“Cine Cine Umuulu Walicenama”!

KALEMBA wa lyashi lya kale Berthold Laufer mu citabo ca The Prehistory of Aviation, atile: “Ni ku kale abantunse batendeka amatukuto ya kupupuka.” Mu fitabo fya kale ifya baGriki, abena Egupti, abena Ashuri, na bena Middle East mwabe nshimi ishingi ishilanda pa lwa shamfumu, imilungu, ne mpalume abaesesheko ukupupuka. Ilingi ishi nshimi shilanda pa bantu bafwaile ukupashanye mipupukile ya fyuni.

Ku ca kumwenako, abena China bashimika ulwa Mfumu Shun ya mano kabili iyapama, iyo batila yaikeleko ukucila imyaka 2,000 ilyo Yesu Kristu ashilafyalwa. Ulu lushimi lutila Shun uwali pa mutenge wa butala ubwalepya, afwele amasako, no kupupuka pa kufulumuko mulilo. Ulushimi lumbi lutila atolweke pa lupungu ukubomfye fisote fibili ifikalamba ifya matete pa kufika bwino pa nshi.

AbaGriki bashimika ulushimi lwa myaka 3,000 ulwa kwa Daedalus, uwacenjela mu kulenga na mu kupange fintu uo batila apangile amapindo ukubomfya amasako, ubushishi ubwakosa, ne pula pa kuti wene pamo na mwane Icarus bengapupuka ukufuma mu Crete umo baiketwe bunkole. Daedalus abilishe ati: “Cine cine umuulu walicenama, e mo twalapupukila.” Pa kubala, amapindo yalibombele bwino sana. Lelo ukupupuka mu muulu kwalisensenwine Icarus ica kuti alipupwike mu muulu sana mpaka ne cikabilila ca kasuba casungulula ipula ilyakambantenye amapindo yakwe. E fyo uyu mulumendo aponeene muli bemba no kufwa.

Abapange fintu na ba mano ya buntunse abalefwaisha ukupupuka balikoseleshiwe ku nshimi sha musango yo. Ukutendeka mu mwanda wa myaka walenga 3 C.E., abena China balepanga no kwesha ukupupusha bakite, ukulangililo kuti balishibepo fimo pa lwa kupupuka ninshi na matukuto ya musango yo tayalatendeka mu Bulaya. Mu mwanda wa myaka walenga 15, dokota umwina Venice, Giovanni da Fontana alyeseshe ukupupusha baroketi aba mbao ne fipepala abalefwintwa ukupitila mu kulisha amaluti. Mupepi na 1420, da Fontana alembele ukuti: “Ine kwena nalishininkisho kuti umuntu kuti asomekwa amapindo engalapupukilako mu muulu ukuya ukuli konse, ukunina impungu no kwabuka imimana.”

Ku kutendeka kwa mwanda wa myaka walenga 16, Leonardo da Vinci, uwali kalenga, kabasa wa mabwe, kabili injiniya walamuka, alengele ifimpashanya fya ndeke sha pakapaka na baparachute ukusanshako ne ndeke sha mapindo ayapampaila. Cishimikwo kuti apangile ifimpashanya fya bamashini benda mu muulu. Lelo, ifimpashanya fyonse ifya kwa da Vinci tafyabombele nakalya.

Mu myaka 200 iyakonkelepo bamo baishileko na matukuto ya kufwala amapindo ya kupanga no kwesha ukupupukilako pa numa ya kutoloka impili ne mpungu. Aba ‘bakensha ba ndeke sha kwesha’ bali abapama kabili abashipa nga nshi—lelo amatukuto yabo yalifilililwe fye.

Amaballoon ya Mulilo no “Mwela Uwingapya”

Mu 1783 ilyashi lya buyantanshi ilya kupupuka lyasalangene ngo mulilo mu Paris na mu fitungu fya France. Bamwana Montgolfier babili, Joseph-Michel na Jacques-Étienne, baishilesanga ukuti kuti bapanga utumaballoon utwingapupukila mu muulu ukwabulo bwafya nga twapuutwamo umwela wakaba. Balloon wabo uwa kubalilapo uwali umukalamba, aleitwa balloon wa mulilo, ali uwa fipepala ne nsalu kabili apuutilwemo icushi icanunka icalefuma mu mulilo ukalamba. Balloon uwabulamo umuntu aimine mu muulu pali bamita ukucila 1,800 lintu apupwike umuku wa kubalilapo. Pa November 21, 1783, balloon asendele abantu babili abo baleti baaeronaut no kushinguluka Paris pa maminiti 25. Mu mwaka umo wine, umbi uwalepange fintu, Jacques Charles, alangile abantu balloon uwabalilepo ukupuutwamo umwela wa hydrogen, nelyo “umwela uwingapya,” nga fintu waishibikwe pali iyo nshita.

Ilyo ukupanga amaballoon kwalundulwike, umuulu watendeke ‘ukucenama’ pa kuti baaeronaut bapama bengapupukamo. Ukufika mu 1784, amaballoon yaleima mu muulu ukufika kuli bamita ukucila 3,400. Ilyo papitile umwaka umo fye, Jean-Pierre-François Blanchard ayabwike bemba wa English Channel muli balloon wa hydrogen uwasendele amelu ya kubalilapo ukupita mu muulu mwi sonde lyonse. Ukufika mu 1862, baaeronaut balalenye Ubulaya no kupitana mu United States onse kabili bafikile mu muulu apalepa bakilomita ukucila 8!

Lelo baaeronaut ba ntanshi tabacingililwe ku mwela wa cipuupu; tabaishibe ukupindulula balloon nelyo ukucefyako nelyo ukulundako ulubilo lwa balloon. Ilyo indeke sha mafuta na injini shaishileko ku mpela ya mwanda wa myaka walenga 19 umulimo wa kupange ndeke walyangwikeko, lelo ishi ndeke shabulungana kabili ishayanguka ukucilo mwela tashalebutuka—ilingi line shaleenda bakilomita 10 ukufika kuli 30 mwi awala limo. Nga fintu da Fontana asobele, inshila ipya yalekabilwa ngo muntunse ali no ‘kupupuka mu muulu ukuya ukuli konse.’

[Icikope pe bula 12]

Daedalus na Icarus aba mu nshimi

[Icikope pe bula 12]

Leonardo da Vinci

[Abatusuminishe]

Ukufuma mu mu citabo iciitwa Leonardo da Vinci, 1898

[Icikope pe bula 12]

Bamwana Montgolfier e babalilepo ukupanga ‘balloon’ uwa mwela wakaba uwa kusenda abantu