May Pakinabang Daw an Krimen?
“Mayo nin siisay man na minaluwas asin minagibo nin krimen huli ta sinda nagugutom ngonyan,” sabi ni Alkalde Koch kan Nueva York. “Kaya taano ta padakol nang padakol an mga tawong nagsasagigibo nin krimen?” Sia nagpadagos: “Huli ta mas dakol an bilang nin dai pagkadakop ki sa aktuwal na ginigibo nanggad. Kun igwa kamo nin 500,000 o labi pa na asuntong naginibo, 100,000 sana sainda an igwa nin aresto asin 2 porsiento sana an pagkabilanggo. Iyan mga . . . marhay na bilang.”
SIYEMPRE, an opinyon ni Alkalde Koch saro sanang parte nin sarong komplikadong problema—an mga causa nin krimen. Maski pa, iyan sarong balidong punto. Kun an grupo nin kriminal sa arin man na nasyon nagtutubod na igwa nin dikit na posibilidad na madakop, siertong magpapadagos sinda sa saindang nakakapayaman na karera.
Parateng an pangenot na motibasyon sa krimen iyo an pagmawot sa kuwarta. Asin ano an pinadakula na pampaluwas nin kuwarta sa kinaban ngonyan? Ini an sarong tip: “Kun igwa nin sarong korporasyon na nagpapabakal nin cocaine ngonyan sa Estados Unidos, an $30 bilyones kaiyan [$30,000 milyones] taonan na makukua sa buhis mabubugtak iyan sa ikapito kaiba kan Fortune 500 na mga korporasyon.” (The New York Times) Asin iyan nagrerepresentar nin saro sanang droga—cocaine! Kun pagsararoon an gabos na kuwarta na mapapaluwas sa gabos na tindahan nin droga sa bilog na kinaban, an bilang mapagal isipon. An krimen asin droga nagtatao nin garo linugaw na kabayadan sa mga tawo sa bilog na kinaban. An mga milyonario sa droga nagpapatindog nin magastos na mga villa asin luhosong mga harong para sa sainda. Para sa sainda an krimen may pakinabang. Alagad paano sinda makakadulag na daing padusa kaiyan?
Taano ta Nagdadanay an Krimen?
Sa dakol na mga rason an krimen nagdadanay, saro an pundamental—an depekto sa sistema hudisyal nin dakol na mga nasyon. Ano iyan? An Biblia nagsasabi: “Huli ta an silot sa maraot na gibo dai tolos isinagibo kaya may kaisogan na minagibo nin maraot an tawo.” (Parahulit 8:11, The New English Bible) An suanoy na kasabihan na iyan tibaad orog na balido ngonyan, mantang sa dakol na parte kan kinaban an maluway na legal na palakad pabor sa kriminal. Sarong abogado sa California nagsabi: “Saro sa pinakamarahay na depensa iyo an pag-atraso.” Nagigin marumarom an mga memorya asin kun beses an motibasyon na mag-asunto nawawara huli kan gabos na problema na dinadara sa mga biktima.—Helingon an pahina 15, “An Sistema Inhustisya Kriminal.”
Para sa dakol, an krimen may pakinabang—paborable. Asin siisay an nagbabayad? An publiko sa kadaklan, lalo na an hababang grupo nin sosyedad na pinakadikit an nakukuang proteksiyon. An Senador na si D’Amato nin E.U. nagsabi sa sarong surat sa kapuwa taga Nueva York na igwa nin “sadit na kimi sa pagtalubo nin krimen.” Alagad sia nagdagdag: “Kinakandadohan pa niato an satong mga pinto. Nabubuhay pa kita sa padagos na takot kun banggi, maski sa groseri o simbahan o templo. Kun kita minaluwas, sinisigurado niato na maglakaw sa matawong lugar asin, orog na, siguraduhon niato na magdara kita nin ‘ipapaholdap na kuwarta.’ Kadakol na bagay an dapat paghaditan ngonyan, mga bagay na dai kita tood na matakot. Kun beses takot kita na mabilanggo, mantang an dapat mabilanggo pinapaluwas.”
Alagad taano an iba ta minabirik sa krimen bilang paagi nin pamumuhay? An pagtios daw, gotom, asin pagkadaing-trabaho an pangenot na rason?
[Kahon sa pahina 15]
An Sistema Inhustisya Kriminal
An minasunod na komparasyon kan mga epekto nin sarong krimen sa sarong kriminal asin sa saiyang biktima basado sa tsart na ipinublikar sa The Daily Oklahoman asin ihinanda ni Mike Turpin, an abogado heneral kan Oklahoma.
AN KRIMINAL
Igwa nin pagpipilian—gumibo nin krimen o dai.
Kun gumibo sia nin krimen, puwede siang (1) madakop asin arestaron (an posibilidad, haros saro sa kada lima sa Estados Unidos) (2) dai madakop asin tibaad magpadagos sa buhay nin krimen.
Aresto
1. Kaipuhan paisihon kan saiyang mga diretso.
2. Kun nakolgan mantang nagkokomitir nin krimen o sa panahon kan saiyang aresto, tolos-tolos nakakaako nin atension medikal.
3. Tinatawan nin abogado kun dai kayang kumua.
4. Puwedeng paluwason paagi sa piyansa o sa sadiring garantiya nin rogaring.
Antes Magbista
1. Tinatawan nin kakanon asin pahingaloan.
2. Mga libro, TV, asin iba pang pan-aling-aling makukua.
3. Pasilidad mediko kaiba an droga asin mga sadol sa alkohol, makakamtan.
Bista
1. Tinatawan nin abogado na inapuwentaran nin gobyerno.
2. Puwedeng tumawad tanganing mabawasan an sentensiya.
3. Puwedeng idigson an bista asin liwaton an lugar.
4. Puwedeng gumamit nin laenlaen na maniobra tanganing olangon an ebidensiya o makakua nin absuwelto.
5. Kun napatunayan (3 porsiento sana nin krimen an minaresulta sa pagkapreso), puwede siang mag-apelar.
Pagsentensiya
1. Puwedeng dai mapreso—igwa nin kadakol na mga pansalida.
Sentensiya
1. Kun mapreso, igwa nin libreng pagkakan asin erokan giraray.
2. Prebilehiyado sia sa gabos na klase nin medikal asin sikolohikal na mga pagbolong na gastos nin gobyerno.
3. Makakapagpaoswag nin edukasyon asin mga kakayahan sa trabaho.
4. Dakol na programa sa rehabilitasyon an makakamtan.
5. Kun igwa nin marahay na kondukta asin trabaho mas amay na makakakua nin absuwelto.
Paka-absuwelto
1. Bukas an mga programa sa pagtabang asin pagpautang.
Pinakaresulta
Dakulang porsiento an minabalik sa buhay nin krimen.
AN BIKTIMA
Mayong pagpipilian—bako kagustohan na magin biktima nin krimen.
Aresto
1. Kun nalugadan, magbabayad nin sadiri sa pagpabolong asin ambulansya. Tibaad nagdadara nin sikolohikal na mga pangyayari na kaaabtan sa buhay.
2. Responsable na salidahan an sadiring mga nawara.
3. Responsable sa problema sa ekonomiya na bunga nin krimen.
4. Nawawaran nin panahon sa pagtabang sa mga ahensya nin ley.
5. Sa kadaklan dai pinapaisi kan nangyayari sa kaso.
Antes Magbista
1. Kaipuhan magplano nin sadiri asin magbayad nin sadiri sa pasahe pasiring sa korte asin opisina nin pulisiya. An oras sa pagtrabaho asin suweldo nawawara.
2. Dai pa nanggad ipinapaisi an nangyayari sa asunto
Bista
1. Sa giraray magpaplano para sa pagbayad pasiring sa asin pag-garahe.
2. Kaipuhan magbayad sa baby-sitter o iba pang babayadan sa harong.
3. Kaipuhan isaysay an krimen asin mapapairarom sa istriktong mga hapot. Saro sana siang pidaso nin ebidensiya.
4. An piskal nagrerepresentar kan estado, bakong kan biktima. Parateng daing kabayadan para sa danyos kan biktima.
5. Dai nin diretso na mag-apelar, minsan an kriminal maabsuwelto
Pagsentensiya
1. Daing sasabihon sa mga desisyon, mga apilasyon, o pagsentensiya.
2. Parateng dai ngani inaapod para sa pagsentensiya.
Paka-absuwelto
1. Parateng dai kontento sa sistema “hustisya” kriminal.
2. Natatakot sa pinaluwas na (mga)kriminal asin pagbalos.
3. An problema puwedeng magpadagos sa natatadang kabtang kan saiyang buhay.
Pinakaresulta
Dai na minagalang sa sistema na minabirik na galangan an mga diretso kan kriminal alagad pinapalimanlimanan an pangangaipo kan biktima.
[Ritrato sa pahina 14]
Droga—saro sa pinakadakula na pampaluwas nin kuwarta sa kinaban ngonyan