“Uya! Ginigibo Kong Bago an Gabos na Bagay”

1-4. (a) Sa anong mga bagay na nasa tutob kan pulyetong “Look! I Am Making All Things New” kamo maoogmang makikabtang? (b) Anong mamuraway na paglaom an itinatao digdi sa saindo? (c) Anong mga teksto sa Biblia an nagsusuportar sa paglaom na iyan?

Helingon an maogmang mga tawo sa tutob kan Ingles na pulyetong “Look! I Am Making All Things New.” Boot daw nindong makabilang sa sainda? ‘Siyempre, iyo,’ masabi kamo. Huli ta uya an katoninongan asin pagkaoroyon na minamawot nin gabos na tawo. An mga tawo hale sa gabos na rasa—itom, puti, madarag—nag-iiriba bilang sarong pamilya. Kanigoan na kagayagayahan! Kanigoan na pagkasararo! Malinaw na an mga tawong ini dai nahahadit sa pag-oran nuklear o sa peligro nin terorismo. An mga jet na panguerra dai nakararaot sa matoninong na langit sa itaas kan magayon na hardin na ini. Mayo nin mga soldados, tangke, badil. Minsan batuta nin pulis dai kaipuhan tanganing magpadanay sa areglo. An guerra asin krimen mayo nanggad. Asin mayo nin kakulangan nin harong, ta an gabos may magayon na harong na masasabing sadiri nia.

² Helinga na sana an mga aking iyan! An saindang kawat nakaoogmang paghelingon. Kadakol kan mga hayop na kakawat ninda! Dai kaipuhan nin mga rehas na batbat sa hardin na ini, huli ta an gabos na hayop may pakipagkatoninongan na sa mga tawo asin sa lambang saro. Pati an leon asin kordero mag-amigo na. Helinga an magayon an kolor na mga gamgam sa paglayoglayog ninda, asin dangoga an magagayon nindang awit na nakakasalak kan pagngisi nin mga aki. Mayo nin mga haula? Mayo, huli ta yaon an katalingkasan asin daing nakaoolang na kagayagayahan sa lugar na ini. Paronga na sana an hamot kan mga burak, dangoga an burok-busok kan sapa, matea an himbong kan aldaw. Ay, manamitan man lamang kutana an prutas sa basket na iyan, ta iyan an pinakamasiram na bunga kan daga, an pinakaprimera klase, kapareho kan gabos na maheheling asin makakamtan sa mamuraway na hardin na ini.

³ ‘Pero halat ka,’ masabi an saro, ‘haen an mga gurang? Bako daw na sinda man maninigong makiiba sa maogmang sosyedad na ini?’ An totoo, an mga gurang yaon dian, pero sinda naghohoben liwat. Sa hardin na ini mayo nin nagagadan huli sa kagurangan. An mga hoben ngonyan nagdadakula sagkod sa lubos na pagkatawo asin dai na minagurang. Baga man 20 anyos o 200 anyos an edad, an lambang saro sa minilyon na tawo na nabubuhay sa hardin na ini nag-oogma sa bagsik nin hoben na pagkabuhay, sa sangkap na salud. Minilyon, sabi mo? Iyo, minilyon, ta an hardin na ini pinahihiwas sagkod sa gabos na nasyon. Iyan magigin abunda sa buhay, katoninongan, asin kagayonan sagkod sa kaporoporohi kan satong daga, paghale sa Fuji sagkod sa Andes, paghale sa Hong Kong sagkod sa Mediteraneo. Huli ta an bilog na daga ginigibong hardin na paraiso. Iyan magigin Paraiso na ibinalik sa bilog na daga.

⁴ ‘Masakit tubodon,’ sabi nindo? Pero, enot, horophoropa an mga katunayan bilang pruweba. Puwede na kamo asin an saindong pamilya makaligtas sa pagkapara kan presenteng maribok na palakaw nin mga bagay asin lumaog sa Paraiso na ilinaladawan sa tutob kan pulyeto.a

An Libro na Nagpapaliwanag sa Paraiso

5. (a) Anong libro an nagpapaliwanag kan mga bagay na ini? (b) Sa anong mga paagi na ini pambihirang libro?

⁵ An gabos na mamuraway na bagay na ini, asin an kasiertohan kaiyan, ipinaliliwanag sa sarong libro, an pinakamakangangalas na librong isinurat. Iyan inaapod na Biblia. Iyan suanoy nang gayong libro, na an ibang kabtang kaiyan isinurat mga 3,500 na taon na an nakaagi. Kadungan kaiyan, iyan an pinakanapapanahon na libro sa pagtao nin madonong, praktikal na hatol para sa pamumuhay sa modernong aldaw. An mga hula kaiyan nakapupukaw nin maliwanag na paglaom para sa ngapit. Iyan an pinakamabentang libro sa bilog na kasaysayan, na labing 2,000,000,000 na kopya kan bilog na Biblia o mayor na mga kabtang kaiyan an ikinawaras na sa mga 1,810 na tataramon.

6. Ano an nagpapalaen kan Biblia sa ibang kasuratan na ibinibilang na banal?

⁶ Mayo nin ibang banal na libro na nagkaigwa nin arog kalakop na pagkadistribuwir, asin an kadaklan na iba pa bakong arog kaiyan kagurang. An Koran nin Islam mayo pang 1,400 na taon an edad. Si Buddha asin Confucius nabuhay mga 2,500 na taon na an nakaagi, asin an saindang mga isinurat poon kan panahon na idto. An Kasuratan nin Shinto ginibo sa presenteng porma kaiyan dai malihis sa 1,200 na taon na an nakaagi. An Book of Mormon 160 taon pa sana an edad. Mayo sa mga banal na librong ini an makasususog nin tama sa kasaysayan nin tawo pabalik sa 6,000 na taon, kapareho kan Biblia. Tanganing masabotan an orihinal na relihiyon, kaipuhan kitang dumolok sa Biblia. Iyan an solamenteng libro na may unibersal na mensahe sa bilog na katawohan.

7. Ano an isinabi nin naghohorophorop na mga tawo manongod sa Biblia?

⁷ An kadonongan asin kagayonan kan mensahe kan Biblia inomaw nin naghohorophorop na mga tawo hale sa gabos na nasyon asin sa gabos na klase nin pamumuhay. An bantog na sientista asin nakadiskobre sa ley nin grabidad, si Sir Isaac Newton, nagsabi: “Mayo nin siensia na mas dakol an pruweba kisa Biblia.” Si Patrick Henry, an Amerikanong lider nin rebolusyon na bantog sa mga tataramon na “Tawe ako nin libertad, o tawe ako nin kagadanan,” nagsabi man: “An Biblia katimbang sa halaga kan gabos na iba pang libro na naimprenta.” Minsan an bantog na madonong na Hindu na si Mohandas K. Gandhi sarong beses nagsabi sa Britanong gobernador sa India: “Kun an saimong nasyon asin an sakuya magkaoyon na sa mga katokdoan na isinabi ni Cristo sa Sermon na ini sa Bukid, mareresolberan na niato an mga problema, bako sanang kan satong mga nasyon kundi kan bilog na kinaban.” An boot sabihon ni Gandhi iyo an Mateo kapitulo 5 sagkod 7 sa Biblia. Basahon mismo nindo an mga kapitulong ini asin helinga kun dai kamo mawili sa mapuwersang mensahe kaiyan.

An Biblia—Sarong Librong Oriental

8, 9. (a) Taano ta salang apodon na libro sa Solnopan an Biblia? (b) Paano isinurat an Biblia, asin sa anong peryodo nin panahon? (c) Taano ta maaapod na librariya an Biblia? (d) Pirang tawo an ginamit sa pagsurat kan Biblia? (e) Anong patotoo an itinao kan nagkapira sa mga tawong ini manongod sa Ginikanan kan Biblia?

⁸ Kontra sa paniniwala nin kadaklan, an Biblia bakong bunga kan sibilisasyon sa Solnopan, ni pinamumuraway man kaiyan an sibilisasyon na iyan. Haros an bilog na Biblia isinurat sa Oriental na mga nasyon. An mga tawong nagsurat kaiyan gabos Oriental. Sangribong taon bago nabuhay si Buddha, kan 1513 B.C.E., si Moises, na nabuhay sa Tahaw na Sirangan, pinasabngan nin Dios na isurat an enot na libro kan Biblia, na inaapod Genesis. Poon sa kapinonan na ini, sinusundan kan Biblia an sarong oroyon na tema sagkod sa huring libro kaiyan na Kapahayagan. An Biblia natapos kan 98 C.E., mga 600 na taon pakalihis ni Buddha. Aram daw nindo na an Biblia kompuwesto nin 66 na laen-laen na libro? Iyo, an Biblia saro na mismong librariya!

⁹ Kaya, sa laog nin 1,600 na taon poon kan panahon ni Moises, mga 40 katawo an nakikabtang sa pagsurat kan oroyon na rekord kan Biblia. Sinda nagpapatotoo na an saindang isinurat ipinasabong nin sarong kapangyarihan na mas halangkaw kisa magagadanon na tawo. An Kristianong apostol na si Pablo nagsurat: “An gabos na Kasuratan ipinasabong nin Dios asin kapakipakinabang para sa pagtokdo, sa pagsagwe, sa paghusay kan mga bagay, sa pagdisiplina sa katanosan.”b (2 Timoteo 3:16) Asin si apostol Pedro nagpaliwanag: “Daing hula nin Kasuratan na hale sa ano man na sadiring pakahulogan. Huli ta an hula nagdatong bakong sa kabotan nin tawo, kundi an mga tawo nagtaram hale sa Dios huling pinasabngan sinda kan banal na espiritu.”—2 Pedro 1:20, 21; 2 Samuel 23:2; Lucas 1:70.

10. (a) Paano nakaabot sa satong aldaw an Biblia? (b) Taano ta makasisierto kita na yaon pa sa sato an orihinal na ipinasabong na teksto kan Biblia?

¹⁰ Makangangalas man an pakaabot kan Biblia sagkod sa aldaw na ini. Sa laog nin rinibong taon, sagkod na maimbento an pag-imprenta mga 500 na taon na an nakaagi, an mga kopya kan Biblia kaipuhan na isurat sa kamot. Mayo nin ibang libro kan suanoy na mga panahon na maimbod na kinopya asin kinopya liwat nin arog kaiyan. Iyan kinopya nin paorootro, pero perming may dakulang pag-iingat. An mga parakopya pira sanang saradit na sala an nagibo, asin an pagkokomparar kaini nag-establisar sa orihinal na teksto na ipinasabong nin Dios. An sarong pangenot na autoridad sa mga manuskrito sa Biblia, si Sir Frederic Kenyon, nagsasabi: “Nahale na an ultimong pasisikadan sa ano man na pagduda kun baga an Kasuratan nakaabot sato na siring sa pagkasurat kaiyan.” Ngonyan, yaon pa an mga 16,000 na nasusurat na kopya kan Biblia o mga kabtang kaiyan, na an iba poon pa kan ikaduwang siglo bago si Cristo. Dugang pa, may ginibong tamang mga traduksion hale sa mga tataramon na Hebreo, Aramaiko, asin Griego na dian orihinal na isinurat an Biblia pasiring sa haros gabos na tataramon sa daga.

11. Anong modernong mga diskobremiento an kaoyon sa rekord kan Biblia?

¹¹ An iba prinobaran na mawara an paniniwala sa Biblia paagi sa pagsabi na iyan bakong tama. Minsan siring, sa nakaaagi pa sanang mga taon an mga arkeologo nagkotkot sa mga kagabaan nin suanoy na mga siudad sa mga dagang sinasabi sa Biblia asin nakanompong nin mga inskripsion asin iba pang ebidensia na nagpapatunay nin sierto na an mga tawo asin lugar na sinasabi pati sa kagurang-guranging mga rekord sa Biblia aktuwal na nag-eksister. Nakakotkot sinda nin dakol na ebidensia na nagtotokdo sa panglobong baha, na sinasabi kan Biblia na nangyari kaidtong labi nang 4,000 na taon an nakaagi, kan aldaw ni Noe. Sa puntong ini, si Prinsipe Mikasa, sarong bantog na arkeologo, nagsabi: “Talaga daw na nagkaigwa nin Baha? . . . An bagay na an baha aktuwal na nangyari natawan na nin nakakokombensir na pruweba.”c

An Dios kan Biblia

12. (a) Ano an sinasabi nin nagkapirang paratuya manongod sa Dios? (b) Taano ta inaapod kan Biblia an Dios na Ama? (c) Ano an sinasabi kan Biblia na ngaran nin Dios?

¹² Kun paanong an nagkapira tinutuya an Biblia, an iba man tinutuya an pagkaigwa nin Dios na Makakamhan sa gabos. (2 Pedro 3:3-7) Sinda nagsasabi, ‘Paano ako makatutubod sa Dios, mantang dai ko man sia naheheling? Igwa daw nin pruweba na an sarong dai naheheling na Kaglalang, na mas halangkaw sa tawo, talagang nag-eeksister? Bako daw na an Dios nasa gabos?’ An iba nagsasabi, ‘Mayo nin Dios o Buddha.’ Minsan siring, ipinaheheling kan Biblia na kun paanong kita gabos nag-ako nin buhay paagi sa sarong daganon na ama, an sato man na orihinal na mga apoon nag-ako nin buhay gikan sa sarong langitnon na Ama, o Kaglalang, na an personal na ngaran iyo si Jehova.—Salmo 83:18; 100:3; Isaias 12:2; 26:4.

13. Sa anong duwang paagi ipinamidbid ni Jehova an saiyang sadiri sa katawohan?

¹³ Ipinamidbid ni Jehova an saiyang sadiri sa katawohan sa duwang lataw na paagi. An pangenot na paagi iyo an Biblia, na nagpapahayag kan saiyang katotoohan asin kan saiyang daing sagkod na mga katuyohan. (Juan 17:17; 1 Pedro 1:24, 25) An saro pang paagi iyo an saiyang mga linalang. Paagi sa pagmamasid sa makangangalas na mga bagay na nasa palibot ninda, dakol an nakasabot na seguradong igwa nin Kaglalang-Dios na an makangangalas na personalidad ipinaheheling sa saiyang mga ginibo.—Kapahayagan 15:3, 4.

14. Ano an sinasabi sato kan Biblia manongod ki Jehova?

¹⁴ Si Jehova Dios iyo an Autor kan Biblia. Sia an Dakulang Espiritu, na nabubuhay sa bilog na panahon na daing sagkod. (Juan 4:24; Salmo 90:1, 2) An saiyang ngaran na “Jehova” nag-aapod nin atension sa saiyang katuyohan para sa saiyang mga linalang. Katuyohan nia na ibindikar an dakulang ngaran na iyan paagi sa paglaglag sa mga maraot asin pagliligtas sa mga namomoot sa saiya tangani sindang mabuhay sa sarong paraisong daga. (Exodo 6:2-8; Isaias 35:1, 2) Huling sia an Dios na Makakamhan sa gabos, igwa sia kan kapangyarihan na gibohon ini. Bilang an Kaglalang kan bilog na uniberso, sia mas halangkaw nanggad sa ordinaryong nasyonal na mga dios asin idolo.—Isaias 42:5, 8; Salmo 115:1, 4-8.

15. An mga pagsiyasat nin intelihenteng mga tawo sa mga linalang naggiya sa anong mga konklusyon?

¹⁵ Sa nakaaagi pa sanang mga siglo, an mga sientista dakol na panahon an ginamit sa pag-adal sa mga linalang. Ano an konklusyon ninda? An saro sa mga nagbukas sa langtad nin elektrisidad, an bantog na Britanong pisiko na si Lord Kelvin, nagpahayag: “Ako nagtutubod na mientras na mas lubos na pinag-aadalan an siensia orog man kitang irinarayo kaiyan sa ano man na ikababaing sa ateismo.” An namundag sa Europang sientista na si Albert Einstein, minsan ngani midbid na ateista, nagtuga: “Igo na para sa sakuya na . . . horophoropon an makangangalas na estruktura kan uniberso, na haros dai niato namamansayan, asin mapakumbabang probaran na masabotan minsan an kasaditsaditing kabtang kan intelihensia na nahahayag sa naturalesa.” An sientistang Amerikano asin nanggana kan premyong Nobel na si Arthur Holly Compton nagsabi: “An areglado an paghiwas na uniberso nagpapatunay sa katotoohan kan pinakamamuraway na kapahayagan na itinaram—‘Sa kapinonan an Dios.’” Kinokotar nia an pambukas na mga tataramon kan Biblia.

16. Paano pinamumuraway kan uniberso an kadonongan asin kapangyarihan sa paglalang nin Dios?

¹⁶ An mga namomoon sa makokosog na nasyon tibaad ipaghambog an saindang intelihensia asin sientipikong mga nahaman sa pakaabot sa espasyo. Pero sadit-sadit nanggad an saindang mga satelayt sa espasyo kun ikokomparar sa bulan na naglilibot sa daga, asin sa mga planeta na naglilibot sa aldaw! Sadit-sadit nanggad an nagibo kan magagadanon na mga tawong ini kun ikokomparar sa paglalang ni Jehova sa binilyon na galaksia sa langit, na an kada saro igwa nin binilyon na aldaw kapareho kan sato, asin sa paggrupo-grupo nia asin pagkolokar nia sa sainda sa espasyo sa panahon na dai masokol! (Salmo 19:1, 2; Job 26:7, 14) Bakong makangangalas na an mga tawo ibinibilang ni Jehova na mga lukton sana, asin an makokosog na nasyon na “siring sa mayo.”—Isaias 40:13-18, 22.

17. Taano ta rasonableng tumubod sa sarong Kaglalang?

¹⁷ Nag-iistar daw kamo sa sarong harong? Tibaad bako man na kamo mismo an nagtogdok kan harong, ni aram man nindo kun siisay an nagtogdok kaiyan. Pero, an dai nindo pakaaram kun siisay an nagtogdok dai minaolang sa saindo sa pagtubod sa katotoohan na may intelihenteng tawo na nagtogdok kaiyan. An pangangatanosan na itinogdok kan harong an saiyang sadiri magigin rungaw nanggad! Mantang an dakulang uniberso, asin an gabos na yaon dian, nagkakaipo nin mas dakulang intelihensia para sa pagtogdok dian, bako daw na rasonableng isipon na seguradong may Intelihenteng Kaglalang? Tunay na an mangmang sana an masabi sa saiyang puso, “Mayong Jehova.”—Salmo 14:1; Hebreo 3:4.

18. Ano an nagpapaheling na an Dios sarong persona, asin maninigong omawon?

¹⁸ An mamuraway na mga ngangalasan na nasa palibot niato—an mga burak, gamgam, hayop, an makangangalas na linalang na inaapod tawo, an mga milagro nin buhay asin pagkamundag—ini gabos nagpapatotoo sa dai naheheling na Ekspertong Intelihensia na guminibo kaiyan. (Roma 1:20) Kun may intelihensia, may isip. Kun may isip, may persona. An supremong intelihensia iyo an sa Supremong Persona, an Kaglalang sa gabos na bagay na nabubuhay, an mismong Burabod nin buhay. (Salmo 36:9) An Kaglalang tunay na maninigo sa gabos na kaomawan asin pagsamba.—Salmo 104:24; Kapahayagan 4:11.

19. (a) Taano ta mayo nin nasyon ngonyan na makahihingako na itinao nin Dios an kapangganahan ninda sa guerra? (b) Taano an Dios ta daing kabtang sa mga guerra kan mga nasyon?

¹⁹ Igwa nin nagkapira na an pagtubod sa Dios naraot kan depisil na mga inagihan kan Guerra Mundial II. Kan panahon na idto an lambang nasyon nag-apod sa “Dios” kaiyan, baga man sa relihiyon na Katoliko o Protestante o sa mga relihiyon na Oriental. Masasabi daw na an “Dios” nagtao nin kapangganahan sa nagkapira sa mga nasyon na ini asin pinabayaan an iba na madaog? Ipinaheheling kan Biblia na mayo ni saro sa mga nasyon na ini na nag-apod sa tunay na Dios. Si Jehova Dios, an Kaglalang sa langit asin daga, daing paninimbagan sa karibarawan asin mga guerra sa tahaw kan mga nasyon. (1 Corinto 14:33) An saiyang mga kaisipan mas halangkaw nanggad sa kaisipan kan politikal o militaristikong mga nasyon sa dagang ini. (Isaias 55:8, 9) Siring man, an tunay na relihiyon asin pagsamba ki Jehova mayo nin kabtang sa mga guerra kan mga nasyon. Si Jehova mas halangkaw nanggad sa nasyonalistikong mga dios. Sia daing kaagid sa pagigin Dios nin mamomoton sa katoninongan na mga lalaki asin babae sa gabos na nasyon. Arog kan sabi kan Biblia: “An Dios dai nagpapalaen, kundi sa lambang nasyon an tawo na natatakot sa saiya asin naggigibo nin katanosan saiyang inaako.” (Gibo 10:34, 35) An mga tawo sa gabos na nasyon ngonyan na gusto sa katanosan nag-aadal sa Biblia asin nag-aako kan pagsamba sa tunay na “Dios na nagtatao nin katoninongan,” an Kaglalang kan bilog na katawohan.—Roma 16:20; Gibo 17:24-27.

20. Ano an nagpapaheling na an Kakristianohan bakong Kristiano asin tumang sa Dios?

²⁰ An iba itinotokdo an pagkabaranga asin pagsaginsagin sa mga relihiyon nin Kakristianohan, na naghihingakong nagsusunod sa Biblia. Sinda nagsasabi man, ‘Paano ko matutubod an Dios kan Biblia, mantang an mga nasyon na igwa kan Biblia kabilang sa mga natataranta sa pagtambak nin mga armas nuklear?’ An totoo iyo na, mantang an Biblia nagdadanay na perming totoo, an distansia kan mga nasyon sa Kakristianohan sa Kristianismo kan Biblia arog na karayo kan North Pole sa South Pole. Sinda mapagsaginsagin sa paghihingako nin Kristianismo. Yaon sa sainda an Biblia, pero dai ninda kinukuyog an mga katokdoan kaiyan. An presidente nin Amerika na nagboot na iholog an enot na bomba atomika sa Hiroshima sarong beses nagsabi: “Ay, kun igwa sana nin sarong Isaias o San Pablo!”—tanganing gumiya sa mga tawo sa krisis na ini sa kinaban. Kun sia kaoyon ni Isaias sa Biblia, dai kutana sia noarin man maholog nin bomba atomika, ta si Isaias nagtokdo na ‘dagopdopon an mga minasbad na magin tarom nin arado asin an mga budyak na magin mga sanggot.’ Dugang pa, si Pablo sa Biblia an nagsabi: “Dai kami nakikilaban sono sa kun ano kami sa laman. Huli ta an mga hamo kan samong pakikilaban bakong sa laman.” (Isaias 2:4; 2 Corinto 10:3, 4) Minsan siring, imbes na kuyogon an madonong na hatol kan Biblia, an mga nasyon sa Kakristianohan napalabot sa naghuhugot na paorumbasan sa armas. An ano man na paghihingako ninda na sinda mga Kristianong nagkukuyog sa Biblia falso. Kaipuhan na atubangon ninda an paghokom nin Dios huli sa dai pakaotob sa saiyang kabotan.—Mateo 7:18-23; Sofonias 1:17, 18.

An mga Linalang Asin Milagro ni Jehova

21. Taano ta rasonable na dai pagdudahan an mga milagro nin Dios?

²¹ Si Jehova naglalalang, asin sia naggigibo nin mga milagro. Napag-isip-isip na daw nindo an paggibong dugo sa tubig, an pagbanga sa Dagat na Pula, an pag-aki nin sarong birhen ki Jesus, asin an iba pang milagro na nasusurat sa Biblia? Mantang an tawo limitado sana an intelektuwal na kakayahan, seguro noarin man dai nia masasabotan kun paano nangyari an iba sa mga milagrong ini, kun paanong dai nia lubos na nasasabotan an milagro kan aldaw sa pagsubang asin pagsolnop aroaldaw. An paglalang sa tawo sarong milagro. Dai naheling nin modernong tawo an milagrong iyan, pero aram nia na iyan nangyari, ta sia buhay ngonyan tanganing patunayan iyan. An totoo, an gabos na buhay asin an bilog na uniberso sarong daing sagkod na milagro. Kaya pagdududahan daw niato kun an Tataramon nin Dios, an Biblia, nagsasabi na sia naggibo nin espisipikong mga milagro sa espisipikong mga panahon, minsan ngani dai na kaipuhan an mga milagrong iyan ngonyan?

22. Iladawan an enot na linalang nin Dios.

²² An gabos na linalang ni Jehova milagroso asin makangangalas! Minsan siring, an kaenot-enote niang linalang iyo an pinakamakangangalas sa gabos. Idto an paglalang sa sarong espiritung Aki, an saiyang “panganay.” (Colosas 1:15) An langitnon na Aking ini inapod na “an Tataramon.” Pakalihis nin dai mabilang na mga taon pakalalanga sa saiya, sia napadigdi sa daga asin inapod na “tawo, si Cristo Jesus.” (1 Timoteo 2:5) Kaidto isinabi manongod sa saiya: “Kaya an Tataramon nagin laman asin nag-erok sa tahaw niato, asin naheling niato an saiyang kamurawayan, kamurawayan na arog kan yaon sa bugtong na aki gikan sa ama; asin sia pano nin dai na kutana maninigong pagkaherak asin katotoohan.”—Juan 1:14.

23. (a) Paano ikapaliliwanag an relasyon nin Dios asin kan saiyang Aki? (b) Paagi sa saiyang Aki, ano an linalang ni Jehova?

²³ An relasyon ni Jehova asin kan saiyang Aki ikababaing sa kan sa kagsadiri-manedyer asin sa saiyang aki sa sarong talyer, na dian an aki nagtatabang na gibohon an mga bagay na dinisenyo kan saiyang ama. Paagi sa saiyang panganay na Aki asin katabang, linalang ni Jehova an dakol pang ibang espiritung linalang, mga aki nin Dios. Dangan, an mga ini nag-ogma na maheling na gibohon kan Aki ni Jehova, an saiyang Pangenot na Trabahador, an materyal na kalangitan asin an daga na iniistaran niato. Nagdududa daw kamo na linalang an mga bagay na ini? Pakaagi nin rinibong taon, hinapot ni Jehova an sarong maimbod na tawo: “Haen ka kan lalangon ko an daga? Magsabi ka, kun igwa ka nin pakasabot. Kan an mga bitoon nin kaagahan maogmang nagkururahaw, asin an gabos na aki nin Dios nagkururahaw sa pag-omaw?”—Job 38:4, 7; Juan 1:3.

24. (a) Anong daganon na linalang ni Jehova an pambihira, asin sa anong mga bagay? (b) Taano ta bakong rasonableng sabihon na an tawo nag-ebolusyon hale sa mga hayop?

²⁴ Pag-abot nin panahon, linalang ni Jehova an nabubuhay, materyal na mga bagay sa ibabaw kan daga, an mga pananom, kahoy, burak, sira, gamgam, asin an mga hayop. (Genesis 1:11-13, 20-25) Dangan an Dios nagsabi sa saiyang Pangenot na Trabahador: “Gibohon niato an tawo sa satong ladawan, siring sa satong kaagid . . . Asin linalang nin Dios an tawo siring sa saiyang ladawan, sa ladawan nin Dios linalang nia sia; linalang nia an lalaki asin babae.” (Genesis 1:26, 27) Huling linalang sa ladawan asin kaagid nin Dios, na igwa kan dakulang mga atributo nin Dios na pagkamoot, kadonongan, hustisya, asin kapangyarihan, an orihinal na tawo superyor nanggad sa mga hayop. An tawo ibang klase sa hayop ta sia nakapangangatanosan, nakapagpaplano sia para sa ngapit, asin may kakayahan siang sumamba sa Dios. An mga hayop mayo nin isip na mangatanosan, kundi nabubuhay sinda paagi sa instinto. Bako nanggad na rasonableng sabihon na mayo nin Kaglalang kundi na an maabilidad, intelihenteng linalang na tawo nag-ebolusyon hale sa daing isip na harababang hayop!—Salmo 92:6, 7; 139:14.

25, 26. (a) Anong makangangalas na paglaom an ibinugtak sa atubangan nin tawo? (b) Taano ta dai magkakaigwa nin problema na sumobra an populasyon sa daga?

²⁵ An tawo ibinugtak nin Dios sa “sarong tatamnan sa Eden, sa sirangan.” Idto sarong tatamnan nin kaogmahan, kapareho kan tatamnan na nasa tutob kan Ingles na pulyetong “Look! I Am Making All Things New,” minsan ngani kaidto duduwa sana an tawo, si Adan asin an saiyang agom. An orihinal na Paraisong ini mayo na, ta nalaglag na kan Baha kan aldaw ni Noe. Pero may ideya kita sa namugtakan kaiyan sa Tahaw na Sirangan, ta an nagkapirang salog na sinabi sa Biblia na nagbubulos dian yaon sagkod ngonyan. (Genesis 2:7-14) An tawo igwa kan makangangalas na oportunidad na gamiton an tatamnan na ini bilang sentro na hale dian pahihiwason asin kukultibaron an bilog na daga, na ginigibo iyan na panglobong paraiso.—Isaias 45:12, 18.

²⁶ Kun paanong an Dios asin an saiyang Aki pareho nagtatrabaho, an tawo tinawan man nin Dios nin trabaho digdi sa daga. (Juan 5:17) Ki Adan asin Eva, an enot na lalaki asin babae, sia nagsabi: “Pangagbunga asin pangagdakol kamo asin panoa nindo an daga asin sakopa nindo iyan, asin sakopon nindo an mga sira sa dagat asin an mga gamgam sa kalangitan asin an lambang nabubuhay na hayop na naghihiro sa ibabaw nin daga.” (Genesis 1:28) Ini daw nangahulogan na an tawo magdadakol, papanoon an daga, dangan padagos na magdadakol sagkod na maglipwas an daga? Dai. Kun may magsabi saindo na panoon nin tsa an sarong tasa, dai nindo ipinagpapadagos an pagpalis sagkod na an tsa lumipwas sa tasa asin bumolos sa lamesa. Pinapano nindo an tasa dangan minapondo. Sa kaparehong paagi, an pagboot ni Jehova sa tawo na “Panoa nindo an daga,” nagpaparisa kan saiyang katuyohan na panoon kan tawo nin komportable sana an daga, dangan mapondo an pagdakol nin tawo digdi sa daga. Ini dai magigin problema sa sarong sangkap na sosyedad nin tawo. Sa kinaban sana nin bakong sangkap na mga tawo ngonyan na nagigin problema an sobrang populasyon.

Karatan—Taano ta Tinotogotan Iyan nin Dios?

27. Anong mga hapot an nagkakaipo ngonyan nin simbag?

²⁷ Kun an katuyohan nin Dios gumibo nin paraisong daga, taano ta an daga ngonyan pano-pano nin karatan, kasakitan, asin kamondoan? Kun an Dios an Makakamhan sa gabos, taano ta haloyon na niang tinotogotan an mga kamugtakan na ini? May paglaom daw na matapos an gabos niatong kasakitan? Ano an sinasabi kan Biblia?

28. Paano an pagrebelde nakalaog sa tatamnan nin Paraiso?

²⁸ Ipinaheheling kan Biblia na an mga kasakitan nin tawo nagpoon kan an saro sa espiritung mga aki nin Dios magrebelde tumang sa soberaniya, o pagsakop ni Jehova. (Roma 1:20; Salmo 103:22, NW Ref. Bi., nota sa ibaba) Sierto na an anghel na ini kabilang sa mga nag-ogma kan maheling an paglalang sa tawo. Alagad ta an pagkaara asin kapalangkawan nagkagamot sa saiyang puso, asin nasugotan sia kan kamawotan na sia an sambahon ni Adan asin Eva imbes na an saindang Kaglalang, si Jehova. Sa pagtaram paagi sa sarong halas, kapareho nin pagtaram nin sarong bentrilokista paagi sa sarong kiko, inagyat kan anghel na ini si Eva na makisuway sa Dios na Makakamhan sa gabos. An agom niang si Adan suminunod sa saiya sa pakisuway.—Genesis 2:15-17; 3:1-6; Santiago 1:14, 15.

29. (a) Anong mga isyu an naglataw na kaipuhan husayon? (b) Paano inatubang nin Dios an angat? (c) Paano kamo puwedeng makikabtang sa pagtao nin simbag sa pagtuya ni Satanas?

²⁹ An rebeldeng anghel na iyan inapod na “an enot na halas.” (Kapahayagan 12:9; 2 Corinto 11:3) Inapod man siang Satanas, na an boot sabihon “Paratumang,” asin Diablo, na an boot sabihon “Parapakaraot.” Ibinugtak nia sa pagduda an katamaan asin katanosan kan paghade ni Jehova sa daga, asin inangat nia an Dios na ngonyan kaya na nia, ni Satanas, na patalikodon an bilog na katawohan sa tunay na pagsamba. Tinawan nin Dios si Satanas nin mga 6,000 na taon na probaran na patunayan an saiyang angat, tanganing an isyu manongod sa soberaniya ni Jehova mahusay sagkod lamang. An paghade nin tawo na independiente sa Dios miserable an pagkasudya. Alagad an mga lalaki asin babaeng may pagtubod, na sa tahaw ninda si Jesus an pinakapambihirang halimbawa, nagdanay sa integridad sa Dios sa irarom kan pinakamasakit na mga pagbalo, na ibinibindikar si Jehova asin pinatutunayan na putikon an Diablo. (Lucas 4:1-13; Job 1:7-12; 2:1-6; 27:5) Kamo man puwedeng magdanay sa integridad. (Talinhaga 27:1) Alagad ta si Satanas bako sanang iyo an kaiwal na nagpapasakit sa sato. Ano pa an sarong kaiwal?

An Kaiwal—Kagadanan

30. Ano an sinasabi kan Kasuratan manongod sa padusa na ibinunga sa tawo huli sa pakisuway?

³⁰ Isinabi nin Dios an padusa sa pakisuway—kagadanan. Sa pagsentensia sa enot na babae, si Jehova nagsabi: “Dudugangan kong gayo an kolog kan saimong pagbabados; sa sakit ika mangangaki, asin an saimong pagmawot magigin para sa saimong agom, asin sia magsasakop sa saimo.” Sa lalaking si Adan sia nagsabi: “Sa ganot kan saimong lalauogon makakan ka nin tinapay sagkod na ika bumalik sa kabokabo, huli ta dian ka kinua. Huli ta ika kabokabo asin sa kabokabo ka man mabalik.” (Genesis 3:16-19) An suwayan na mag-agom pinalayas sa Paraiso nin kaogmahan pasiring sa dagang dai pa nakultibar. Pag-abot nin panahon sinda nagadan.—Genesis 5:5.

31. Ano an kasalan, asin ano an nagin bunga kaiyan sa katawohan?

³¹ Kaidto sanang naholog na sinda hale sa pagkasangkap na si Adan asin Eva nagpoon na mag-aki. An gabos na tawo ngonyan mga gikan ninda sa pagkabakong sangkap, kaya an gabos nagagadan. An sarong parasurat sa Biblia ipinaliliwanag iyan sa mga tataramon na ini: “Paagi sa sarong tawo an kasalan naglaog sa kinaban asin an kagadanan huli sa kasalan, asin kaya an kagadanan nakalakop sa gabos na tawo huli ta sinda gabos nagkasala.” Ano an “kasalan” na ini? Iyan an dai pakaabot sa pagkasangkap o pagkakompleto. Dai inooyonan o pinapagdadanay na buhay ni Jehova Dios an ano man na bakong sangkap. Mantang an gabos na tawo nagmana nin kasalan asin pagkabakong sangkap sa enot na tawong si Adan, an kagadanan “naghade” sa sainda. (Roma 5:12, 14) An nagkasalang tawo nagagadan, kun paanong an mga hayop nagagadan.—Eclesiastes 3:19-21.

32. Paano ilinaladawan kan Biblia an kagadanan na minana niato?

³² Ano an “kagadanan” na ini? An kagadanan kabaliktaran nin buhay. Ibinugtak nin Dios sa atubangan nin tawo an paglaom sa daing sagkod na buhay digdi sa daga kun sia makuyog. Minsan siring, sia nakisuway, asin an padusa kagadanan, pagigin daing animo, dai pag-eksister. An Dios mayo nin sinabi manongod sa pagbalyo kan buhay nin tawo sa sarong lugar nin mga espiritu o sa naglalaad na “impierno” kun sia makisuway asin magadan. Pinatanidan nia an tawo: “Ika siertong magagadan.” An paragadan nin tawong Diablo an nagputik sa pagsabing: “Dai nanggad kamo magagadan.” (Genesis 2:17; 3:4; Juan 8:44) An minana nin gabos na tawo ki Adan iyo an garo kabokabong kagadanan.—Eclesiastes 9:5, 10; Salmo 115:17; 146:4.

33. (a) Anong mamuraway na ngapit an naghahalat sa katawohan asin sa dagang ini? (b) Anong tolong mahahalagang bagay an ginigibo ni Jehova paagi sa saiyang Aki?

³³ Kun siring, mayo na daw nin ngapit an tawong nagagadan? Igwa nin makangangalas na ngapit! Ipinaheheling kan Biblia na an katuyohan nin Dios na paraisong daga para sa bilog na katawohan, pati an mga gadan na ngonyan, noarin man dai masusudya. Sabi ni Jehova: “An kalangitan iyo an sakuyang trono, asin an daga iyo an tongtongan kan sakong bitis.” “Papamurawayon ko an namumugtakan kan sakuyang mga bitis.” (Isaias 66:1; 60:13) Huli sa abundansia kan saiyang pagkamoot, isinugo ni Jehova an saiyang Aki, an Tataramon, sa dagang ini, tanganing an kinaban nin katawohan magkamit nin buhay paagi sa saiya. (Juan 3:16; 1 Juan 4:9) Igwa nin tolong mahahalagang bagay na kaipuhan na pag-olayan niato ngonyan asin ginigibo ni Jehova paagi sa saiyang Aki, arin na baga, (1) an pagtao nin pagkakalda sa kapangyarihan nin kagadanan; (2) an aktuwal na pagbuhay sa mga gadan; asin (3) an pagpatindog nin sangkap na gobyerno na magsasakop sa gabos na tawo.

Pagkakalda sa Kagadanan

34, 35. (a) Paano sana mababalukat an tawo sa kagadanan? (b) Ano an pantubos?

³⁴ Poon kan suanoy na mga panahon, an mga propeta nin Dios nagpahayag kan saindang pagsarig, bakong sa inmortalidad nin tawo, kundi sa paglaom na “tutuboson” sinda nin Dios sa kagadanan. (Oseas 13:14) Alagad ta paano makakalda an tawo sa mga gapos nin kagadanan? An sangkap na hustisya ni Jehova naghagad nin ‘kalag sa kalag, mata sa mata, ngipon sa ngipon.’ (Deuteronomio 19:21) Kaya, mantang si Adan nagtao nin minanang kagadanan sa gabos na tawo paagi sa tuyong pakisuway sa Dios asin sa siring nawaran kan pagkasangkap nin buhay nin tawo, an saro pang sangkap na tawo kaipuhan na sumalihid ki Adan sa pagbayad kan saiyang sangkap na buhay, tanganing balukaton an nawara ki Adan.

³⁵ An makatanosan na prinsipyo nin pagbayad nin ‘kapareho sa kapareho’ inako nin kadaklan sa bilog na kasaysayan. An ekspresyon na usong gamiton iyo an “pagbayad nin pantubos.” Ano an pantubos? Iyan “halaga na ibinabayad tanganing makua an sarong tawo o bagay sa nakabibihag sa tawo o bagay na iyan. Kaya an mga preso sa guerra o oripon sinasabing tinubos kun sinda nakatatalingkas karibay nin sarong mahalagang bayad. . . . An ano man na isalida o iribay bilang bayad para sa nabibihag iyo an saiyang pantubos.”d Poon kan magkasala si Adan, an bilog na katawohan nagin garo mga preso sa guerra o oripon, na nagagapos nin pagkabakong sangkap asin kagadanan. Tanganing makalda sinda, kaipuhan na itao an pantubos. Tanganing malikayan an ano man na kontrobersia ngonyan o sa ngapit kun dapit sa pagigin makatanosan kan halagang pantubos, kaipuhan na iatang an sarong sangkap na buhay nin tawo, an boot sabihon, an eksaktong katimbang ni Adan.

36. Paano si Jehova nagtao nin sangkap na buhay nin tawo bilang pantubos?

³⁶ Alagad ta saen manonompongan an siring na sangkap na buhay nin tawo? An gabos na tawo, bilang mga gikan sa bakong sangkap na si Adan, namundag na bakong sangkap. “Mayo ni saro sa sainda an sa ano man na paagi makababalukat minsan sa tugang, ni makatatao sa Dios nin pantubos para sa saiya.” (Salmo 49:7) Sa pagpanigo sa pangangaipo, si Jehova, na pinahihiro kan saiyang hararom na pagkamoot sa katawohan, sa aktuwal itinao an saiyang minamahal na “panganay” na Aki tanganing magin an kinakaipuhan na atang. Ibinalyo nia an sangkap na buhay kan espiritung Aking ini, an Tataramon, sa matris nin sarong birhen na Judia, si Maria. An daraga nangidam asin pag-abot nin panahon ipinangaki an sarong aking lalaki, na nginaranan “Jesus.” (Mateo 1:18-25) An Kaglalang nin buhay makatanosan sanang makagibo nin siring kamakangangalas na milagro.

37. Paano ipinaheling ni Jesus an saiyang pagkamoot para sa gabos na tawo na nagmamawot nin buhay?

³⁷ Si Jesus nagdakula, iprenesentar an saiyang sadiri ki Jehova, asin nabautismohan. Dangan isinugo sia nin Dios na otobon an Saiyang kabotan. (Mateo 3:13, 16, 17) Mantang an daganon na buhay ni Jesus gikan sa langit asin sia sangkap, puwede niang iatang an sangkap na buhay na iyan nin tawo, na ginagamit iyan sa pagkalda kan katawohan sa kagadanan. (Roma 6:23; 5:18, 19) Arog kan sabi nia: “Ako napadigdi tanganing sinda magkaigwa nin buhay asin makamtan iyan nin abunda.” “Mayo nin siisay man na namoot nin orog pa kaini, na itao nin saro an saiyang kalag dahel sa saiyang mga katood.” (Juan 10:10; 15:13) Kan ipagadan ni Satanas si Jesus sa sarong hariging pasakitan, si Jesus nagpabayang umagi sa maringis na kagadanan na ini, sa pakaaram na an mga tawo na naggigibo nin pagtubod magkakamit nin buhay paagi sa pantubos na ini.—Mateo 20:28; 1 Timoteo 2:5, 6.

Pakabalik sa Buhay

38. Paano ibinalik sa buhay an Aki nin Dios, asin ano an nagpapatunay kaini?

³⁸ Minsan ngani ginadan sia kan saiyang mga kaiwal, noarin man dai nawara sa Aki nin Dios an saiyang diretso sa sangkap na buhay nin tawo, ta sia nagdanay sa integridad sa Dios. Alagad, mantang gadan sa lolobngan, paano magagamit ni Jesus an mahalagang bagay na ini, an diretso sa buhay nin tawo, para sa katawohan? Kaidto ginibo ni Jehova an saro pang milagro, an enot sa klase kaiyan. Sa ikatolong aldaw kan pagigin nasa lolobngan ni Jesus, binuhay sia liwat ni Jehova sa kagadanan bilang espiritung linalang, inmortal. (Roma 6:9; 1 Pedro 3:18) Tanganing maparigon an pagtubod sa pagkabuhay liwat, sa laen-laen na okasyon si Jesus nagmateryalisar nin mga hawak nin tawo asin nagpaheling sa saiyang mga disipulo, sarong beses sa 500 asin labi pa sa sainda. Mayo sa mga ini, pati si apostol Pablo na kan huri nabuta huli sa pagpaheling kan pinamuraway na si Jesus, an may dahelan na pagdudahan an milagro kan saiyang pagkabuhay liwat.—1 Corinto 15:3-8; Gibo 9:1-9.

39. (a) Paano ginamit ni Jesus an halaga kan saiyang atang, asin primero para kiisay? (b) Ano pang ibang milagro an isinabi ni Jesus?

³⁹ Pakalihis nin 40 aldaw an binuhay liwat na si Jesus nagsakat sa mismong presensia nin Dios sa kalangitan, tanganing ipresentar duman an halaga kan saiyang sangkap na tawong atang bilang pagkalda sa katawohan. “Alagad an tawong ini nagdolot nin sarong atang para sa mga kasalan para sa gabos na panahon asin nagtukaw sa too nin Dios, poon kaidto naghahalat sagkod na an saiyang mga kaiwal ibugtak na magin tongtongan kan saiyang mga bitis.” (Hebreo 10:12, 13) An mga enot na nakalda paagi sa pantubos na ini sarong “sadangoton na aripompon” nin maimbod na mga Kristiano na “rogaring ni Cristo.” (Lucas 12:32; 1 Corinto 15:22, 23) An mga ini “binakal sa katawohan,” asin kun siring sa pagkabuhay liwat sinda nagigin espiritung kairiba ni Cristo sa kalangitan. (Kapahayagan 14:1-5) Minsan siring, kumusta man an kadakol na tawo na gadan ngonyan sa saindang mga lolobngan? Kan sia nasa daga, si Jesus nagsabi na tinawan sia kan saiyang Ama nin kapangyarihan na maghokom asin magtao nin buhay. Idinugang nia: “Dai kamo magngalas kaini, huli ta an oras maabot na an gabos na nasa mga lolobngan nin girumdoman makadadangog kan saiyang tingog asin maruluwas, . . . sa pagkabuhay liwat.” (Juan 5:26-29) Ibabalik nia sinda sa buhay sa Paraisong daga.

40, 41. (a) Ipaliwanag nin eksakto kun ano an boot sabihon nin “pagkabuhay liwat.” (b) Taano ta makatutubod kita sa panuga nin Dios na pagkabuhay liwat?

⁴⁰ Mangnoha an mga tataramon ni Jesus, “Dai kamo magngalas kaini.” Pero, paano an saro na haloy nang gadan makakalda sa kagadanan asin ikababalik sa buhay? Bako daw na an saiyang hawak nagbalik na sa kabokabo? An iba sa mga partikulo na nagkompuwesto sa hawak na iyan tibaad nakasalak na sa ibang nabubuhay na bagay, arog baga kan mga tinanom asin hayop. Minsan siring, an pagbuhay liwat dai nangangahulogan nin pag-iriba liwat kan iyo man sanang kemikal na mga elemento. Iyan nangangahulogan na linalalang liwat nin Dios an iyo man sanang persona, na igwa kan iyo man sanang personalidad. Naggigibo sia nin bagong hawak hale sa mga elemento kan daga, asin sa hawak na iyan ibinubugtak nia an iyo man sanang mga ugale, an iyo man sanang nagpapalaen na mga kuwalidad, an iyo man sanang memorya, an iyo man sanang pamumuhay na nakultibar nin saro sagkod kan panahon na sia magadan.

⁴¹ Tibaad naeksperyensiahan nindo na an harong na namomotan na gayo nindo nasolo. Pero, pasil sana na ipatogdok liwat nindo an kaparehong harong, ta an modelo kan gabos na namomotan na detalye kaiyan malinawon sa saindong memorya. Kaya tunay na kaya nin Dios na Kaggibo sa memorya na lalangon liwat an mga tawo na pinapagdanay nia sa saiyang memorya huli ta namomotan nia sinda. (Isaias 64:8) Ini an dahelan na ginagamit kan Biblia an ekspresyon na “mga lolobngan nin girumdoman.” Kun umabot na an itinalaan na panahon nin Dios na buhayon liwat an mga gadan, gigibohon nia an milagrong iyan, kun paanong naggibo sia nin milagro sa paglalang sa enot na tawo, iyo sana iyan ta sa panahon na ini gigibohon nia iyan nin dakol na beses.—Genesis 2:7; Gibo 24:15.

42. Taano ta posible asin segurado an buhay na daing katapusan sa daga?

⁴² Bubuhayon liwat nin Dios an katawohan, na may paglaom na noarin man dai na magadan liwat sa daga. Alagad paano nagigin posible an buhay na daing katapusan sa daga? Iyan posible asin segurado ta iyan an banal na kabotan asin katuyohan. (Juan 6:37-40; Mateo 6:10) An solamenteng dahelan na an tawo nagagadan sa daga ngonyan iyo na sia nagmana nin kagadanan ki Adan. Minsan siring, kun kokonsideraron niato an daing sagkod sa pagkalaenlaen na makangangalas na mga bagay sa daga na ginibo para sa kaogmahan nin tawo, halipoton nanggad an buhay na mayo pang sanggatos na taon! Sa pagtao kan dagang ini sa mga aki nin mga tawo, katuyohan nin Dios na an tawo magpadagos na mabuhay tanganing maogma sa mga ngangalasan kan Saiyang paglalang, bako sanang sa sanggatos na taon, o minsan sangribong taon, kundi sagkod lamang!—Salmo 115:16; 133:3.

[Mga Nota sa Ibaba]

Sa pagrerepaso, paano nindo sisimbagon an minasunod na mga hapot?

Sa anong mga paagi na pambihira an Biblia?

Ano an nanodan nindo manongod sa Dios?

Siisay si Cristo Jesus?

Siisay si Satanas na Diablo?

Taano ta tinogotan nin Dios an karatan?

Taano ta nagagadan an tawo?

Ano an kamugtakan kan mga gadan?

Ano an pantubos?

Saen asin paano mangyayari an pagkabuhay liwat?