Marahay na Salud Para sa Gabos—Sarong Pundamental na Pangangaipo

AN MODERNONG medisina nakagibo nin pambihirang pag-oswag. An mga dahelan kan darakulang damat kan mga nakaagi bako nang misteryo. An pambihirang mga pag-oswag nagbunga nin modernong mga milagro sa medisina.

Pero, pambihira pa man giraray kadakol kan mga problema sa salud. Kan panahon kan International Conference on Primary Health Care kan 1978, 80 porsiento sa populasyon kan kinaban sa mga baryo asin pobreng siudad an dai man giraray nin nakukuang minsan anong serbisyo sa salud, asin an 30 sa kada 31 aki na mayo pang limang taon an edad na magagadan kan taon na idto nag-iistar sa mas pobreng kadagaan. Sa “nagprogreso” nang mga nasyon an pagkalapa kan palibot, polusyon, asin nakararaot na mga basura nagtatao pa man giraray nin nag-oorog na peligro sa buhay.

An natatanaw sa ngapit kan opisina rehiyonal kan WHO sa Europa bakong marahay na salud sa taon 2000 kundi posibleng krisis sa panahon na iyan. Kan 1983 iyan may sinuportaran na libro, Health Crisis 2000, ni Peter O’Neill, na nagtataram manongod sa “nakagigirabong pakarealisar” na an dakol na “bagong mga helang” nag-abot sa sibilisadong kinaban. Ano an mga ini? An kanser na an causa an palibot, helang sa puso, adiksion sa droga, helang sa isip, mga helang na ikinakaolakit sa seksuwal na paagi, “an mapanlaglag sa sadiring kamawotan kan parasigarilyo asin parainom,” asin “an ‘epidemyang aksidente sa tinampo’, na nakauubos nin buhay asin sa satong pinansial na mga kayamanan.” An “mga helang na ini nin mayayaman na sosyedad” naglalakop man sa mas pobreng mga nasyon.

Modernong mga Problema

Pag-olayan niato an nagkapira sa modernong mga problemang ini:

An KANSER iyo an ikaduwang pangenot na causa nin pagkagadan sa Estados Unidos. Tinatamaan kaiyan an saro sa kada apat na Amerikano. Sa bilog na kinaban, 40 milyones an tibaad maghelang kaini. Abunda an mga bagay na ginigikanan nin kanser.

POLUSYON. An peligrosong mga produkto asin nakararaot na mga basura nag-aati sa palibot. An mga panlaban sa peste nasa mga kakanon. An mga salog asin dagat naatian. Sa nagkapirang lugar pati an tubig na kinua sa mga bubon maati.

ADIKSION SA DROGA. “An luway-luway na pagdarusdus pasiring sa impierno” an apod kan Health Crisis 2000 sa adiksion sa droga. Iyan nagsasabi na “an proseso nin pagraot sa hoben na isip asin hawak . . . makatatakot na gayo, asin an proseso nin pagrahay haloyon asin depisilon para sa pasyente asin para sa mga nagtatabang, kaya iyan maninigo sa espesyal na pagsiyasat.”

MGA HELANG NA IKINAOOLAKIT SA SEKSUWAL NA PAAGI. Huli sa pagbagsak kan moral, an paglakop nin mga helang benereal nakaabot na sa punto na iyan inapod na pandemiko—lakop na epidemya. An magasin na World Health nagsasabi na “an paglakop nin helang sa populasyon ngonyan grabe na kalakop kaya an siisay man na tawong aktibo sa seksuwal [saro na dakol an nakakadorog] may potensial na peligro na maolakitan.”

PAG-ABUSO SA ALKOHOL. Sa dakol na lugar an mga babae, hoben, patin mga aki nakadudugang sa kabilangan nin mga alkoholiko. An alkohol sinasabi na nakakontribuwir sa 40 porsiento kan gabos na aksidente sa tinampo. Minsan an sosyal na parainom puwedeng laglagon an sarong pamilya mantang pinatutunayan an saiyang abilidad sa manibela nin sarong kotse.

MODERNONG PAGBIYAHE. An pagkakombenyente nin modernong pagbiyahe ginibong posible an marikas na paglakop nin mga epidemya sa bilog na kinaban. An AIDS asin an may panlaban sa penisilin na mga klase nin gonorrea ikinalakop sa bilog na kinaban nin mga biyahero, asin an mga helang na ini sinasabi na “nag-aprobetsar sa dramatikong paghiro nin mga populasyon na tanda kan ikabeinteng siglo.”

POPULASYON. An pagputok nin populasyon asin an marikas na pagbalyo kan mga nasa baryo pasiring sa dati nang surusuan na mga siudad nakadudugang pa sa pagkakomplikado kan mga problema sa salud kan kinaban. Kan 1983, 26 na siudad an may populasyon na kisuerra limang milyon. Pag-abot kan taon 2000 tibaad igwa na nin 60 kan siring na mga siudad. An magasin na World Health nagsasabi na tibaad sa panahon na iyan labi na sa sarong bilyon katawo an “nag-iistar sa mga siudad sa grado nin labi-labing kapobrehan.” Si Robert McNamara, dating presidente kan World Bank, nagpatanid: “Kun an mga siudad dai mapoon na atubangon an kapobrehan para sa orog na ikararahay, tibaad an kapobrehan magpoon nang atubangon an mga siudad para sa orog na ikalalaglag.”

Kaya, sa ibong kan mga paghihingoa nin dakol na mahigos asin dusay na mga tawo, an pasohan na “marahay na salud para sa gabos” garo baga dai maaabot. An totoo, an pamansag na ini dai dapat na saboton nin literal. Dai man iyan intension na mangahulogan na an gabos magigin marahay an salud kundi na kisuerra an pundamental na pag-ataman sa salud makamtan nin gabos. An pasohan, sabi nin sarong pulyeto kan WHO, iyo na “an mga kayamanan para sa salud ikawaras nin pantay-pantay . . . na an kinakaipuhan na pag-ataman sa salud puwedeng makua nin gabos . . . asin na an mga tawo gumamit nin mas marahay na mga paagi kisa ngonyan” para sa paglikay asin pagpaomay sa helang asin pagkainutil.

[Picture Credit Line sa pahina 19]

P. Almasy/WHO