“Mut to wada ikété nan a’ wo bé”

1, 2. Umbe ntén liké li bé bem Paul, kii i bé kônha nye woñi?

PAUL a ntiimba i bibuk bini ikété ño wé, bi ga hôla nye i dilo di nlo. Ngomin Festô a bi kal nye le “hop woñ w’a ke yak Kaisa.” Hala a yé nwii ima le Paul a yé mok, liké jé i Rôma li ga ti nye pôla i tehe mam mape ma mondo. (Minson mi baôma 25:12) I pot maliga, i ngéda Paul a nhoñol maké momasôna a ma tégbaha mu i tuye, a mbigda bé mbebi ni mabôñ malam ndi i yom a nyi i yé le ndutu i mbem nye. Ndi nduña yé ikeñi i yé i mam ma mbem nye nyoo i bisu bi Kaisa, a mbadba yak ngandak mabadga.

² Paul a bi boma “mandutu i tuye,” ngélé aa sitima yap i bi yin, a tégbaha u wada ni njamuha yada i ñem tuye. (2 Korintô 11:25, 26) A bé yi le liké li, li bé bé kii maa maké mape i het a bé kunde, a kenek a añlak ñañ nlam. Nano a yé mut mok, liké li yé ki mbôñgô, ba ga boñ 3 000 kilôméta i nyodi i Kaisaréa ikepam i Rôma. Baa a ga bol? To ibale a mbol, baa a ga pei mbagi nyemb? Di hôya bañ le, ngomin ikeñi i i bé énél nkoñ ’isi ha i ngéda i, yon i bé lama kéés nye.

3. Mambe makidik Paul a bi yoñ, kii d’a tehe munu i yigil ini?

³ I mbus ngandak mam di nigil inyu Paul, baa di nhoñol le a bé kon woñi inyu mandutu ma bé bem nye, tole a bi nimis botñem yé? Heni! A bé yi le manoodana ma bé bem nye, ndi a bé yi bé mambe. Inyuki a bé le a nimis maséé mé inyu mam a bé yi bé lelaa ma bé lama tagbe? (Matéô 6:27, 34) Paul a bé yi le sômbôl i Yéhôva i bé le a gwélél i pôla i yosôna inyu añle bôt ñañ nlam u Ane, yak baane ba ba bé bégés bé Djob. (Minson mi baôma 9:15) Njômbi i Paul i bé le a gwel nson wé to kii i mpémél nye. Baa yak bés makidik més bé ma? Jon nano di noñ ñôma Paul mu liké jé, di ôt ki biniigana mu i ndémbél yé.

“Mbebi i bé nwas bé bés le di kee ni bisu” (Minson mi baôma 27:1-7a)

4. Umbe ntén sitima Paul a bi yoñ mu liké jé, bonjee ba bé éga nye?

⁴ Ba bi ti Paul ni baa bôt ba mok bape i moo ma ñane mbôgôl bisônda nu Lôk Rôma le Yuliô nu a bi yoñ makidik le ba bé lama yoñ sitima i i bé begee mambegee, i i bi telep i Kaisaréa. I sitima i i bé lôl i Adramitia nu a bé libôñ li li bé i pes hiôñg i Asia Ntitigi i pes bisitima bi bé tjak i mbombom i Mitiléné i ôn i Lesbos. I sitima i i bé lama ke i ñombok, i mbus i kee i hiôñg, i bé telep i bahoma inyu suha mambegee, ni i begee mape. Mintén mi bisitima mi mi bé lama bé begee bôt, téntén bôt ba mok. (Béñge minkéñék mi matila le:“I kil i sitima i i bé begee mambegee.”) Masoda le, Paul a bé bé nyetama ipôla bôt ba manola bana. I ndék yosôna, bikristen biba bipe bi bé ni nye, Aristarkô bo Lukas. Ibabé pééna, Lukas nyen a bi tila ñañ u. Di nyi bé too ba bi saa ndiyô yap bomede, tole ba bi ha bo mu i sitima kiki bôt ba bé yéga Paul.​—Minson mi baôma 27:1, 2.

5. Ni bonjee Paul a bi tégbaha loñge ngéda i Sidôn, kii hala a nla niiga bés?

⁵ Kiki ba nke liké li hilo hiada i tuye, ba boñ bebee le 110 kilôméta i pes i ñombok, sitima yap i tjak i Sidôn, i ngwañ lom u Siria. I nene le Yuliô a bé yoñ bé Paul kiki ntonba, bebek inyule a bé man Lôk Rôma ni ki le ba bi pam bé i unda le a mbôk mbén. (Minson mi baôma 22:27, 28; 26:31, 32) Yuliô a bi nwas le Paul a sôs i sitima inyu ke tehe bikristen bipe. Kinjee maséé bilôk bikéé bi bôlôm ni bi bôda bi bi bana i yoñ ndun ni Paul inyule hala a bé ntandaa ngéda le a bé i mok! I ngeñ di nyéñ manjel i leege bôt bape hala a yé le a lona bés makénd.​—Minson mi baôma 27:3.

6-8. Lelaa liké li Paul li bi tagbe i nyodi i Sidôn ikepam i Knidô, ni imbe pôla a bi bana inyu añal ñañ nlam?

⁶ Kiki ba bi nyodi i Sidôn, sitima yap i bi ke ni bisu i kil mu i ngwañ letee i pam i Kilikia, bebee ni Tarsô, tison i het Paul a bi gwééne. To hala kikii Lukas a mpôdôl bé bahoma bobasôna i het ba bi telep, ndi a mpôdôl i mam ma bi pémél bo i ngéda ba bi boma “mbebi i i bé lôl [bo] i bisu.” (Minson mi baôma 27:4, 5) Di nhégda lelaa Paul a bi gwélél hiki pôla a bééna inyu añal ñañ nlam. Ibabé pééna a bi tééne i bôt ba mok ba bé mu i sitima ni nye likalô ni bape ki, yak bisônda, ni ba bobasôna a bé boma hiki homa sitima i bé telep. Baa yak bés di ngwélél pôla yosôna i ntina bés inyu añal ñañ nlam?

⁷ Sitima i bi sôk i tjak i libôñ li Mira, i pes nwelmbok i Asia Nuntitigi. Ha nyen Paul ni baa bape ba bi yoñ sitima ipe inyu ke i Rôma. (Minson mi baôma 27:6) Ha i ngéda i, Lôk Rôma i bé somb ngandak gwom i Égiptô, ni le bisitima bi bon ba Égiptô bi bi bé begee kôn bi bé tjak i libôñ li Mira. I nya ntén sitima u won Yuliô a bi yoñ inyu kena bôt ba mok ni bisônda. I sitima i i bé lama ba ikeñi iloo i bisu. Inyule i bé i bééga kôn, i ban-ga ki 276 bôt hala wee, baluk sitima, bisônda, bôt ba mok, ni bebek bôt bape ba ba bé ke i Rôma. I pot maliga, mu kii ba bi héñha sitima, hala a bi kéñbaha libôga li likalô li Paul, ibabé nkaa a bi gwélél i pôla i loñge.

⁸ I mbus ha sitima i telep i Knidô, i nwelmbok u Asia Nuntitigi. Kiki mbebi i bé hôñ bé makeñi sitima i bé le i pala ke. Lukas a ntoñol le ba bi “ke mbeñel mbeñel jôga li dilo”, ba “pam ni ngandak ndutu i Knidô.” (Minson mi baôma 27:7a) Ngéda i bé ibe ngandak. (Béñge minkéñék mi matila le “Mbebi i tuye Méditérané.”) Di hégda le jam i bôt ba bé mu i sitima ba bé le ba nôgda mu kiki sitima i bé kolba mbebi ikeñi ni mangudga ma tuye!

“Yak mbuk mbebi ikeñi a hôñôk” (Minson mi baôma 27:7b-26)

9, 10. Mambe mandutu ba bi boma i ngéda ba bé bebee ni Kréta?

⁹ Lukas a nkal le, i mbus ba ntagbe Knidô, nluk sitima a bééna ngôñ i ke i pes i hiôñg, ndi ‘mbebi i bé nwas bé bo le ba kee ni bisu.’ (Minson mi baôma 27:7b) Mu kii ba bé ke, nluk sitima a bé la ha bé kena yo kiki a bééna ngôñ, inyule mbebi i i bé lôl i ñombok i bé hôñ ni ngui i nya i yé le i kulna bo ni ngui i nwelmbok. Kel yada mu i maké mé, mbebi i bi nai ni hôñ kayéle sitima i tjak i ôn Kiprô ndi lini lisañ sitima i ntjak i ôn Kréta inyu boñ le ba solop mbebi. I mbus sitima i bi tagbe i Salmôné, mam ma lôk héñha. Inyuki? Inyule sitima i bi pam i nwelmbok i het mbebi i bé hôñ ha bé ngandak. Di nla hégda hogbe bôt ba bé ikété sitima ba bi nôgda to hala kiki a bé ndigi inyu ndék ngéda. Ndi, tel ngéda sitima i bé i ngi yii i tuye, baluk yo ba bé hôya bé le ngéda lisuni likeñi i bé bebee. Hala a bé le a kônha bo woñi.

¹⁰ Lukas a nyigye le: “Di luk ni ndutu ipañ ngwañ, [Kréta], di pam i homa wada ba nsébél le Mabôñ Malam.” To hala kii mbebi i bé hôñ bé ngandak inyule ba bé bebee ni hisi, ndi to la nluk sitima a bi la bé kena yo kiki a bé gwés. Ba bi sôk ba léba ngim homa i het ba bé le ba solop, a bé bebee le i ñombok u ôn. Dilo tjañen ba bi tégbaha ha i homa nu? Lukas a nkal le “ngandak ngéda,” ndik inyule ngéda i bé bé loñge. Ni ki le i bé ndutu ngandak i luk sitima i sôñ Dipos ni Biôôm.​—Minson mi baôma 27:8, 9.

11. Mambe maéba Paul a bi ti i bôt nye ni bo ba bé i sitima, ndi mambe makidik ma bi yôña?

¹¹ I nene le ngim bôt i bi bat Paul maéba, inyule a bééna lem i kil i tuye Méditérané. A bi kal bo le ba kena bañ liké jap ni bisu tiga le ‘ba nimis ngandak’ gwom bebek yak nimis biniñ. I nene le mu kii nluk sitima ni i nwet a bééna yo ba bééna ngôñ i pala solop, jon ba bi kena liké ni bisu. Ba bi kwés Yuliô nkaa ni baa bape le ba boñ biliya inyu pam i Fénikia, inyule libôñ jé li bé likeñi li bak ki loñge inyu tégbaha ngéda i lisuni likeñi. I ngéda mbebi i i bé lôl i nwelmbok i bé hôñ ha bé bañga ba hoñol le ba nla pam i het ba bééna ngôñ i ke, ba témb ba yoñ njel.​—Minson mi baôma 27:10-13.

12. Imbe ndutu sitima i bi boma i mbus le i bi nyodi i Kréta, kii baluk sitima ba bi boñ inyu boñ le sitima i yin bañ?

¹² Ndi ndutu ipe i bi kwo: “mbuk mbebi ikeñi” i bé lôl i ñombok. Ba bi pam i solop inyu ngim ngéda bebee “ni man ôn wada le Kauda” nu a bé jam kikii bo 65 kilôméta bebee ni Mabôñ Malam. Ndutu i bé le sitima i bé le i nyugda i ngii ngandak lisege i ngwañ u Afrika ibale mbebi i nyuge bo i nwelmbok. Inyu keñgle i jam li nyen baluk sitima ba bi suhus bon ba môñgô, inyule sitima i bé lama ba yonok ni malép. Hala a bé bé jam li ntomb i téñ minkôô i ngii sitima inyu boñ le mbebi i lôôha bañ pôgha yo. Ba suhus bisélél gwobisôna yak libadô ba boñok biliya le sitima i bak i umi siñ to ibale mbebi i hôñ lelaa. Ni hégda ni lelaa hala a bé le a kônha bo woñi! To hala kiki ba bi yoñ bitelbene bi gwobisôna sitima i bi ke ni bisu i tééñga mu kiki “mbuk mbebi a bé ndéñgés bo ni ngui.” Ibabé pééna, inyu boñ le sitima i yin bañ, ba bi lep mambegee momasôna ma bé mukété i hilo hi nyônôs aa.​—Minson mi baôma 27:14-19.

13. Lelaa mam ma bé ikété sitima i ngéda mbuk mbebi i bé hôñ?

¹³ Ngandak i bé le i kon woñi. Ndi Paul ni basolôñ bé ba bééna ñem ngui. Nwet a bi kwés Paul nkaa le a ga bok mbôgi inyu jôl jé i Rôma, yak añgel i bi pémél nye inyu yigye i jam li. (Minson mi baôma 19:21; 23:11) Ndi mbuk mbebi a bé ngui ngandak, a bé ke ni bisu i tééñga, a bi tééñga bo sonde iba juu ni njamuha ibabé i telep. Ndi kiki banop bakeñi ba bé, yak ngii i bé hénd ngandak, hala a bi boñ le nluk sitima a bé bé le a tehe hiañgaa to tjôdôt, inyu yimbe numbe homa a bé a tééne i tuye. Mu kii ba bé nyonok ni woñi inyule lisuni li béé banop ba bak, hala a bi boñ le ba bi bana bé to ngôñ je.

14, 15. (a) I ngéda Paul a bé pôdôs bôt nye ni bo ba bé i sitima, inyuki a bi tiimba nlélém jam a bi bôk a kal bo? (b) Kii di nla nigil mu i nwin u botñem Paul a bi añal?

¹⁴ Paul a ntelep. A témb a kal bo nlélém jam a bi kal bo i ngéda bisu. Ndi mahoñol mé, ma bé bé le a kal bo le ‘me bi kal nga bé,’ ndi a bi kal bo hala inyule ba bé lama toi nôgôl nye mu kiki ngéda i bé ibe ngandak. Jon a bi kal bo le: “Me nti bé makénd le ni bana ñem ngui inyule mut to wada ikété nan a’ wo bé, sitima yotama yon y’a ôbi.” (Minson mi baôma 27:21, 22) Kinje makénd ba bi nôgda! Paul a bé maséé inyule Yéhôva a bi ti nye pôla i legel i nwin u maséé u. I nlôôha ba nseñ i yi le Yéhôva a ntôñ hiki mut binam. Hiki mut a yé mahee i mis mé. Ñôma Pétrô a tila le: “Yéhôva . . . a nsômbôl bé le mut nye ki nye a tjiba, ndi a nsômbôl le bôt bobasôna ba pam i hiel miñem.” (2 Pétrô 3:9) Jon i nlôôha ba nseñ i añle ngandak bôt i nwin u botñem u Yéhôva u, inyule u nla péyés biniñ gwap.

¹⁵ Paul a bi tééne ngandak bôt likalô ikété sitima a bé añle bo “botñem i mbônga Nyambe.” (Minson mi baôma 26:6; Kôlôsé 1:5) To hala kiki sitima i bé le i yin, Paul a bi lama ti bo ngim manjom i i bé lama lédés botñem yap. A bi kal bo le: “I u unu, añgel i Nyambe nu me ngwélél . . . i ntelep me ipañ i kal le: ‘U kon bañ woñi, a Paul. U nlama telep i bisu bi Kaisa; nun-ki, Nyambe a mal ti we bôt bobasôna ba yé lôñni we i sitima.’” Paul a kal ni bo le: “Jon, ni bana ñem ngui, a bôt, inyule me nhémle Nyambe le mam m’a tagbe toi kiki a nkal me. Ndi sitima yés i nlama ôbi bebee ni ôn yada.”​—Minson mi baôma 27:23-26.

“Bobasôna ba bi pam loñge i ngwañ” (Minson mi baôma 27:27-44)

16, 17. (a) Imbe ngéda Paul a bi soohe, kii hala a bi lona kiki bisai? (b) Lelaa i mam Paul a bi kal i bisu bi ngéda ma bi yon?

¹⁶ Mbuk mbebi a bi tééñga bo jam kiki bo sonde iba, ba bé ba ma boñ jam kiki bo 900 kilôméta. Baluk sitima ba bi nôgda le mam ma nkahal héñha ndék, bebek ba bi nok mangudga ma mbép sitima. Ba bi leñ hikoba i makol ma sitima inyu boñ le i yin bañ, ba boñ ki le ño sitima u nun isi, ba yoñ bitelbene inyu sôs ndi bisônda bi bi sôñga bo i boñ hala. Inyule Paul a bi kal ñane mbôgôl bisônda, ni bisônda le: “Ibale i bôt bana ba nyégle bé i sitima, ki n’a pei bé.” Kiki Paul a nôgda le mam ma nkahal ke loñge, a ti bôt bobasôna makénd le ba je ndék bijek, a kwés ki bo nkaa le mut to wada a ga wo bé. I mbus Paul “a ti Nyambe mayéga i bisu gwap bobasôna.” (Minson mi baôma 27:31, 35) Masoohe mé ma bé ndémbél inyu Lukas, Aristarkô, yak ni bés i len ini. I ngéda di nsoohe i mbamba, baa bibuk gwés bi nti bape makénd ni hogbe?

¹⁷ I mbus masoohe ma Paul, “bobasôna ba bi bana makénd, yak bo ba bôdôl je.” (Minson mi baôma 27:36) Ba bi hôyôs ki sitima mu kiki ba bi leñ bibot bi blé ikété tuye. I ngéda kel i bi ye, ba bi kit minkôô mi dikoba, ba nwas nwo le mi kwoo ikété tuye, i nlélém ngéda ba hohol minkôô mi bipagô, ni makol ma sitima, i mbus ba bédés libadô li ño sitima inyu kap mbebi. Ba éga sitima le i pam i ngwañ tuye, ha nyen sitima i bi ôm i homa lisege li bé ngandak, mangudga ma kahal bép makol ma sitima ma bôk yo ngéñ ngéñ. Inyu boñ le bôt ba mok ba so bañ, bisônda bi bi yoñ makidik i nol bo, ndi Yuliô a bi tuga bo i boñ hala. A ti oda le i bôt ba bé yi nhoga, ba kwoo i tuye inyu pam i ngwañ, tole i bet ba bé yi bé nhoga ba gwelba mu mabam ma bé i ngii malép inyu pam i ngwañ. Paul a bi pot maliga inyule i 276 bôt ba ba bi pei to wada a bi wo bé. Ñ, “bobasôna ba bi pam loñge i ngwañ.” Ndi hee ba bi bol?​—Minson mi baôma 27:44.

“Loñgeñem i nya i mbuma ñañ” (Minson mi baôma 28:1-10)

18-20. Lelaa bôt ba ôn Malta ba bi unda “loñgeñem i nya i mbuma ñañ,” ni ki le mambe manyaga Yéhôva a bi hôla Paul i boñ?

¹⁸ I bôt ba bobasôna ba bé i ôn i Malta, i ôn i i bé i nwelmbok i nkoñ u Sikili. (Béñge minkéñék mi matila le “Hee nkoñ u Malta u yéne?”) To hala kiki ba bé yi bé bo bôt ba ôn ba bi unda bo “loñgeñem i nya i mbuma ñañ.” (Minson mi baôma 28:2) I bôt ba ôn i ba bi koda hié inyu leege bakén ba bôt ba ba bi bol i libôga jap inyule nop a bé no yak lihep li bé. Ba bi nohop i hié hi, yak manyaga ma bi bôña i kel i.

¹⁹ Inyu lona mahôla mé Paul a bi kot mbañ tjéé, a ha tjo i juu. Kunda yada, péé i pémél mu tjéé i kogol nye, i liiba ki nye i woo. Kiki bôt ba ôn Malta ba bi tehe le péé i nliiba nye i woo, ba hoñol le mop mon ma yé kogse nye.a

²⁰ I bôt ba ôn i, ba bé bem le nyuu i Paul i “nut.” Inoñnaga ni kaat yada, i buk ba bi gwélél hana i bibôdle i bé buk “bidokta bi ngwélél.” Hala a nhélés bé bés, ibale i buk i i bi pala lo i mahoñol ma “Lukas, dokta nu gwéha.” (Minson mi baôma 28:6; Kôlôsé 4:14) I yom di nyi i yé le, Paul a bi nyingis woo wé péé i tohla i kwo i hié ndi nye a kôhna bé ndutu yo ki yo.

21. (a) Dimbe dihéga di ñunda toi le Lukas a bé pot maliga mu ñañ wé? (b) Mambe manyaga Paul a bi boñ, kii hala a bi tinde bôt ba Malta i boñ?

²¹ Ndi mut wada nu jôl li bé le Publius, nu a bééna disi a bé yééne mu libôga li. Di nhégda le nyen a bé sônda ikeñi i Lôk Rôma i i bé yééne i Malta. Lukas a mpôdôl nye kiki “mut a bé ñane mu ôn i,” i jôl li jon ba bi léba i ngii dibambha di ngok diba i ôn Malta. Publius a bi leege Paul ni ba ba bé ni nye, a tééda ki bo dilo daa i nyeni. Ndi isañ Publius a bé kon. Lukas a bi tibil toñol kon wé, a bi tila le i mut nu “a bé kon lihep lôñni bahal matjél.” Paul a bi soohe, a kéhi moo i ngii isañ Publius, a mélés kon wé. Manyaga mana ma bi hélés bôt ba ôn, hala a boñ ki le ba lona bakokon inyu boñ le Paul a tibil bo, i mbus ba bi ti Paul ni basolôñ bé ngandak makébla ni i mam momasôna ma bé béda bo inyu liké jap.​—Minson mi baôma 28:7-10.

22. (a) Bimbe bibégés malét wada a bi ti inyu ñañ u Lukas mu liké jap i Rôma? (b) Kii di ga tehe mu i pes i noñ ha?

²² Munu liké li Paul lini, di ntehe mam maa ma tôbôtôbô. Ñañ u mpôdôl mam ma bi bôña toi manoñ manoñ, ni le i mam ma momasôna ma bé toi maliga. Malét wada a nkal le: “Ñañ u Lukas . . .u yé wada ikété miñañ mi mi ntibil toñol mam di nléba i Bibel yosôna. Inyule a nyoñ ngéda i toñol lelaa mam ma bi tagbe toi, a ntoñol yak disii di mam, di di mbéñge liké jap i tuye i hiai bisu ibabé i yoba, ndoñi a nti inyu mam ma bi tagbe i tuye Méditérané i yé maliga.” A bi la toñol i mam ma momasôna bebek inyule a bééna ngim kaat. I nla ba le, mu kii Lukas a bé ke liké ni ñôma Paul, a bé tila ngandak mam i i bé lama hôla nye i mbus ngéda. Ibale hala, ki i mam ba bi boma i mbus ngéda, ma bi ti nye pôla i tila ngandak mam. Kii i bi pémél Paul i ngéda a bi bol i Rôma? Di tehe jam li.