Guerra—An Mapait na Resulta

AN DAI naliliwat na puwersa nin guerra an nagronot sa minilyon na lalaki, babae, asin kaakian, kapuwa mga nakikilaban asin an dai. Binayaan kaini an kadakol na may pisikal, emosyonal, asin sikolohikal na lugad.

An mga Soldados

Kadakol na soldados na nakaligtas sa daing herak na garadanan sa guerra an mga baldado asin naputolan, na nadanyaran an saindang paglaom sa buhay sa ngapit. Tipiko an sarong gurang na soldados na nakaligtas kan Guerra Mundial I—tanganing mabuhay sana sa masunod na 30 taon kan saiyang buhay sa padagos na pagsakit huli sa mga epekto kan mustard gas na ginamit sa guerrang iyan.

Alagad, parateng an emosyonal asin sikolohikal na mga lugad an pinakamasakit na atubangon. “Mayo nin siisay man na nakikabtang sa Enot na Guerra Mundial an lubos na nakalingaw kan eksperyensia,” an isinurat ni Keith Robbins sa The First World War. “An mga lalaking sa heling nakakapagdanay kan saindang karigonan asin pagkakalmado sa hilom mga nakolgan,” an pagpadagos nia. “Pakalihis nin kadakol na taon nagigimata sinda sa banggi, na padagos na dai nakakalingaw sa natatada pang makuring takot.”

Isipon an makuring takot, bilang halimbawa, nin sarong aldaw sana kan 1916 durante kan enot na guerra kan Somme—21,000 an nagadan asin 36,000 an nalugadan sa mga hukbong Britano sana! “An mga lalaking nagbalik hale sa Somme bihirang magsaysay kan saindang nakatatakot na gayong mga eksperyensia. Nagkaigwa nin nasustohan na pagkaindiperente . . . Sarong lalaki an dai nalilingawan sa bilog niang buhay na dai nia natabangan an sarong nalugadan na kairiba na nag-apod sa saiya mantang sia nagkakamang pabalik sa pag-oltanan kan magkalaban na hukbo.”—The Sunday Times Magazine, Oktubre 30, 1988.

“Natatakot kang makokolgan mo idtong mga namomotan mo,” an sabi ni Norman J , na nagpapaliwanag kan mga bunga kan saiyang maigot na pag-adal sa guerra asin sa pakikilaban. “Kun bigla kang magigimata, an natural na reaksion iyo an umatake.” Nanompongan nin mga tawong haloy na nag-agi sa makolog na mga pangyayari na nagadan an saindang mga emosyon. “Nagigin masakit an magpaheling nin ano man na emosyon,” an padagos nia. “Nakaheling man ako nin mga lalaki na naapektaran nin grabe an isip huli kan sakit. Nakaheling ako nin mga lalaking pinasa an mga baso nin beer asin sinapa an pasang baso.”

Ordinaryo an mga reaksion ni Norman. “Saro sa pitong beterano sa Vietnam an nagtitios huli sa tension pakatapos nin makolog na pangyayari,” an sabi nin sarong report. An saro pa igwa nin pangenot na bareta: “Para sa dakol, an guerra nagpapadagos pa.” Nagpadagos pa ini: “Sagkod sa 1 milyon na beterano sa Vietnam an kaipuhan pang malingawan an guerra na padagos pang madahas na nagpapatakot sa sainda aroaldaw . . . An iba naghugot asin inabuso an saindang pamilya. An iba nagtitios nin mga pakagirumdom sa nakaagi, mga pang-um-om asin pagdulag sa katunayan . . . Nagtios sinda nin hararom asin nagdadanay na sikolohikal na lugad.”

Kun minsan minaresulta ini sa kriminal na paggawe. Gurano an magigin pagpapahalaga nin mga tawo sa buhay asin halangkaw na moral na mga prinsipyo mantang, siring kan sinabi ni Gerald Priestland, “an paggadan na puwedeng magtao sa sako nin sentensia sa tuyong paggadan sa sarong kamugtakan, puwedeng magtao sa sako nin medalya sa ibang kamugtakan.” (Priestland—Right and Wrong) “Kami binayadan na mga paragadan duman,” an sabi nin sarong beterano sa Vietnam. “Dangan pagkaaga gusto ninda na kami magpuli sa planta nin Ford [sa awto] asin lingawan an gabos. Abaa.”—Newsweek, Hulyo 4, 1988.

An mga Sibilyan

An duwang guerra mundial, an sinabi kan Frankfurter Allgemeine Zeitung, “nagkaigwa nin epekto sa kaisipan kan sarong bilog na kapag-arakian . . . Sa pamumuhay sa siring na mga pangyayari, an mga tawo nadanyaran, na an mga ini iwinalat sa mga makoapo asin sa mga makoapo sa tuhod . . . Pagkaagi nin apat na dekada naheheling na an mga sintomas kan naatrasong mga danyos.” An siring na mga danyos namamatean sa bilog na kinaban.

Si Mary C , bilang halimbawa, nag-iistar kaidto sa Inglaterra harani sa punteriya kan mga misyon sa pagbomba kan Alemania durante kan Guerra Mundial II. “An pagtatago kan sakuyang mga emosyon sa sako sana tanganing dai magtao nin takot sa sakong mga aki nagresulta sa grabeng paninigarilyo ko,” an sinabi nia, “asin sa katapustapusi nagkaigwa ako nin helang sa nerbiyos na suminagkod sa claustrophobia.”

Sa ibong na lado kan guerra si Cilly P , sa Alemania. “Bilang mga dulag,” an sabi nia, “nanodan niamo an kahulogan nin gutom.” Nanodan man nia an kahulogan nin kamondoan. “Basta may osipon kaidtong mga nagadan o nawara,” an pagpadagos nia, “naiisip niamo an samuyang mga lalaki. Si Anni, an tugang na babae kan sakuyang ilusyon, nabaretaan an pagkagadan kan saiyang agom sa guerra bago sia mangaki sa saindang kambal. Hinabonan kan guerra an kadakol na pamilya kan saindang mga lalaki, saindang mga harong, asin kan saindang mga rogaring.”

Si Anna V hale sa Italia saro pang nakolgan kan guerra. “Makolog an boot ko huli sa makuring takot sa guerra asin sa mga pagtirios kan sakong pamilya,” an sabi nia. “Sarong taon an nakaagi pakatapos kan Guerra Mundial II, nagadan an sakong ina, na dai lamang naheling an saiyang aking lalaki na nagbuwelta hale sa kampo nin bihag sa guerra sa Australia. An sakong tugang na babae nagadan huli sa malnutrisyon asin kakulangan nin medikal na pag-ataman. Nawaran ako nin pagtubod sa Dios huli ta tinogotan nia an pagtios asin an mga kabikoan.”

An pagkasusto sa siring na pagkawara kan sadiring harong, pagkaburulag, asin kamondoan masakit na tioson. An bilang nin nawarang buhay parateng halangkaw na gayo. An sarong hoben na babae, na nabalo durante kan Guerra sa Falklands sa pag-oltanan kan Britania asin Argentina kan 1982, nagpahayag kan pagmate nin minilyon na mamondo asin nabalong mga tawo kan sinabi nia: “Mayong pakinabang ini para sa sako, an pagkawara kan sakong agom huli sana sa sarong sadit na daga sa puwerang lugar . . . An pag-atubang sa emosyonal na pagkasusto iyo an dakulang problema.”—Sunday Telegraph, Oktubre 3, 1982.

Isipon man an pisikal asin emosyonal na mga lugad na nagpasakit sa mga nakaligtas sa nuklear na guerra. Sarong report na isinurat kan 1945, an Shadows of Hiroshima, an nagtatao nin nakabibiglang pagirumdom kan grabeng resulta kan pagbomba sa Hiroshima:

“Sa Hiroshima, treintang aldaw pakatapos na raoton kan enot na bomba atomika an siudad asin tinanyog an kinaban, an mga tawo padagos na nagagadan, sa misteryoso asin nakatatakot na gayong paagi—an mga tawong dai nagkarulugadan sa grabeng kapahamakan huli sa dai midbid na bagay na sakuya sanang maaapod na atomikong damat. An Hiroshima bakong siring sa binombang siudad kun paghelingon. Sa heling garo sarong dakulang gayong pison an uminagi digdi asin rinonot iyan nin biyo.” Labi nang 40 taon pakatapos, an mga tawo padagos pang nagsasakit asin nagagadan huli sa pagputok na iyan.

An Kaakian

An nagkapira sa pinakamakaturotristeng biktima sa mga sona nin guerra sa kinaban iyo an kaakian, na an kadaklan sa sainda inapod sa serbisyo sa hukbo sa mga lugar siring sa Etiopia, Lebanon, Nicaragua, asin sa Kampuchea.

“An malinaw, hale sa Iran, kan an hoben na mga lalaki an ipadara sa atubang nin mga mina nin dinamita iyo na an mga hoben mas pasil impluwensiahan, mas barato asin madaling magpadara sa emosyonal na init nin boot sa haloy na panahon na dai kaya nin mga adultong soldados,” an sinabi kan The Times kan Londres. Sa pagkomento sa nagpapatagas nin boot na epekto kaini sa siring na kaakian, an nangengenot sa organisasyon sa mga katanosan nin tawo naghapot, “Paano sinda matalubo bilang may marahay na pag-isip asin timbang na mga adulto?”

An hapot na iyan an inotro sa libro ni Roger Rosenblatt na Children of War. Ininterbio nia an kaakian na nagtalubo sa mga lugar kun saen mayo sindang aram na iba kundi an guerra. Kadakol an nagpaheling nin pambihirang abilidad na makibagay sa mga pagbabago sa atubang kan saindang nakatatakot na gayong mga eksperyensia. Alagad an iba, siring kan “dakol na gayong kaakian kan mga dulag, espesyalmente idtong an mga magurang nawalat sa Viet Nam, garo nariribongan na gayo asin napupurisaw.”

Paano an natatadang mga biktima kan guerra—an mga lalaki, babae, asin an kaakian—makaaatubang sa mga problemang ibinunga kaini sa saindang buhay? Paano puwedeng makatabang an ibang miembro kan pamilya? Asin magkakaigwa daw nin katapusan an siring na mamondong mga pangyayari?

[Blurb sa pahina 6]

‘Kami binayadan na mga paragadan duman, dangan pagkaaga gusto ninda na kami magpuli asin lingawan an gabos!’