Ba Matatu—Bamotoka Babalabata Aba Ku Kenya

KU ULEMBA LOLENI! MU KENYA

UMUTANDASHI nga atandala ku Kenya tabulwa mashiwi ya kutasha ilyo alelondolola ulwendo lwakwe. Ibumba lya nsofu, inkalamo ya bulamba, ne mimonekele yakashikila iya kuwa kwa kasuba fintu ifyo umulendo ashingalaba. Kuno, kwaba ifisuma ifingi nga nshi kabili ifyalekanalekana. Nalyo line, kwaliba na fimbi ifisuma ifimoneka mu misebo ya muli iyi ncende, ifi fintu ni ba matatu ababomfiwa mu nshila shalekanalekana. Ili lishina lya bamotoka basenda icintubwingi. Imipangilwe isuma iya aba bamotoka yalenga ukuti abena Kenya batemwe ukwendamo.

Kuti mwatemwa ukwishiba ukwatuntuka ba matatu nga filya fine mwingatemwa ukwishiba ifyo babomba. Matatu wa kubalilapo ali ni motoka wa Ford Thames uyo pali ino nshita amoneka uwa kale sana, e kutila bamotoka bashelepo abo abashilika ba ku Britain abali mu Ethiopia babomfeshe mu nkondo ya calo iya bubili. Ku kutendeka kwa ba 1960, umwikashi wa mu Nairobi asendele abanankwe bamo muli uyu motoka ukubatwala ku tauni, kabili abebele ukusangwilako nangu fye amasenti 30 cila muntu isha kushitamo amafuta.a Mu kwangufyanya pa numa, bambi bamwene ubunonshi bwingafuma muli aba bamotoka ba kale. E co, aba bamotoka abengi balyalwilwe ukuba bamotoka ba kusenda abantu 21, babikilemo ifipuna ifitali fitatu ifyaloleshenye pa kutila abantu basendele baleikalapo. Uyu musango ifipuna fyabikilwemo wapalana ne fyo fyabikwa muli bolekajas wa kale uwa ku Nigeria. Cila muntu alelipila makobili yatatu pa lwendo lumo, kabili ikobili limo lyalembelwepo icipendo ca masenti 10. Napamo e co bainikile aba bamotoka ati ba matatu—ukufuma kwi shiwi lya ciSwahili ilya tatu, e kutila “fitatu.” Ukutula lilya, ba matatu balyaluka sana, ica kuti ifyo bamoneka nomba fyalipusana sana ne fyo balemoneka ilyo fye batendeke. Ca cine, matatu wa ndakai ni motoka wabalabata uwalondolwelwe na kalemba umo uwa nyunshipepala ya ku Kenya ukuti “apala indeke ya jeti kabili yapentwa amalangi ya mukolamfula.” Aba te bamotoka balepangwa muli ba 1960 ku twampani tunono!

Ukunina muli matatu kuti caba ica kucincimusha, maka maka ilyo namutekenya aleyensha iyi motoka mu misebo ya mu musumba iiswilemo bamotoka! Lekeni tushingulukeko panono mu Nairobi ukubomfyapo matatu umo pa kuti tuyumfwile ifyo cumfwika.

Icicebusha Abengi

Ulwendo lwesu lwalatendekela pa citesheni peminina aba bamotoka abengi apo balolela ukuya mu ntunga ishapusana. Inshita yafika 1 koloko akasuba, kabili pa citesheni pakaba na se, abantu balefwaya matatu abatwale uko baleya. Abalendo bamo baleya ku matauni yambi, inyendo shibasendela amaawala ayengi. Bambi baleya apalepa fye bakilomita abanono ukufuma mu tauni, napamo baleya fye ku kulyako ica kulya. Matatu ya mulimo nga nshi.

Bushe namumona ukuti aba bamotoka abengi bapentwa amalangi ayabengeshima? Tayapentwa fye ukuti yalemoneka bwino. Kwaliba abalendo bamo abatemwa ukunina muli matatu uwabalabata nga nshi. Pali aba bene bamotoka palembwa amashiwi yalekanalekana. Amashiwi yamo yalondolola ifilecitika ndakai—ku ca kumwenako, “El Nino,” “Millennium,” “Website,” “Internet,” na “Dot Com.” Amashiwi yambi pamo nga “Ubufuuke” na “Mishonari” yalangilila imibele umo atemwa nelyo ico apwishishisha. Bamotoka abamoneka ukucimfyanya na ba matatu ni bamotoka bamoneka ababekabeka aba ku Philippine abetwa jeepney. Mukwai aba bamotoka nabo baliko na pa nshita ya nkondo ya calo iya bubili.

Pano pantu balapundilila uko bamotoka baleya. Nangu ca kuti pa mawindo ya ku ntanshi aya aba bamotoka balibikapo ifishibilo fya kuleya bamotoka, bakondakita baleta abalendo ilyo banamutekenya balelisha uta. Mwisunguka nga mwamona pali ba matatu bamo pali ifilembo filelanga ukuti ileya ku “Yerusalemu” nelyo “Yeriko.” Nga mwanina muli motoka imo pali aba, te ku Middle East mwalaya, lelo ku kabanga ka makomboni ya mu Nairobi ayainikwa aya mashina ya mu Baibolo. Bakondakita tabamona muntu ninshi bena kufwaya ukumwingisha muli motoka wabo uwa matatu, e mulandu wine abengi cibafisha ukusala motoka balaninamo!

Awe twanina muli motoka wa Strawberry (e kutila amatunda)! Napamo ukwenda muli uyu motoka kwalawama nge fyawama ici cine icisabo. Cilemoneka ukuti abengi batemwa uyu matatu, pantu aisula bwangu. Iciunda cinono ica nyimbo ukufuma mu tumasipika twa mu mutenge cilatalalika imitima ya balendo. Lelo, te muli ba matatu bonse cabe fi. Bamo bakwata amasipika ayakalamba ayaba pa nshi ya fipuna, umo inyimbo shilikuka. Awe ifipuna muli motoka fyasuka fyaisula kabili papita nomba na ba miniti ukucila pali 10 apo fisulile. Lelo, matatu icili fye pamo pene. Cinshi cilengele ukukanaya? Kushele abalendo bakwiminina pa kati. Awe nga fino motoka yaisula na pa. Naapamo matatu yakulaiminina imiku iingi mu nshila ukusendelapo na bambi.

Awe twasuka twatendeka no bulendo. Abantu abashaishibana batendeka ukulanshanya kwati nalimo ni kale baishibana, kabili balanda maka maka pa filecitika ubo bwine bushiku. Muli kwati ni pa cisankano. Lelo, cenjeleni, mwipooseshako amano ku lyashi lilelandwa. Bamo balishibikwa ukuti balapitilila apo bali no kwikila pa mulandu wakuipoosamo sana mu malyashi ya musango yo.

Twacitila matatu alabomfiwa mu nshila shalekanalekana. Taya fye ku cifulo cimo iyo. Pa kuti afike bwangu ukulingana ne nshita umwine aibikile, namutekenya alapita na mu nshila ya bantu cikanga fye apunkepo bamo. Kumfwa umulimo wa kwa kondakita na o tawayanguka. Alepoka indalama ku balendo abalepanga icongo, kabili bamo tabalefwaya ukulipila. Lelo, tabalekapo fye abashikwete indalama sha kulipila. Nga ca kutila umulendo takwete ishakulipila, matatu ileminina kabili uushikwete indalama alebwa ukufuma—limo limo mu nshila iishawama! Kondakita aleshibisha namutekenya nga kuli abalefwaya ukwikila, kabili pa nshita imo ine alamona na balefwaya ukunina. Alalisha umunsoli, ukupampasha ku mutenge, nelyo ukulisha indibu yabela mupepi ne cibi pa kwishibisha namutekenyai. Nangu ca kuti kwaliba ifitesheni fyaishibikwa apakwikishisha abantu, matatu kuti yaiminina apali ponse pa nshita ili yonse, napamo ukusenda abantu nelyo ukwikisha bamo.

Ilyo twafuma mu tauni, twaingila nomba mwi komboni linono, umo abantu abengi abaninine muli uyu motoka bashala. Nomba matatu yaaluluka ukubwelela ku citesheni uko yacifuma. Yakulaya ilesendelapo fye abantu ilyo ilebwelelamo. Aba nabo balapita muli fimo fine ifyo twacipitamo. Ukwabulo kutwishika, ulwendo lwesu muli uyu Strawberry, nangu ca kutila lwaciba ulwa kutenaulwa, lwaciba ulusuma nga nshi.

Bakatwalilila Ukubako

Bamotoka ba matatu ababa nalimo 30,000, abalebomfiwa mu nkondo kale, nomba balyaluka ukuba bamotoka baleta indalama ishingi nga nshi. Lelo, ifi baya fye iciyeyeye, mwalifuma amafya yamo. Ku ca kumwenako, banamutekenya balipeelwa imilandu ya kufilwa ukukonka amafunde ya pa musebo ayo banamutekenya bonse bakonka, kabili amafunde ayengi yalipangwa kukukanda abapula muli aya mafunde ya pa musebo. Limo limo, balaleka ukusenda abantu pa mulandu wa ayo mafunde, ica kuti cilabipila abantu abengi abanina fye muli aba ba matatu umo shacela. Nangu ca kuti te bonse bengatemwa imibombele ya ba matatu, aba bamotoka balabomba sana ku kusenda abafola ishinono kuli iyi ncende.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 16, 17]

Motoka wa mutundu wa Ford Thames

[Abatusuminishe]

Noor Khamis/The People Daily