Pagmamasid sa Kinaban
Liniwat an Oras kan “Relo sa Pagkatunaw kan Kinaban”
Sa luwas na Disyembre 1991, an kamot na panminuto kan “Relo sa Pagkatunaw kan Kinaban” sa tutob kan The Bulletin of the Atomic Scientists isinibog nin pinakaharayo kisa kasuarin pa man—sa 17 minutos bago an matangang banggi. “Sarong imahen kan malipot na guerra” na enot na nagluwas kan 1947, sabi kan U.S.News & World Report, “an relo nagpaparisa kan nuklear na tension paagi sa pagpaheling kan oras bago an matangang banggi nin Armagedon.” Kan gibohon, 15 minutos sana an ilinalawig kan relo, ta an paghona kan mga kagpundar kaiyan ini sana an kaipuhan sa panahon na sinda nabubuhay. Sa pagdalagan kan relasyon kan Sirangan asin Solnopan, pinagliwatliwat an oras kan relo nin 13 beses, pagpoon sa 12 minutos bago an matangang banggi sagkod sa 2 minutos bago an matangang banggi. Ngonyan, huli sa Strategic Arms Limitations Treaty asin sa paghale kan rinibong taktikong mga armas, an mga editor kan Bulletin naghohona na kita naglaog na sa bagong kapanahonan, na may paglaom na kamtan an “bagong areglo kan kinaban.” “Pero sagkod ngonyan peligroso an kinaban,” sabi kan Bulletin. “Igwa pa nin haros 50,000 na bomba nuklear asin misil.”
Mga Biktima kan mga Mina sa Cambodia
“An Cambodia iyo an igwa kan pinakahalangkaw na proporsion nin mga tawong baldado sa kinaban,” sabi kan The Economist. Taano? Huli ta an mga mina “daing pagmamaan na ibinugtak kapwa kan gobyerno asin kan mga grupo nin oposisyon kan guerra sibil.” Mantang mayo nin rekord kan mga namumugtakan kaiyan, an mga mina ginigikanan nin mga lugad na orog kisa arin pa man na ibang armas. An duwang grupo sa mga diretso nin tawo, an Asia Watch asin Physicians for Human Rights, naghohona na an mga nasyon na nagtao kan mga mina o nagtao nin instruksion kun paano iyan ibubugtak—an Britania, Tsina, Singapore, an dating Unyon Sobyet, Thailand, Estados Unidos, asin Vietnam—may moral na obligasyon na siertohon na an mga iyan haleon. Naghahagad sinda nin pagprohibir kan NU sa mga aparato na “dai namimidbid an kalaenan sa pag-oltanan kan tongtong nin sarong soldado asin kan tongtong nin aki na nangangahoy,” sabi kan magasin.
Pag-agom Asin Lawig nin Buhay
Sono sa sarong report kan French National Institute of Demographic Studies, an mga may agom sa kadaklan mas halawig an buhay kisa mga daing agom. Kapwa sa lalaki asin babae, ipinaheheling kan report an depinidong relasyon sa pag-oltanan kan matrimonyal na kamugtakan sa buhay nin sarong tawo asin kan ilalawig kan saiyang buhay. Ipinaheheling nin mga estadistika na an mga may agom an may pinakahalangkaw na aberids na lawig nin buhay, mantang an mga diborsiado, daing agom, asin balo mas halipot an buhay. Sa pakarisa na an pagkakalaen kan ilinalawig nin buhay kan mga babaeng may agom asin daing agom daing gayo risa, sinasabi nin mga parasiyasat na minalataw na an mga babae mas nakahihimong pakibagayan an saindang pagigin daing agom.
Pagprotehir sa Antarctica
“Sa katapustapusi nakamtan kan Antarctica an proteksion sa kapalibotan kaiyan,” sabi kan magasin na New Scientist. An mga nasyon na kaiba sa Antarctic Treaty “nagpirma sa sarong memorandum na nagpoprohibir sa pagmina sa kontinente sa laog nin kisuerra 50 taon.” Kaiba man sa mga probisyon kan memorandum an mga reglamento sa paghale sa polusyon asin basura, na hinahagad na paagihon sa pagdeterminar sa epekto sa kapalibotan an ano man na bagong aktibidad. Sa presente, an turismo an ibinibilang na pinakapeligro ngonyan sa komunidad asin kapalibotan kan Antarctica. An kada nasyon matao nin bagong organisaron na komite sa kapalibotan na may detalyadong impormasyon sa mga paagi kaiyan sa pag-asikaso sa kapalibotan, saka sa pagbabantay sa kapalibotan kun dapit sa polusyon. An memorandum dai magkakaigwa nin puwersa sagkod na iyan dai pormal na aprobaran kan miembrong mga nasyon, na mga duwang taon pa.
Ipinamana ni Columbus
Si Columbus asin an iba pang eksplorador labi pa sa pagdiskobre sa Amerika an ginibo—iyan biyo nindang liniwat. Ngonyan, an isinurat kan historyador na si Alfred Crosby, an sarong “botanista pasil na makakua nin bilog na mga kaawagan [sa Amerika] na dian madedepisilan siang makakua nin mga pananom na nagtutubo sa Amerika kaidtong panahon bago ni Columbus.” Sono sa lista sa Wilson Quarterly, kabilang sa mga tinanom na dinara hale sa Daan na Kinaban an batag, repolyo, margarita, Kentucky bluegrass, limon, letsugas, mangga, aranghita, peach, rabanos, paroy, tubo, rodadora, asin trigo. Kaiba sa mga hayop na dinara an baka, manok, ikos, asno, putyukan, kabayo, orig, kino, karnero, dignos, asin gamgam na starling. Pero mas mapanlaglag an dinarang mga helang. Kabilang digdi an peste bubonika, utos, trangkaso, helang sa katoy asin apdo, malaria, tipdas, meninghitis, bayuko, puko, tonsilitis, asin tuspirina. Minsan ngani an nagkapirang hayop asin pananom nakaabot man sa Daan na Kinaban hale sa Amerika, sasaro sanang helang, an sipilis, an tinutubod na binawi.
Uang
Aroaldaw, an ordinaryong baka nagpapaluwas nin poon 10 sagkod 15 dakulang tumpok nin udo; an elepante, mga 2 kilo kada oras. Idugang digdi an udo nin gabos pang ibang hayop, pati sa tawo, asin tibaad magngalas an saro kun taano an satong planeta ta dai pa nalulunod sa udo ngonyan. Yaon man an uang. Aroaldaw linilinig ninda an kadakol na udo. Oras na may iudo, rinibong uang hale sa sagkod sa 120 klase an nagtitiripon dian asin listo iyan na hinahale. An mga parasiyasat nakabilang nin 16,000 na uang sa saro sanang tumpok nin udo nin elepante, na biyo nang nawara pagbalik kan mga sientista pakalihis nin duwang oras. An ibang klase nangungurapot sa balukag sa lubot nin nagkapirang hayop asin linulukso an udo na dai pa natugpa sa daga. An dai ninda nakakan, binibilogbilog ninda asin itinatalbong na pagkakan kan saindang mga aki. Sa siring, ginigibo ninda an saro pang dakulang serbisyo sa katawohan—an pagdagdag nin nakakapatabang nitroheno sa daga. Sainda man na rinaramas an daga asin binubugtakan iyan nin aire, asin kinakakan kan mga ulalo nin uang an mga alimon asin parasitikong ulod na nag-iistar sa udo asin puwedeng magpalakop nin helang. Napakahalaga kaiyan na sinamba pa ngani nin suanoy na mga Egipcio an uang.
Dobleng Parada
An mga paragibo nin kotse sa Hapon, na daing pondo sa paggibo nin mga kotse asin gustong kombensiron an mga pamilya na bumakal nin ikaduwang kotse, may problema—kun saen iyan ipaparada. Hinahagad nin bagong mga reglamento sa pagparada na dapat na may nakadukot na etiketa na nagpapatunay na an kagsadiri may paparadahan kan saiyang kotse, magsalang sa harong o harani sa opisina, kahagadan tanganing marehistro an kotse. Pero mahal an mga paradahan, na nagkakakantidad nin sagkod sa ¥230,000 ($1,800, E.U.) kada bulan sa nagkapirang lugar na residensial sa Tokyo. Kaya an mga paramanupaktura nin kotse naglaog na sa negosyong pagpabakal nin mga makina para sa doblehan o triplehan na pagparada sa saro sanang paradahan. An enot na kotse ibinubugtak sa sarong plataporma, na iiniitaas sa elektrikal na paagi, dangan an ikaduwa (o ikatolong) kotse ipinaparada sa sirong. An saro pang klase iyo an makina sa pagparada sa harong na ibinababa an enot na kotse pasiring sa sarong labot sa irarom nin daga. May itinatao man na impormasyon kun saen makakukua nin paradahan sa mga mabakal nin kotse.
Ngipon na Naghihirahay sa Sadiri?
An ngipon nagsasadiring maghirahay nin simple sanang mga diperensia kun tatawan niato iyan nin igong panahon. Iyan an ipinaliwanag ni Propesor Tadashi Yamada sa Shikai Tenbo (Dental Circles View), medikal na babasahon sa Hapon. Pagkalaog nin asukar sa ngoso, minsan gurano kadakol, an galo sa ngipon nagigin maalsom sa laog nin mga 8 sagkod 20 minutos. An maalsom na galo tinutunaw an kalsio kan ngipon na ginigikanan kan inaapod ni Yamada na “saradit na labot.” Pero, sono ki Yamada, an kalsio hale sa liwoy luway-luway na sinasalidahan an nawarang kalsio, kaya pakalihis nin pirang oras, minabalik sa normal an ngipon. Mantang may asukar sa kadaklan na kakanon, irenerekomendar ni Yamada an regular na pagsipilyo, nangorogna bago magtorog, asin paglikay sa meryenda sa pag-oltanan nin mga pagkakan tanganing matawan nin igong panahon an ngipon na mahirahay an sadiri.
Trahedya sa Itom na Dagat
“Sa dakol na siglo, an Itom na Dagat nagtao nin abundang mga anit nin lumod asin caviar saka sira kaya mayo nin siisay man na naghona na matatapos an abundansiang iyan,” an sabi kan The New York Times. Naliwat na iyan ngonyan. Bako sana na an gabos na industriya asin banwaan sa mga baybayon kaiyan ginagamit an Itom na Dagat na imburnal ninda kundi hale sa sarong rehiyon na sakop an 160 milyones katawo, labing 60 salog an nagpapabulos nin ati sa dagat. An apat na pinakadakula—an Danube, Don, Dnieper, asin Dniester—minaagi sa lugar na minimidbid na saro sa pinakamaati sa kinaban, na dara an tonetoneladang nakaiilong materyales. Nagkaepekto naman an sobrang pagdakop nin sira, kadungan an paglakop nin salabay na nagkakakan kan mga sogok asin wuto-wuto nin ibang sira. Bilang resulta, 5 na sana sa 26 na klase nin sirang paninda na abunda kan 1970 an makukua sa komersial na bilang ngonyan, asin biyo nang nawara an mga hayop na seal. “Dawa kun ipondo ta an gabos na polusyon na garo milagro,” sabi kan biologong si Yuvenaly Zaitsev, “imposibleng makabuwelta sa mga taon nin 1950. May sadiring mga ley an naturalesa.”
Imunisadong mga Aki
Sa bilog na kinaban, an 4 sa kada 5 aki ngonyan imunisado na tumang sa anom na helang na nakagagadan: dipteria, tipdas, polio, tetano, tisis, asin tuspirina, sabi kan World Health Organization. Kan sampulong taon na an nakaagi, an proporsion mga 1 sa 5. Ngonyan, sa halagang sarong dolyar sana kada saro para sa mga bakuna, mga tolong milyon na buhay nin aki an ikinaliligtas kada taon. Pero, sono sa World Health Organization, an malilikayan na mga helang sagkod ngonyan minakua kan buhay nin mga duwang milyon na aki kada taon.