Ico Twasambilile Kuli BaPygmy

KU ULEMBA LOLENI! MU CENTRAL AFRICAN REPUBLIC

“Fuuleni nsapato. Twalatubula mu menshi no kuciluka ikuba umupita insofu. Mumfwikishe ifyo ndemweba. Nga twakumanya kolwe umukalamba, mufukame kabili te kwesha ukumulolesha mu menso. Nga twakumanya insofu, mwiminine fye ukwabulo kusunkana.”

ILYO tuletuusha mu lukungu lwa cikuulwa ca kuliilamo, twatampa ukwibukisha fyonse ifyo twacimona. Umumana wa Sangha ulemoneka nga filya; e lyo bushilya bwa mumana, tulemona impanga yasapa iyayemba nga nshi. Tuli mu Bayanga, ku lutwe lwa kapinda ka ku kulyo aka calo ca Central African Republic, icabela pa kati ka calo ca Cameroon na Congo.—Moneni mapu pe bula 19.

Twatile fye tushifika apa kufikila abeni mu Dzanga-Ndoki National Park, twalaba na ku fyo twanakile pa lwendo lwesu. Apabela uyu parka pali bakilomita 480 ukufuma ku Bangui, umusumba ukalamba uwa mu Central African Republic, kabili pa kufika kuno twaendele muli motoka ama-awala mupepi na 11 mu kashila akanono. Mumo mumo twalesanga insengu ishingi ishamenena fye mu mbali ya musebo. Ilyo twafikile mwi tauni lya Ngoto, twabomfeshe icikwepe pa kwabuko mumana. Ici cikwepe cali-ibela nga nshi pantu tacibomfya mashini iyo; catwabwishe umumana pa kubomfya fye umukuku epela. Kwaliba intambo isho bapisha mu nshimbi ishikasha ubwato, e lyo abalumendo aba ncepela fye e batinta icikwepe.

Ilyo twaendeleko panono, twafikile pa Mumana wa Bambio apo twasangile ubulalo ubwelela pa menshi. Ubu bulalo bwaliba bwino pantu tabubundwa lelo bukonka fye ifyo amenshi yali mu lusuba nangu mu mainsa. Incende yaliibela, e calenga tumonemo inama filya fine shikala mu mpanga kabili twakumanya na baPygmya abetwa ati baAka, abo na nomba bacili baleikala fye filya fine baleikala na kale.

Twamulaalika ukuya na ifwe pali ubu bulendo nangu ca kutila kuli imwe kwena lwalaba lwendo lwa kwelenganya fye. Uuletutandasha muPygmy uwe shina lya Benoît. Twalungama ku mushi wakwe ku kuyasenda baPygmy babili, Germaine na Valérie, abaishibisha imiti ya mu mpanga. Tulepapa fye inshila yonse ilyo baletulanga ifilimwa fyalekanalekana mu mpanga ifibomfiwa ku kuundapilako.

Ifilimwa Ifiposha no Kuundapa

Ilyo twaenda baminiti abengi mu kashila ka mu mpanga, baPygmy batweba ukusha motoka no kubakonka mu mpanga. Bele balepanse nshila ukubomfya bapanga babo, ilyo na ifwe twile tulebakonka luto numa pa kuti tabatushile. Awe twasuka twasanga ne cipapwa ca kubalilapo, e kutila icimenwa ciitwa mo nzambu nzambu, e kuti icimenwa icakwatisha amenshi. Bwangu bwangu baPygmy baputaula impingu shilepele basentimita 50 lumo lumo, kabili twanwa amenshi ayalefuma muli shi mpingu. Menshi ayasanguluka, ayatalala bwino, kabili ayapwisha icilaka.

Ilyo twaendako fye panono, batulanga ibula lya mupeela. BaPygmy balabilausha aya mabula no kupangamo tii uo babomfya ku kuundapilako icifuba. Icimuti cimbi na co ni cilya batila ofuruma, icifumya amenshi yapala umukaka. Aya menshi yalabomba bwino sana ukuundapilako ubulwele bwa menso. Twabepusha atuti: “Bushe kwaliba umuti nga wasumwa ku nsoka?” Ishi shina Lukonde shayasuka ashiti: “Ee e ko waba. Tutwa amabula ya bolo no kutinina amenshi apasuminwe.” Bolo e shina lya cina Aka ilyo bapeela uyu musango wa muti wa mwangashi. Ponse apo twafika tulesangapo ifilimwa fimbi ifyo abaletutandasha baleti muti. Kwaba umuti wa kuundapila ifilonda no wa mumala, uwa mu matwi, uwa meno, e lyo no wa bufyashi.

Aba bantu, abamonwa limo limo ukuti batuutu, nabakwata ifingi ifya kutusambilisha. Ilyo twakonkanyapo ulwendo lwesu mu mpanga, aba baPygmy babili abaishiba imiti baleshukilamo ne filyo pamo nga ubowa, umusalu wa mu mpanga, ne mishila iyo babomfya nga garliki. Amabula yamo kwati yaliwama sana pantu bapulula fye batampa no kusheta apo pene! Mwandini cikawama nga nshi ukutwalilila ukusambilila mu calo cipya ica kwa Lesa icalaiwa!—Esaya 65:17; 2 Petro 3:13; Ukusokolola 21:1-4.

Shonse Shalongana Apa Kumyangilo Mucele

Icungulo kasuba twaya ku kutambe nsofu sha mu mpanga pa ncende apo shiisa ku kumyango mucele. Ilyo tuleya kulya e lyo uuletutandasha atweba ifyebo filumbwilwe pa kutendeka kwa cino cipande. Nga apa kumyangilo mucele pene apa e cinshi? Ni ncende iikalamba iyaba no mucele uo inama shimo shimo shatemwa ukumyanga. Kanshi kuno e kukumanina insofu, imboo, impala, bakapoli, ne nama shimbi isha mu mpanga.

Apo impanga naisapa sana, nacayafya nga nshi ukutamba inama. Lelo iyi ncende yalikwata apa kutambila inama apasuma, pa lutwe fye lwa pa ncende inama shimyango mucele. Lelo, pa kufika pali iyi ncende, tufwile ukupita mu nika umwaba amenshi ayafika mu matanta. Uuletutandasha alekutikisha ku congo icili mupepi na po tubelele kabili libili libili aletweba ukuba mupepi na wene. Nga cinshi alecitila ifi? Pantu insofu na sho limo limo shipita muli iyi ine nshila!

Ilyo twafika apa kutambila inama, mukwai amano yaba fye ku kutamba inama—pali insofu ukucila pali 80, imboo, ne mpala shinono. Sayantisti uwafwailisha fimo fimo pa nsofu pa myaka 11 na o ali kuno. Atwebo kuti: “Insofu imo na imo yaliibela. Nalilemba imisango 3,000, kabili nalishiba amashina ya misango 700 pali shene.” Ku ca bulanda, ameno ya nsofu yalafwaikwa nga nshi ku kupangilako ifya kufwatikila ifibomfiwa mu fyalo fimo ifya ku Asia ku kwishibisha uwalembele ifintu fimo nelyo uwalengele icikope.b

Ifya Kulunga Inama Ukubomfya Amasumbu

Ulucelo lwakonkapo, twakonka ibumba lya balunshi 10 ku kuyaimwena fwe bene ifyo balunga ukubomfya isumbu. Abaume na banakashi baisa na masumbu yabo ayapangwa ukufuma ku mwangashi wa mu mpanga. Isumbu limo lyalepa bamita 20 mu butali e lyo basentimita 120 mu bwipi. Ilyo twaingila sana mu mutengo, ibumba lyafungulula no kutinta sana amasumbu, ayo balundinkenye pamo, ica kuti yaba isumbu limo ilitali ukufika kuli bamita mupepi na 200. Lyene abalunshi bashinguluka ili sumbu, kabili ilyo balenyanta pa nshi, balesunkanya imisambo no kupunda sana ku kusokola inama nga ca kutila e mo shili pa kuti shibutuke no kwikatwa mwi sumbu. Uno muku takwali inama nangu imo. Abalunshi balundulula amasumbu, baya mu kati na nkati ka mpanga, no kuteya cipya cipya. Kuti bacite fi imiku iingi ukwabulo kwikatapo inama nangu imo.

Ilyo akasuba kafika pa kati ka mutwe, natunaka icine cine. BaPygmy bamwene impombo shitatu, ne mpala ishinono, lelo shonse shalibutwike ukwabulo kwingila mwi sumbu. Ico tulefwaisha te kumona inama yaikatwa mwi sumbu. Lelo, tulefwaya ukwishiba inshila shalekanalekana isho aba bantu basangilamo ifya kulya nangu ca kutila bamoneka ukukanakwata ifisolobelo ifingi kabili nga ni fimashini fyena tabakwatapo fye nangu cimo. E ico, natupeshiwa amano, pantu ico tumwene cintu caibela nga nshi.

Ukwendela mu Kambesa pa Mumana wa Sangha

Nani ashingatemwa ukulaelela mu mutalalila pa menshi? Ukucite fyo kulacilapo kuwama nga muli mu kambesa, pantu ciba fye kwati muli palya pene pa menshi. Ulwendo lwesu mu cungulo kasuba lwatufisha ku kutamba ifyuni ifyabuutulukila ifyapala inkoowa e lyo ne fyuni fimbi ifingi ifyabalabata. Conse ico mwamona cilemoneka ukubalabata ukucila ico mwacilekelesha ukumona. Ifyuni fimo filetanauka mu misambo yabela mu lulamba lwa mumana, kabili cilemoneka kwati ni fwe filekonka ilyo tule-elela pa menshi.

Mu ncende shimo, twamonamo bakolwe baletanauka ukufuma ku muti umo ukuya ku ubiye ku kwangala fye, nalimo ni fwe balefwaya ukusekesha katwishi! Alain Patrick, uuleoba akambesa, alefwaisha ukututwala apalepeleko, pantu mailo alimwene imfubu kuli ilya ncende. Bushe twalayashimona leelo? Ku ca bulanda, tatushimwene. Twasanga nashifumako. Lelo, ulu lwendo lwatulenga ukumona imishi iingi mu mbali ya mumana no kukumbwa abana banono abengi abaleoba busaka busaka utumbesa twabo. Cine cine, tatwakalabe ulwendo lwesu ulwa mu kambesa pa Mumana wa Sangha.

Ifyo Twasondwelela Ilyo Tulebwelelamo

Ilyo tulebwelelamo ku Bangui, twatampa ukwibukisha ifingi ifyo tumwene. Ifingi nafitufika sana pa mutima, e lyo fimbi fyena nafitupesha amano. Kwena, cimo ico tatwakatale atulaba kucenjela kwa baPygmy ilyo bali mu mpanga umo bekala nelyo amano ayalenga baPygmy ukuipakisha conse icisangwa mu ncende bekala.

Kabili, nangu ca kutila tatwakwete nshita ya kumone nama shonse ishikala kulya, twalikwete ishuko ilya kutandalila iciputulwa caibela ica calo, ukusangwa insofu, bakolwe abakulu na banono, imfubu, impala, imbwili, ne fyuni fyabalabata ne fipelebesha fyabalabata. Twaebelwe ukuti mu mpanga yasapa iya Dzanga-Sangha Reserve ne ya Dzanga-Ndoki National Park mwaba imisango ya fimenwa 7,000 ne misango ya nama 55.

Yonse iyi misango yalekanalekana iya bumi bwa nama ne fimenwa itucinkulako ulwa cikomo ca mu Baibolo icitila: “Ifyo yafule milimo iyo mwacita, mwe Yehova! fyonse ifyo mu mano e mo mwaficitila; pano isonde paisulapo ifibumbwa fyenu.” (Amalumbo 104:24) Ili sambililo lishingalabwa nalikosha umupampamina wesu uwa kuumfwila amashiwi yakonkapo mwi lumbo limo line: “Ndeimba kuli Yehova lyonse ndi no mweo; ndelumba Lesa wandi apo ndipo. Ukwetetula kwandi kube ukwalowa kuli wene—ine, ndesamwa muli Yehova.”—Amalumbo 104:33, 34.

[Amafutunoti]

[Mapu pe bula 25]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

CAMEROON

CONGO, REP.

CENTRAL AFRICAN REPUBLIC

Bangui

Bayanga

Dzanga-Ndoki National Park

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 24]

© Jerry Callow/Panos Pictures