Өлүмдән сонра һәјат вармы?
«Ағаҹ үчүн үмид вар, кәсилсә белә, јенә пөһрәсини верәр... Инсан өлсә, дириләрми?» (МУСА, ГӘДИМДӘ ЈАШАМЫШ ПЕЈҒӘМБӘР).
1-3. Әзизләрини итирәнләрин әксәријјәти өзләринә неҹә тәсәлли верирләр?
НЈУ-ЈОРКДА дәфн мәрасими кечирилән заллардан бириндә дост-танышлар вә аилә үзвләри сүкут ичиндә ачыг табутун јанындан кечирләр. Онларын ҝөзләри 17 јашлы ҝәнҹин ҹәназәсинә дикилиб. Мәктәб јолдашлары ону ҝүҹ-бәла илә таныјырлар. Кимјәви үсулла мүалиҹә олундуғундан онун сачы сејрәлмиш, хәрчәнҝ хәстәлијиндән исә әријиб бир дәри, бир сүмүк галмышды. Доғруданмы, табутдакы онларын достудур? Ҹәми бир нечә ај бундан әввәл о, идејаларла, суалларла вә енержи илә долу, бир сөзлә, һәјат ешги илә алышыб-јанан инсан иди! Дәрддән үрәји губар бағлајан ана оғлунун һарадаса јашадығыны дүшүнәрәк үмид вә тәсәлли тапмаға чалышыр. О, ҝөз јашы ичиндә бејнинә һәкк олунан фикри дөнә-дөнә тәкрарлајыр: «Томми инди хошбәхтдир. Аллаһ ону ҝөјә, Өз јанына апарды».
2 Нју-Јоркдан тәхминән 11 000 километр аралыда јерләшән Һиндистанын Ҹамнагар шәһәриндә үч гардаш сағлығында бизнесмен ишләмиш 58 јашлы аталарынын мејитинин јандырылмасы үчүн ҝөрүлән һазырлыг ишләринә көмәк едирләр. Сәһәр чағы ҝүнәшин парлаг шәфәгләри алтында бөјүк оғул мәшәллә одун галағына од вуруб, әтирли әдвијјатларын вә мүхтәлиф бухурларын гарышығындан һазырланмыш мајени мејитин үстүнә төкәрәк мәрасимә башлајыр. Оҹаг чыртылты илә јанаркән брәһмән санскрит дилиндә бу сөзләри тәкрарлајыр: «Гој өлмәз руһ мүтләг һәгигәтлә говушмаг үчүн чалышмаға давам етсин».
3 Бу мәрасими изләјәркән үч гардашын һәр бири өзүндән сорушур: «Ҝөрәсән, доғрудан, өлүмдән сонра һәјат вар?» Дүнјанын мүхтәлиф јерләриндә тәһсил алдыгларындан онларын ҹаваблары бир-бириндән фәргләнир. Кичик оғул әминдир ки, әзиз атасы индикиндән јүксәк тәбәгәли шәхс кими јенидән дүнјаја ҝәләҹәк. Ортанҹыл гардаш өлүләрин санки јухуја ҝетдијинә вә һеч нәдән хәбәри олмадығына инаныр. Бөјүк оғул исә һеч кәсин өлән инсанла нә баш вердијини дәгиг билмәдијини дүшүнәрәк өлүмлә барышыр.
Суал бир, ҹаваб мин
4. Әсрләр боју инсанлары һансы суал нараһат едиб?
4 Өлүмдән сонра һәјат вармы? Бу суал минилликләр боју инсанлары чаш-баш салыб. «Һәтта илаһијјатчылар белә бу суалын гаршысында аҹиздирләр», — дејә католик илаһијјатчысы Һанс Кјунг гејд едир. Әсрләр боју һәр ҹәмијјәтдән олан инсанлары бу суал дүшүндүрүб, ҹаваб исә сајсыз-һесабсыздыр.
5-8. Мүхтәлиф динләр өлүмдән сонра һәјатын олмасы илә бағлы нә өјрәдир?
5 Өзүнү мәсиһчи адландыран инсанларын чоху ҹәннәтә вә ҹәһәннәмә инанырлар. Һиндуистләр исә реинкарнасијаја, јәни өлүмдән сонра руһун башга бәдәндә јенидән дүнјаја ҝәлмәсинә инанырлар. Ислам дини мәркәзинин әмәкдашларындан бири Әмир Муавијә мүсәлманларын нөгтеји-нәзәрини белә шәрһ едир: «Биз өлүмдән сонра һөкм ҝүнүнүн олаҹағына инанырыг. Һәмин ҝүн санки мәһкәмә гурулаҹаг вә инсан Аллаһын һөкм күрсүсү гаршысында дураҹаг». Ислам етигадына ҝөрә, һәмин ҝүн Аллаһ һәр кәсин һәјатына нәзәр салаҹаг вә кимини ҹәннәтә, кимини исә ҹәһәннәмә ҝөндәрәҹәк.
6 Шри-Ланкада һәм буддистләр, һәм дә католикләр аилә үзвләриндән бири өләндә гапы-пәнҹәрәни тајбатај ачырлар. Чырағы јандырыр вә табуту елә гојурлар ки, өлүнүн ајаглары гапыја тәрәф бахсын. Онлар инанырлар ки, белә етсәләр, өлүнүн руһу евдән асанлыгла чыхаҹаг.
7 Гәрби Австралија Университетинин мүтәхәссиси Роналд Бернтин сөзләринә әсасән, Австралијанын јерли әһалиси инсанын руһунун мәһведилмәз олдуғуна инаныр. Африка тајфаларындан бәзиләринин етигадына ҝөрә, өлүмдән сонра ади инсанлар кабуса чеврилир, нүфузлу шәхсләр исә һамынын еһтирамла јанашдығы вә ҹәмијјәтин ҝөзәҝөрүнмәз рәһбәри кими, мүраҹиәт етдији һимајәдар руһ олурлар.
8 Бәзи өлкәләрдә руһла бағлы етигадлар јерли адәт-әнәнәләрин вә христиан тәлимләринин бирләшмәсидир. Мәсәлән, Гәрби Африкада католик вә протестантлар арасында белә бир адәт вар: евдә адам өләндә ҝүзҝүнү өртүрләр ки, кимсә ора бахыб өләнин руһуну ҝөрмәсин. Әзизләринин өлүмүндән 40 ҝүн кечәндән сонра исә аилә үзвләри вә дост-танышлар онун руһунун ҝөјә галхмасыны гејд едирләр.
Үмуми мөвзу
9, 10. Динләрин әксәријјәти һансы әсас тәлимдә һәмфикирдирләр?
9 Инсанларын адәт-әнәнәләриндә вә инамларында олдуғу кими, өлүмдән сонра нәјин баш вермәси суалына верилән ҹавабларда да мүхтәлифлик мүшаһидә олунур. Буна бахмајараг, динләрин әксәријјәти бир әсас мәсәләдә һәмфикирдирләр: инсанын дахилиндә һеч вахт өлмәјән вә инсан өлдүкдән сонра јашамаға давам едән ҹан, руһ вә ја кабус вар.
10 Минләрлә христиан дининин вә тәригәтинин, демәк олар ки, һамысында өлмәз руһун олдуғуна инанырлар. Бу, иудаизмин дә рәсми тәлимидир. Һиндуизмдә бу, реинкарнасија тәлиминин әсасыны тәшкил едир. Мүсәлманлар инаныр ки, руһ мөвҹудлуғуна бәдәнлә башлајыр, анҹаг бәдән өләндән сонра да мөвҹудлуғуна давам едир. Диҝәр етигадларда — Африка анимизминдә, синтоизм вә һәтта буддизмдә ејни тәлим мүхтәлиф формаларда өјрәдилир.
11. Бәзи мүтәфәккирләр руһун өлмәзлијинә даир һансы фикирдә олмушлар?
11 Бәзиләри исә әкс мөвге тутараг һәјатын өлүмлә баша чатдығыны дүшүнүрләр. Онлар үчүн емосионал вә интеллектуал һәјатын бәдәндән ајры шәхссиз вә көлҝәјәбәнзәр руһ кими јашамаға давам етмәси фикри ағылсыз ҝөрүнүр. ХХ әсрин испан јазычысы вә алими Миҝел де Унамуно јазыр: «Руһун өлмәз олдуғуна инанмаг бунун белә олмасыны арзуламагдыр, анҹаг бу арзу елә ҝүҹлүдүр ки, нәтиҹәдә истәк дүшүнҹәни боғур». Өлмәзлик тәлимини рәдд едәнләрин сијаһысына гәдим дөврүн философлары Аристотели вә Епикүрү, һәмчинин һәким Һиппократы, шотланд философу Дејвид Һуму, әрәб алими Ибн Синаны вә Һиндистанын мүстәгиллик газандыгдан сонра биринҹи баш назири олмуш Ҹаваһирләл Неһруну дахил етмәк олар.
12, 13. Руһун өлмәзлији тәлими илә бағлы һансы ваҹиб суаллар мејдана чыхыр?
12 Ортаја белә суал чыхыр: «Һәгигәтән дә инсанда өлмәз руһ вармы?» Әҝәр руһ өлмәз дејилсә, онда неҹә олуб ки, бу јалан тәлим мүасир динләрин әксәријјәтинин ајрылмаз һиссәсинә чеврилиб? Бу фикир илк дәфә һарада јараныб? Диҝәр тәрәфдән, әҝәр өлүмдән сонра руһ мөвҹудлуғуна сон гојурса, онда өләнләр үчүн һансыса үмид вармы?
13 Бу суаллара доғру вә гәнаәтбәхш ҹаваб тапмаг мүмкүндүрмү? Бәли! Бу вә диҝәр суалларын ҹавабыны нөвбәти сәһифәләрдән охуја биләрсиниз. Әввәлҹә ҝәлин ҝөрәк руһун өлмәзлији тәлими һарада јараныб.