Finshi Fikacitika Ku Ntanshi?
BUSHE finshi fikacitika mu myaka 10, 20 nelyo 30 iileisa? Mukwai cilaleto mwenso ukutontonkanya pa fyo ku ntanshi kukaba pa mulandu wa kuti shino nshiku kwaliba ukusansa kwa tupondo. Kabili kuli ubuyantanshi nga nshi mu fya kupangapanga. Ifyalo ifingi fileumfwana kabili ici cilengele ukuti filebombela pamo. Lelo bushe, intungulushi sha fyalo shikekatana no kulenga ifintu fikawame ku ntanshi? Abantu bamo balasumina ukuti ifyo fine e fikacitika. Basubila ukutila pa kuti cikafike mu 2015 intungulushi shikapwisha ubupiina ne nsala, shikafumyapo ubulwele bwa AIDS, kabili abengi bakakwata amenshi ayasuma aya kunwa kabili bakakwate fimbusu, no mwa kupoosa ifisoso.—Moneni umukululo uleti “Bushe Ifyo Bapanga Ukucita Fikacitika.”
Lelo, ifyo abantu bafwaya ukuti cikabe ku ntanshi ilingi line taficitika. Ku ca kumwenako, umwaume umo uwasoma sana atile, ilyo cikalafika mu 1984 abalimi bakalalima pe samba lya fibemba ukubomfya amatrakita ya pa menshi; umbi na o atile ilyo cikalafika mu 1995 mu myotoka mukalaba bakompyuta abakalalenga ukuti imyotoka shilapunkana, kabili mu mwaka wa 1964 umbi na o atile ilyo cikalafika mu 2000 abantu mupepi na 50,000 bakalaikala no kubombela mulwelele. Kwena, balya bonse abalandile fyonse fi batila fye kanshi nga tabasosele fyo. Kalemba umo uwe lyashi alembele ukuti: “Ilyo inshita ileyailepita e lyo cimonekesha ukuti abantu abacenjela mu calo e fiwelewele nga nshi.”
“Mapu” wa Kututungulula
Abantu tabaleka ukutontonkanya pa fyo ku ntanshi kukaba. Lelo inshita shimo ifyo benekela ukuti e fyo cikaba fiba fya kwelenganya fye kabili taficitika. Pa kuti twishibe bwino ifikacitika ku ntanshi ni kwi twingasanga isubilo lya cine cine?
Natulangilile. Tutile muli pa bulendo muli basi e lyo mwapita mu calo cimbi. Pa mulandu wa kuti tamwaishiba bwino iyo ncende, mwasakamikwa. Mwatendeka no kuipusha ukuti: Bushe ni kwi kuno ndi? Bushe ino basi ileya uko ndeya? Bushe uko ndeya kulepele shani? Ukulolesha pali mapu wenu bwino bwino no kulamona ifishibilo mu musebo, kuti kwalenga mwaishiba ifi fyonse.
Ifyo fine e fyo cili na ku bengi pali lelo abasakamikwa nga batontonkanya pa fyo ku ntanshi kukaba. Balaipusha ukuti ‘Bushe ifintu fikaba shani ku ntanshi? Bushe kukatala akuba umutende mwi sonde lyonse? Nga ca kuti ukabako, ni lilali?’ Baibolo yaba kwati ni mapu iingatwafwa ukusanga amasuko kuli ayo mepusho. Nga tulebikako amano ku kuibelenga, no kulamona ifilecitika mu calo, kuti twaishiba ifingi pa filecitika ino nshita, ne fikacitika ku ntanshi. Lelo, intanshi, tulekabila ukwishiba ifyo amafya yatendeke.
Ifyo Amafya Yatendeke
Baibolo itweba ukuti lintu Lesa abumbile abantu ba kubalilapo babili, bali abapwililika kabili ababikile mu paradaise. Lesa apangile Adamu na Efa ukwikala ku ciyayaya te kwikala imyaka 70 nelyo 80. Lesa atile kuli bena: “Fyaleni, fuleni, kumaneni pe sonde no kupanasha.” Lesa alefwaya Adamu, Efa, na bana babo ukulenga isonde lyonse ukuba Paradaise.—Ukutendeka 1:28; 2:8, 15, 22.
Adamu na Efa balipondokele Lesa. Ici calengele ukuti babatamfye mu Paradaise. Lelo icacila na pali co ca kuti panono panono imintontonkanya ne mibili yabo yatendeke ukunakuka. Cila bushiku, balepalamina ku mfwa. Mulandu nshi cabelele fyo? Pantu ilyo bapondokele Kabumba wabo balibembwike, kabili “icilambu ca lubembu ni mfwa.”—Abena Roma 6:23.
Adamu na Efa basukile bafwa, lelo ilyo bashilafwa balifyele abana. Bushe aba bana bali no kufikilisha ifyo Lesa afwaile pa kubala? Awe nakalya, pantu nabo balipyene ulubembu. Na kuba, abana ba kwa Adamu bonse balipyana ulubembu ne mfwa, ukusanshako na ifwe bene. Baibolo itila: “Ulubembu lwaingilile mu muntu umo pano calo ne mfwa yaingilile mu lubembu, e fyo ne mfwa yasalanganine ku bantu bonse pantu bonse balibembwike.”—Abena Roma 3:23; 5:12.
Ukwishiba Apo Tufikile
Ukupondoka kwa kwa Adamu na Efa kwali e ntendekelo ya bulendo bwalepa kabili ubwabipa ubwa bantunse ubwafika fye na kuli lelo. Kalemba umo uwa Baibolo atile abantunse ‘balilengwa ukunakila ku kuicusha fye.’ (Abena Roma 8:20) Aya mashiwi yalelondolola bwino ifyo abantunse bacula! Ca cine, mu bufyashi bwa kwa Adamu mwaliba abaume na banakashi abacenjela mu fya sayansi, kabili bakalapashi mu fya kupanga imiti. Lelo, takwaba nangu umo uwaleta umutende mwi sonde lyonse no kupeela abantu ubumi busuma nga fintu Lesa afwaile ukuti cibe.
Ukupondoka kwa kwa Adamu na Efa kwalyambukila ifwe bonse mu nshila shapusanapusana. Fwe bengi twalifyengwapo kabili twalyumfwa ne fyo cikalipa. Ifwe bonse tulatiina ulukaakala, kabili twalibapo no bulanda pa mulandu wa kulwalilila nelyo pa mulandu wa kufwilwa abatemwikwa. Pa mulandu wa masanso, tatwikala umutende pa nshita ntali. Nangu fye ni lintu ifintu fili bwino, tuba fye nga filya Yobo alondolwele ukuti: “Umuntu . . . wa nshiku shinono, kabili aisulamo ukutenkana.”—Yobo 14:1.
Nga twatontonkanya uko twafuma kabili ne fyo ifintu fili ino nshita, tacimoneka kwati ifintu fikawama ku ntanshi. Lelo Baibolo itukoselesha ukuti Lesa takasuminishe ifi fintu ukutwalilila ku ciyayaya. Ubufwayo bwakwe ubwa pa kubala bukafikilishiwa. (Esaya 55:10, 11) Cinshi cingatwafwa ukucetekela ukuti ifyo Lesa alefwaya pa kubala fili no kucitika nomba line?
Baibolo itweba ukuti tuleikala mu nshita shayafya ishitwa “nshiku sha kulekelesha.” (2 Timote 3:1) Amashiwi ya kuti “nshiku sha kulekelesha” tayapilibula impela ya Calo ne fyabapo fyonse. Lelo, yapilibula “impela ya bwikashi,” e kuti ukupwa kwa fintu fyonse ifituletela ubulanda. (Mateo 24:3) Baibolo ilondolola ifyo imibele ya bantu ne fikalacitika mu nshiku shakulekelesha fikaba. Moneni fimo ifya ifi pa mukululo uuli pe bula 8, kabili linganyeni ku filecitika mwi sonde. Baibolo e mapu yesu iitwafwa ukwishiba ukuti tuli fye mupepi na ku mpela ya bwikashi buno. Nomba cinshi cikakonkapo?
Ifikacitika ku Ntanshi
Lilya line fye Adamu na Efa bapondweke, Lesa asokolwele ubufwayo bwakwe ubwa kuleta Ubufumu “ubushakonaulwe umuyayaya.” (Daniele 2:44) Ubu Bufumu, ni bulya abengi basambilila ukupepela mwi pepo lya we Shifwe. Bukaleta amapaalo ayengi ku bantunse.—Mateo 6:9, 10.
Ubufumu bwa kwa Lesa tabwaba mu mitima ya bantu nge fyo bamo basambilisha. Bufumu bwa cine cine kabili bukawamya isonde lyonse. Natumone ifyo Lesa akafikilisha ifyo alaya abantunse ukupitila mu Bufumu bwakwe. Baibolo itweba ukuti ico Lesa akabalilapo ukucita “konaula abaleonaule calo.” (Ukusokolola 11:18) Cinshi Lesa akacitila abamumfwila? Icebo cakwe citila: “Akafuuta ifilamba fyonse ku menso yabo, ne mfwa tayakabeko kabili iyo, nangu kuloosha nangu kukuuta nangu kukalipwa tafyakabeko.” (Ukusokolola 21:4) Takwaba umuntu uwingacita ifi fyonse. Ni Lesa fye e wingalenga ukuti tukaleikala nge fyo afwaile pa kubala.
Bushe kuti mwanonkelamo shani mu mapaalo ayo Ubufumu bwa kwa Lesa bukaleta? Pali Yohane 17:3 patila: “Awe ubu e bumi bwa muyayaya, ukuti baleishiba imwe, mwe Lesa wa cine mweka, no yo mwatumine, Yesu Kristu.” Inte sha kwa Yehova mwi sonde lyonse balebomba umulimo wa kusambilisha abantu ukwishiba icine. Babomba uyu mulimo mu fyalo ukucila pali 230, kabili balasabankanya impapulo shabo mu ndimi 400. Nga ca kuti mulefwaya ukusambilila ifingi, kuti mwamona Inte sha kwa Yehova uko mwikala nelyo ukulembela ku keyala kalinga pe bula 5.
[Amashiwi pe bula 14]
“Umfweni kuli ine mwe batila, ‘Lelo nelyo mailo tukaya ku musumba ulya, uko tukekala umwaka umo kabili tukacita amakwebo no kunonka ifyuma ifingi.’ Lelo tamwaishiba ifyo umweo wenu ukaba mailo!”—Yakobo 4:13, 14, Baibolo wa Today’s English Version
[Amashiwi pe bula 14]
Baibolo ilondolola ilyashi lyesu ukutendekela na Adamu na Efa. Kanshi ilatweba uko twafuma. Na kabili ilatweba na kuntu tuleya. Lelo pa kwishiba ico Baibolo itweba, tulekabila ukuisambilila bwino bwino nga filya twingasambilila mapu
[Amashiwi pe bula 15]
“Ulubembu” kucita icalubana nelyo ukulemenena ku kucita icabipa. Twafyalwa ababembu, ici cilakuma ne fyo tucita. Baibolo itila: “Tapali pano isonde umuntu mulungami uucite cisuma no kubulo kubembuka.”—Lukala Milandu 7:20
[Amashiwi pe bula 16]
Nga ca kuti mwacita fotokopi ipepala ilikwete itoni lyafita, lilye toni likamoneka pa mapepala yonse ayo mukacita fotokopi. Mu nshila imo ine, fwe bafyalwa kuli Adamu twaba kwati mafotokopi uko e kuti twalikwata itoni lya lubembu. Ili toni e lilya line ilyali muli Adamu
[Amashiwi pe bula 16]
Baibolo itila: “Te kwa muntunse ukwenda kwakwe; te kwa muntu uuleya ukushikimika amatampulo yakwe.” (Yeremia 10:23) Ili lembo lilelondolola umulandu umuntu afililwa ukuleta umutende pe sonde lyonse. Umuntu tapangilwe ‘ukushikimika intampulo shakwe,’ tapangilwe ukuitungulula umwine ukwabula ukwafwa kwa kwa Lesa
[Amashiwi pe bula 17]
Uwaimbile amalumbo yaba mu Baibolo atile kuli Lesa: “Icebo cenu ni nyali ku makasa yandi, kabili lubuuto ku nshila yandi.” (Amalumbo 119:105) Nga filya ciba ku nyali, Baibolo ilatwafwa ukwenda bwino ilyo tulefwaya ukupingulapo ifya kucita. Ngo ‘lubuuto ku nshila yesu,’ Baibolo ilasanikila ku ntanshi ya nshila yesu pa kuti twishibe ifikacitika uko tuleya
[Akabokoshi pe bula 15]
BUSHE IFYO BAPANGA UKUCITA FIKACITIKA?
Mu September 2000, ifyalo ifyaba mu kabungwe ka United Nations fyasuminishenye pa fintu fimo ifyo balepanga ukucita ilyo umwaka wa 2015 ushilafika. Ifyakonkapo e fintu balefwaya ukucita:
◼ Ukucefyako impendwa ya bantu abapiina, kabili no kwafwa abacula ku nsala.
◼ Balefwaya ukushininkisha ukuti abaice bonse balepwisha isukulu lya ku praimari.
◼ Balefwaya ukuti abana banakashi nabo balesambilila kwati fye baume.
◼ Balefwaya ukucefyako ukufwa kwa bana abashilafisha imyaka isano.
◼ Balefwaya ukucefyako imfwa ya banacifyashi abafwa pa numa fye ya kupaapa.
◼ Balefwaya ukulesha no kucefyako ukutandanya kwa kashishi ka HIV akaleta ubulwele bwa AIDS no kucefyako amalwele ayepaya abantu abengi pamo nga malaria.
◼ Balefwaya abantu abengi ukukwata amenshi yasuma aya kunwa.
Bushe ifi fyonse balepanga ukucita, bakaficita? Mu mwaka wa 2004, ilyo abalashi ba fya cipatala ukufuma mu fyalo fyonse bapitulwike muli fyonse ifyo balepanga ukucita, basondolwele ukuti tatufwile fye ukulasubila ukuti ifi fintu fikacitika lelo fifwile ukucitika ukulingana ne fyo tulefwaya. Amashiwi ya kubalilapo mu citabo ca State of the World 2005 yatila: “Ubupiina bwalilenga ubuyantanshi ukubwelela inuma mu fifulo ifingi. Abantu abalelwala ubulwele pamo nga AIDS balefulilako fye, kabili cilemoneka kwati abantu abali no kulwala ubu bulwele bali no kufula nga nshi mu fyalo ifingi. Mu myaka isano iyapita, abana mupepi na mamilioni 20 balifwa ku malwele ya kupolomya ayo bengacilikila. Kabili abantu abengi nga nshi nabo batwalilila fye ukucula no kwikala mu fifulo umwaba ifiko pa mulandu wa kukanakwata amenshi yasuma ne fimbusu fisuma.”
[Akabokoshi ne Fikope pe bula 16, 17]
IFYA KWISHIBILAKO “INSHIKU SHA KULEKELESHA”
Inkondo ishingi.—Mateo 24:7; Ukusokolola 6:4.
Ifipowe.—Mateo 24:7; Ukusokolola 6:5, 6, 8.
Ifikuko.—Luka 21:11; Ukusokolola 6:8.
Ukufulisha kwa bumpulamafunde.—Mateo 24:12.
Ukonaula Icalo.—Ukusokolola 11:18.
Ifinkukuma Fikalamba.—Luka 21:11.
Inshita shaibela ishayafya.—2 Timote 3:1.
Ukutemwisha Indalama.—2 Timote 3:2.
Aba bucintomfwa ku bafyashi.—2 Timote 3:2.
Abashaba na citemwishi.—2 Timote 3:3.
Abatemwa ukwangala ukucila ukutemwa Lesa.—2 Timote 3:4.
Abashailama.—2 Timote 3:3.
Abashatemwa busuma.—2 Timote 3:3.
Abashibika amano ku bwafya ubuleisa.—Mateo 24:39.
Bakapumya abatila tatuli mu nshiku sha kulekelesha.—2 Petro 3:3, 4.
Ukushimikila Ubufumu bwa kwa Lesa isonde lyonse.—Mateo 24:14.
[Abatusuminishe]
© G.M.B. Akash/Panos Pictures
© Paul Lowe/Panos Pictures
[Icikope pe bula 17]
Inte sha kwa Yehova baishibikilwa ku kubila imbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa