Бу китаб елмә мүвафигдирми?

Дин, һәмишә елми өзүнә тәрәфдар билмәмишдир. Өтән әсрләрдә бә’зи илаһијјатчылар Мүгәддәс Китаб үзрә апардыглары јозмалары елми кәшфләрин шүбһә алтына алдыгларыны һесаб етдикдә, буна мүгавимәт ҝөстәрирдиләр. Бәс һәгигәтәнми елм Мүгәддәс Китабын рәгибидир?

ӘҜӘР Мүгәддәс Китабы јазан шәхсләр јашадыглары дөврүн ән ҝениш јајылмыш елми ҝөрүшләринә шәрик олсајдылар, нәтиҹәдә елми сәһвләрлә долу бир китаб алынарды. Лакин онлар бу ҹүр гејри-елми олан сәһв тәсәввүрләри дәстәкләмирдиләр. Әксинә, онлар нәинки јалныз елми нөгтеји-нәзәрдән дүзҝүн олан, һәтта һәмин ҝүнләрдә һамы тәрәфиндән гәбул олунан нәзәрләрә бирбаша зидд ҝедән бир сыра дәлилләр јазмышлар.

Јерин формасы неҹәдир?

Бу суал мин илләр әрзиндә инсанлары марагландырмышдыр. Кечмишдә инсанлар әсас е’тибарилә Јерин јасты олдуғуна инанырдылар. Мисал үчүн, Бабиллиләр инанырдылар ки, Каинат гуту вә ја отаг формасындадыр, Јер исә орада дөшәмә кими хидмәт едир. Һиндистанын ведик дин хадимләри фәрз едирдиләр ки, Јер јастыдыр вә онун јалныз бир тәрәфи мәскун олунмушдур. Асијанын ибтидаи тајфаларындан бириндә инсанлар Јерин бөјүк чај падносуна бәнзәр олдуғуну дүшүнүрдүләр.

Һәлә б. е. ә. VI әсрдә јунан философу Пифагор белә бир нәзәријјә ирәли сүрмүшдү ки, Јер күрә шәклиндә олмалыдыр, чүнки Ај вә Ҝүнәш күрә шәклиндәдир. Сонрадан Аристотел (б. е. ә. IV әсрдә) онунла разылашды вә изаһ етди ки, Јерин күрә шәклиндә олмасы Ајын тутулмасы илә тәсдиг олунур. Јерин Ај үзәринә дүшән көлҝәси јуварлагдыр.

Лакин (јалныз үст тәрәфи мәскун олмуш) јасты Јер һаггында тәсәввүрләр тамамилә арадан галхмады. Бә’зиләри Јерин күрә шәклиндә олдуғуну — антиподларa һаггында тә’лимин мәнтиги изаһыны гәбул едә билмирдиләр. Б. е. IV әсриндә јашамыш христианлығын мүдафиәчиси олан Лактанси бу фикри лаға гојараг, белә бир фикир ирәли сүрдү: “Инсанларын башыашағы ҝәзмәсинә... мәһсулун вә ағаҹларын башыашағы битмәсинә, јағмурун, гарын вә долунун јухарыја доғру јағмасына инанаҹаг гәдәр ағылсыз бир нәфәр ола биләрми”²

Антиподлар һаггындакы тә’лим бә’зи илаһијјатчылары дилемма гаршысында гојду. Бә’зи нәзәријјәләр иддиа едирди ки, әҝәр антиподлар мөвҹуддурса, дәнизин үзүб кечмәк үчүн һәддиндән артыг ҝениш олдуғундан, јахуд да екватору әһатә едән кечилмәз тропик гуршағына ҝөрә онлар илә мә’лум олан инсанлар арасында әлагә јаратмаг мүмкүн дејил. Бәс антиподлар һарадан пејда ола биләрдиләр? Чашгынлыг ичиндә галан бә’зи илаһијјатчылар антиподларын олмадығына, һәтта Лактансинин иддиа етдији кими, Јерин үмумијјәтлә күрә шәклиндә ола билмәјәҹәјинә инанмағы үстүн тутурдулар!

Бунунла белә, күрә шәкилли Јер анлајышы үстүнлүк тәшкил етди вә нәтиҹәдә ҝениш мигјасда гәбул едилди. Лакин јалныз ХХ әсрин — космонавтлар дөврүнүн башланмасы илә инсанлар Јерин күрә шәклиндә олдуғуну өз ҝөзләри илә ҝөрмәк үчүн кифајәт гәдәр узаглара, космоса уча билдиләрb.

Бәс бу мәсәләдә Мүгәддәс Китаб һансы мөвгеји тутурду? Јунан философларынын Јерин, еһтимал ки, күрә шәклиндә олдуғуна даир нәзәријјәни ирәли сүрмәләриндән бир нечә әср әввәл вә инсанларын космосдан Јерин күрә шәклиндә олдуғуну ҝөрмәләриндән мин илләр өнҹә, б. е. ә. VIII әсрдә Јерин јастылығына даир фикирләрин ҝениш јајылмыш олдуғу бир вахтда јәһуди пејғәмбәри Ишаја тәәҹҹүб доғуран бир садәликлә демишдир: “Дүнја даирәси үзәриндә отуран одур” (Ишаја 40:22). Бурада “даирә” кими тәрҹүмә олунан ибраниҹә һуг сөзүнү “күрә” кими дә тәрҹүмә етмәк олар ³. Мүгәддәс Китабын диҝәр тәрҹүмәләриндә буну “Јер күрәси үзәриндә” (“Douay Version”) вә “дәјирми Јер үзәриндә” (“Moffatt”) кими охујуругc.

Ишаја пејғәмбәр Јер һаггында јајылмыш әфсанәләри гәбул етмәди. Бунун әвәзиндә, сонракы елми кәшфләрин тә’сир ҝөстәрмәдији бир дәлил јазды.

Јери сахлајан нәдир?

Кечмиш заманларда инсанлары космос һаггында башга суаллар да чашдырырды, мәсәлән, Јер нәјин үзәриндә дурур? Ҝүнәши, Ајы вә улдузлары јухарыда сахлајан нәдир? Инсанлар, Исаак Нјутон тәрәфиндән тәртиб олунан вә 1687-ҹи илдә дәрҹ едилән үмумдүнја ҹазибә гануну һаггында һеч нә билмирдиләр. Ҝөј ҹисимләринин бош фәзада әслиндә һеч нәдән асылы олмамасы һаггында фикир онлара таныш дејилди. Буна ҝөрә онларын изаһларында чох вахт фәрз едилирди ки, Јери вә башга ҝөј ҹисимләрини мадди објектләр вә ја ҹисимләр сахлајыр.

Мәсәлән, еһтимал ки, бир адада јашајан инсанлар тәрәфиндән ујдурулмуш гәдим бир нәзәријјәјә ҝөрә, Јер су илә әһатә олунуб вә суда үзүр. Һиндулар Јерин үст-үстә бир нечә өзүлә малик олдуғуну тәсәввүр едирдиләр. Онларын фикринҹә, Јер дөрд филин үзәриндә, филләр бөјүк бир тысбағанын, тысбаға да нәһәнҝ бир иланын үзәриндә дурурду, һалгавары гыврылмыш илан исә дүнја сулары үзәриндә үзүрдү. Б. е. ә. V әсрин јунан философу Емпедокл һесаб едирди ки, Јер гасырға үзәриндә дурур вә бу гасырға ҝөј ҹисимләринин һәрәкәт етмәсинә сәбәб олур.

Ән нүфузлу рә’јләрдән бири Аристотелин рә’ји һесаб олунурду. Јерин күрә шәклиндә олмасы һаггында нәзәријјәни ирәли сүрмәсинә бахмајараг, о, Јерин үмумијјәтлә бош фәзада асылы ола биләҹәјини инкар едирди. Өзүнүн “Сәма һаггында” трактатында, Јерин су үзәриндә дурдуғуну инкар едәрәк, демишдир: “Јер күрәси кими, суја да һавада асылы дурмаг хас дејил — о нәјинсә үзәриндә дурмалыдыр”⁴. Белә исә Јер нәјин үзәриндә “дурур”? Аристотел өјрәдирди ки, Ҝүнәш, Ај вә улдузлар бәрк, шәффаф даирәләрин сәтһинә битишикдир. Даирәләр ич-ичә кечир, тәрпәнмәз Јер исә лап мәркәздәдир. Даирәләр бир-биринин ичиндә фырланыр, бунун сајәсиндә дә онларын үзәриндәки ҹисимләр — Ҝүнәш, Ај вә планетләр сәмада һәрәкәт едир.

Аристотелин изаһаты мәнтигә ујғун ҝөрүнүрдү. Әҝәр ҝөј ҹисимләри нәјә исә мөһкәм бәркидилмиш олмасајдылар, јухарыда неҹә дура биләрдиләр? Мөһтәрәм Аристотелин нөгтеји-нәзәрләри тәхминән 2 000 ил әрзиндә һәгигәт кими гәбул едилмишдир. Бир енсиклопедијада дејилир ки, XVI вә XVII әсрләрдә килсә онун тә’лимләрини “дини еһкам дәрәҹәсинә јүксәлтмишди” (“The New Encyclopædia Britannica”)⁵.

Телескопун кәшф едилмәси илә астрономлар Аристотелин нәзәријјәсинә шүбһә илә јанашмаға башладылар. Бунунла белә, сер Исаак Нјутон планетләрин бош фәзада асылы олдуғуну вә өз оху әтрафында ҝөрүнмәз гүввә — гравитасија сајәсиндә дајандығыны изаһ едәнә гәдәр, онлар бу суала ҹаваб тапа билмәдиләр. Бу, ағласығмаз ҝөрүнүрдү, Нјутонун бә’зи әмәкдашлары исә космосун ичиндә һеч бир маддә олмајан вакуум тәшкил етдијинә инанмагда чәтинлик чәкирдиләрd⁶.

Бу мәсәләјә даир Мүгәддәс Китаб нә дејир? Мүгәддәс Китаб тәхминән 3 500 ил бундан әввәл гејри-ади ајдынлыгла бәјан етди ки, Јер “һечлијин үзәринә” асылыб (Ејуб 26:7). Бурада “һечлик” (бели-маһ) кими истифадә олунан сөз ибрани дилинин орижиналында һәрфи мә’нада “јохлуг” демәкдир⁷. Инҝилис дилиндә дәрҹ олунмуш бир тәрҹүмәдә “бош фәзада” ифадәси истифадә олунур (“Contemporary English Version”).

О заман инсанларын әксәријјәти Јер күрәсини “бош фәзада” асылан бир планет кими тәсвир етмирди. Лакин Мүгәддәс Китабда габагҹадан елми бахымдан дүзҝүн дәлилләр јазылмышдыр.

Мүгәддәс Китаб тибб елминә мүвафигдирми?

Мүасир тибб елми, хәстәликләрин јајылмасы вә профилактикасы барәдә бизә чох шеј өјрәдиб. ХIХ әсрдәки тибби наилијјәтләр, тибб елминин практикасында антисептиканын истифадә олунмасына, јә’ни инфексијалары азалтмаг үчүн тәмизлијин тә’мин едилмәсинә јол ачды. Бу, һејранедиҹи нәтиҹәләрә ҝәтириб чыхарды. Инфексијалар вә вахтсыз өлүм әһәмијјәтли дәрәҹәдә азалды.

Лакин гәдим һәкимләр хәстәликләрин неҹә јајылдығыны ахыра кими анламыр вә хәстәликләрин профилактикасы үчүн санитаријанын нә дәрәҹәдә ваҹиб олдуғуну дәрк етмирдиләр. Тәәҹҹүблү дејил ки, онларын тибби үсулларынын чоху мүасир ме’јарлара әсасән примитив ҝөрүнә биләрди.

Бизә ҝәлиб чатмыш ән гәдим тибби мәтнләрдән бири, мисирлиләрин тәхминән б. е. ә. 1550-⁠ҹи илә аид едилән тибби билик мәҹмуәси олан “Еберс Папирусу”дур. Бу тумар өзүнә, “тимсаһ дишләјиндән тутмуш ајаг дырнағынын ағрысына гәдәр” тәхминән 700 мүхтәлиф хәстәликләрин мүалиҹәсини дахил едир⁸. Бир Мүгәддәс Китаб енсиклопедијасында дејилир: “Һәмин һәкимләрин тибб саһәсиндәки биликләри бүтүнлүклә тәҹрүбәјә, әһәмијјәтли дәрәҹәдә сеһирбазлыға әсасланырды вә тамамилә гејри-елми иди” (“The International Standard Bible Ency­clopaedia”)⁹. Дәрманларын әксәријјәти садәҹә олараг тә’сирсиз, бә’зиләри исә олдугҹа зәрәрли иди. Мисал үчүн, мүалиҹә ресептләриндән бириндә, јаранын мүалиҹәси үчүн инсан нәҹиси илә башга маддәләрин гарышығындан истифадә етмәк мәсләһәт ҝөрүлүрдү¹⁰.

Мисирлиләрин мүалиҹә үсуллары һаггындакы бу мәтн, Мүгәддәс Јазыларда Мусанын Ганунуну өзүнә дахил едән илк китаблар илә тәхминән ејни дөврдә јазылыб. Б. е. ә. 1593-ҹү илдә доғулан Муса Мисирдә бөјүмүшдүр (Чыхыш 2:1-10). Фир’онун аиләсинин бир үзвү кими о, “мисирлиләрин һәр бир елминә” өјрәдилмишди (Һәвариләрин ишләри 7:22). Муса Мисирин “һәкимләри” илә таныш иди (Тәквин 50:1-3). Мисирлиләрин тә’сирсиз вә ја тәһлүкәли тибби методлары онун јазыларында әкс олунмушдуму?

Хејр. Әксинә, Мусанын Ганунуна һәмин дөврдә мә’лум оланлары өтүб кечән ҝиҝијена гајдалары дахил иди. Мәсәлән, һәрби дүшәрҝәләр һаггында Ганун, ифразаты дүшәрҝәдән кәнарда басдырмағы тәләб едирди (Тәснијә 23:13). Бу, ән үмдә профилактик өлчү иди; сујун чиркләнмәсинин гаршысыны алыр вә индијә кими дә санитаријанын аҹынаҹаглы вәзијјәтдә олдуғу өлкәләрдә милјонларла инсаны мәһв едән, милчәкләр васитәсилә јајылан дизентерија вә исһал илә бағлы диҝәр хәстәликләрә гаршы мүдафиә тәгдим едирди.

Мусанын Ганунунда, Исраил халгыны инфексион хәстәликләрин јајылмасындан мүһафизә едән башга ҝиҝијена гајдалары да варды. Инсан јолухуҹу хәстәлијә тутулдугда вә ја белә бир хәстәлијин симптомлары өзүнү бүрузә вердикдә, ону карантинә алырдылар (Левилиләр 13:1-5). Өз әҹәли илә (еһтимал ки, хәстәликдән) өлмүш бир һејвана дәјмиш палтары вә ја габлары тәкрар истифадә етмәздән әввәл ја јујур, ја да мәһв едирдиләр (Левилиләр 11:27, 28, 32, 33). Ҹәсәдә тохунан һәр адам натәмиз сајылыр вә өзүнә палтарларынын јујулмасыны вә чиммәји дахил едән тәмизләнмә проседурасыны кечмәли иди. Натәмиз сајылдығы једди ҝүн әрзиндә о, башгалары илә физики тәмасда олмагдан гачынмалы иди (Сајлар 19:1-13).

Ҝиҝијена гајдалары күллијјатында, о дөврдә Исраил илә гоншу олан халгларын һәкимләринин малик олмадыглары мүдриклик ҝөрүнүр. Тибб елми хәстәликләрин һансы јолларла јајылдығыны өјрәнмәздән мин илләр өнҹә, Мүгәддәс Китабда хәстәликләрдән горујан профилактик тәдбирләр ҝөстәрилмишди. Мусанын, онун ҝүнләриндә исраиллиләрин ҹәми 70-80 ил јашадыгларыны сөјләмәси тәәҹҹүблү дејилe (Мәзмур 90:10).

Јәгин разылашаҹагсыныз ки, јухарыда мүзакирә едилән Мүгәддәс Китаб дәлилләри елми нөгтеји-нәзәрдән дәгигдир. Лакин Мүгәддәс Китабда елми үсулла сүбут едилә билмәјән башга дәлилләр да вар. Бу, елм илә Мүгәддәс Китабы мүтләг бир-биринә гаршы гојурму?

Сүбутолунмаз шејләрин гәбул едилмәси

Әҝәр ирәли сүрүлән фикир сүбутолунмаздырса, о демәк дејил ки, јанлышдыр. Һәр шеји елми јолла сүбут етмәк мүмкүн дејил, чүнки инсанларын кифајәт гәдәр дәлил тапмаг вә онлары дүзҝүн изаһ етмәк имканлары мәһдуддур. Лакин бә’зи һәгигәтләр она ҝөрә сүбутолунмаздыр ки, дәлилләр сахланылмамышдыр, анлашылмаздыр вә ја ашкар едилмәмишдир, јахуд да елм вә експертиза мүбаһисәсиз бир нәтиҹәјә ҝәлә билмәк үчүн јетәринҹә инкишаф етмәмишдир. Бәлкә дә бу, Мүгәддәс Китабын мүәјјән дәлилләри үчүн мүстәгил физики сүбутларын олмадығы елә һәмин һалдыр?

Мисал үчүн, Мүгәддәс Китабда руһани варлыгларла мәскун олунмуш ҝөзә ҝөрүнмәјән падшаһлыг һаггында дејиләнләри елми ҹәһәтдән сүбут вә ја тәкзиб етмәк мүмкүн дејил. Ејни шеји Мүгәддәс Китабда хатырланан фөвгәладә ишләр һаггында да демәк олар. Бә’зи инсанлары Нуһун ҝүнләриндә баш верән үмумдүнја Туфанынын ајдын ҝеоложи дәлилләри гане етмир (Тәквин, 7-ҹи фәсил). Буна ҝөрә Туфанын олмадығынымы дүшүнмәлијик? Вахт вә дәјишикликләр тарихи һадисәләрин тәфсилатларыны јујуб апарыр. Буна ҝөрә дә мин илләр әрзиндә ҝеоложи фәаллыг уҹбатындан Туфанын бир чох сүбутларынын силинмәси мүмкүн дејилми?

Доғрудур, Мүгәддәс Китабда ади физики дәлилләр васитәси илә сүбут вә ја тәкзиб едилмәси мүмкүн олмајан дәлилләр јерләшир. Бәс биз буна тәәҹҹүб етмәлијикми? Мүгәддәс Китаб — елми дәрслик дејил. Ахы о һәгигәт китабыдыр. Биз артыг онун нөгсансыз вә дүзҝүн инсанлар тәрәфиндән јазылдығына даир инандырыҹы дәлилләри нәзәрдән кечирдик. Сөһбәт елми мәсәләләрдән ҝедәндә исә онларын сөзләри дәгигдир вә сонрадан ујдурма олдуглары ортаја чыхан, о дөврүн “елми” нәзәријјәләриндән азаддыр. Беләликлә, елм Мүгәддәс Китабын рәгиби дејил. Еһтијат етмәдән Мүгәддәс Китабда дејиләнләри диггәтлә арашдырмаға там әсасымыз вар.

[Һашијәләр]

[18-ҹи сәһифәдә олан шәкил]

Инсанлар космосдан Јерин күрә шәклиндә олдуғуну ҝөрмәздән мин илләр өнҹә, Мүгәддәс Китаб онун һаггында “дүнја даирәси” кими данышырды.

[20-ҹи сәһифәдә олан шәкил]

Сер Исаак Нјутон планетләрин өз оху әтрафында гравитасија сајәсиндә дајандығыны изаһ етди.

[21-ҹи сәһифәдә олан әлавә]

Әҝәр ирәли сүрүлән фикир сүбутолунмаздырса, бу о демәк дејил ки, јанлышдыр.