Ifyo Inte sha kwa Yehova Bamona Amasomo

Ukupala abafyashi bonse, Inte sha kwa Yehova balyangwako pa lwa nshita ya ku ntanshi iya bana babo. Muli fyo balicindamika amasomo apakalamba. “Amasomo yalingile ukwaafwa abantu ukusanguka ifilundwa fya mulimo ifya muli sosaite. Yalingile na kabili ukubaafwa ukulundulula ukutesekesha kwa bupyani bwabo ubwa myata no kwikala ubumi bwacilapo kwikusha.”

NGA FINTU uku kwambula ukufuma muli The World Book Encyclopedia kutubulula, bumo ubwa mabuyo ya kusambilila mu sukulu bwaba kukansha abana ku mikalile ya cila bushiku, icilesanshako ukubalenga ukusakamana ukukabila kwa lupwa kasuba kamo. Inte sha kwa Yehova shalisumina ukuti uku kwaba kushingamwa kwashila. Baibolo iine itila: “Lelo umuntu nga tasunga abantu bakwe, pali bufi aba mu ŋanda yakwe, ninshi nakaana icitetekelo, kabili abo mubi ukucisha uushatetekela.” (1 Timote 5:8) Imyaka iipooswa ku sukulu ipekanishisha abana ku fishingamo fintu bakasunsa mu bumi. Muli fyo, Inte bayumfwa ukuti amasomo yalingile ukumonwa mu kukatama nga nshi.

“Amasomo yalingile ukwaafwa abantu ukusanguka ifilundwa fya mulimo ifya muli sosaite. Yalingile na kabili ukubaafwa ukulundulula ukutesekesha kwa bupyani bwabo ubwa myata no kwikala ubumi bwacilapo kwikusha.”—The World Book Encyclopedia

Inte balatukuta ukwikalila kwi kambisho lya mu Baibolo ilya kuti: “Conse ico mulecita, bombeni pali cene no mutima wenu onse, nga mwe balebombela Shikulu, kabili te ku bantu.” (Abena Kolose 3:23, Today’s English Version) Ici cishinte cibomba ku mbali shonse isha bumi bwa cila bushiku, ukusanshako isukulu. Inte muli fyo bakoselesha abacaice babo ukubombesha no kukatamika imilimo bapeelwa pa sukulu.

“Conse ico mulecita, bombeni pali cene no mutima wenu onse, nga mwe balebombela Shikulu.”—Abena Kolose 3:23, Today’s English Version

Baibolo na kabili isambilisha ukunakila amafunde ya calo cintu umuntu ekalamo. E co lintu ukusambilila mu sukulu kuba lifunde ukufika pa mushinku umo, Inte sha kwa Yehova balomfwila ili funde.—Abena Roma 13:1-7.

Ifikope pa mabula 6-7 — Ukukokoloka kwalinga, inyimbo, ifya kuleseshamo icitendwe, ukutukusho mubili, no kutandalila amalaibrare ne fiyanda fya babenye fyonse filabomba ulubali lwacindama mu masomo yashikatala

Ilintu taicefyako ubucindami bwa kukansha ku mikalile ya cila bushiku, Baibolo ilanga ukuti uku kukansha takwaba atemwa e buyo fye bweka nelyo ukuti e buyo bukalamba ubwa masomo. Amasomo yatunguluka yalingile na kabili ukutuninkisha mu bana banono ubuseko bwa kwikala abomi no kubaafwa ukulinga mu bwikashi nga abantu bashikatala. E ico, Inte sha kwa Yehova bayumfwa ukuti ukusala kwa mibombele ya pa numa ye sukulu kwalicindama nga nshi. Balisumina ukuti ukukokoloka kwalinga, inyimbo, ifya kuleseshamo icitendwe, ukutukusho mubili, ukutandalila amalaibrare ne fiyanda fya babenye, na fimbipo, filabomba ulubali lwacindama mu masomo yashikatala. Mu kulundapo, balasambilisha abana babo ukucindika abakalamba no kufwaya amashuko ya mu nshita ku kubabombela.

Ni Shani pa lwa Masomo ya Kongeshapo?

Pa mulandu wa fya kupangapanga ifipya, incito shabako shilealuka lyonse. Pamo nge ca kufumamo, abacaice abengi bakapatikishiwa ukubombela mu ncende nelyo mu butukushi buntu bashapokelelemo ukukanshiwa kwa kulungatika. Apo cili fyo, ifibelesho fyabo ifya mibombele no kukanshiwa kwa pa lwabo, ukucilisha amaka yabo aya kuiteulwila ku kwaluka, e cikacilanapo kucindama kuli bene. Muli fyo, calicilapo kuwama ukuti abasambi babe abakalamba abengakwata, nga fintu kalemba wa malyashi uwa mu myaka ya Kubuutushiwa Montaigne acilumbulwile, ‘umutwe wapangwa bwino ukucila umutwe waisula bwino.’

Ukubulwe ncito, ukwambukile ifyalo fyonse ifikankaala ne fipiina, ilingi line kulatiinya abacaice abashakanshiwa ukufikapo. E ico, nga ca kuti incito ishiliko shilefwaya ukukanshiwa mu kusansha ku kukansha kunono ukufwaikwa mwi funde, cishalila ku bafyashi ukwaafwa abana babo mu kupingulapo pa lwa masomo ya kongeshapo, ukupimununa ukumwenamo kwingabako no kupusulwa kuntu amasambililo yalundwako aya musango yo yengabimbamo.

Nangu cibe fyo, mu kupalishako mulesuminisha ukuti ukutunguluka mu bumi kusanshamo icacila pa lubanda fye ulwa ku mubili. Mu nshita sha nomba line abaume na banakashi abo ubumi bwabo bonse bwafimbilikishiwe mu ncito shabo balipelenganishiwe lintu balufishe incito shabo. Abafyashi bamo baliipusula ubumi bwa lupwa ne nshita intu bali no kupoosa pamo na bana babo, ukukanakwata inshita ya kubaafwa ukukula, pa mulandu wa kuti balishikememo nga nshi mu ncito ya ku mubili.

Mu kumonekesha, amasomo yashikatala yalingile ukucilanguluka ukuti icacila pa lubanda lwa ku mubili cilakabilwa pa kutulenga ukuba aba nsansa icine cine. Yesu Kristu alondolwele ukuti: “Calembwa, aciti, Te ku cilyo ceka umuntu ekalila no mweo, lelo ku cebo conse icifuma ku kanwa ka kwa Lesa.” (Mateo 4:4) Pamo nga Abena Kristu, Inte sha kwa Yehova balitesekesha ubucindami bwa kulundulula imibele isuma na bumupashi capamo no kuipekanishisha ku kusakamana ukukabila kwabo ukwa ku mubili.

Amasomo Ayalembwa mu Baibolo

BAIBOLO isambilisho kuti amasomo yalicindama apakalamba. Ilangisha Lesa pamo nga “Kasambilisha Wakulisha” uwa bantu bakwe, kabili ukupulinkana amabula ya iko yonse ilaalika ababomfi bakwe ukumwishiba mu kushikilako.—Esaya 30:20, NW.

Mu fyalembwa mu Baibolo, mabumba fye yamo yamo ayakwete ishuko e baishibe ukubelenga no kulemba, pamo nga bakalemba ba ku Mesopotamia na Egupti. Mu kupusanako nga nshi, uuli onse muli Israele wa pa kale alekoseleshiwa ukusambilila ukubelenga no kulemba. “Ukwabulo kutwishika ubupusano bwali pa mulandu wa musango wa milembele ya alufabeti iyaanguka iyalebomfiwa na baHebere. . . . Ubucindami bwa kulemba alufabeti mu lyashi lya kale ilya masomo tabwingasuulwako. Caleteleko ukwaluka ukufuma ku ntambi sha bakalemba isha cishilano isha mu Egupti, Mesopotamia, na Kanaani wa mu ikana lya myaka ilyalenga bubili. Ukwishibo kubelenga no kulemba takwali na kabili ca kwishibikilwako ca kupaatulula ibumba lya baishibisha ilya bakalemba na bashimapepo, abali abasoma imilembele yapikana iya fyalembwa fya cuneiform na hieroglyph.”—Encyclopaedia Judaica.

Inshila sha Kusambilishishamo

Muli Israele wa pa kale, abana balesambilishiwa ukufuma pa mushinku wa mu kubangilila nga nshi kuli bonse babili wishi na nyina. (Amalango 11:18, 19; Amapinda 1:8; 31:26) Muli Dictionnaire de la Bible, uwasoma ifya Baibolo E. Mangenot alembele ukuti: “Mu kwangufyanya fye lintu engalanda, umwana alesambilila ifipande finono ukufuma mwi Funde. Nyina aali no kubwekeshabwekeshapo icikomo; lintu umwana acishibe, aali no kumupeela cimbi. Pa numa, amalembo yalembwa aya fikomo ifyo bengalanda ukufuma ku mutwe yali no kubikwa mu maboko ya bana. Muli ifyo, balesambilishiwa ukubelenga, kabili lintu balekulilako, baali no kutwalilila amakambisho yabo aya mipepele ukupitila mu kubelenga no kwetetula pe funde lya kwa Shikulu.”

Ku kwaafwa abanono na bakalamba ukwibukisha, ifya kwaafwa ukwibukisha ifyalekanalekana fyalebomfiwa. Ifi fyasanshishemo ukutantika kwa mashiwi ya alufabeti (ifikomo fyakonkana mwi lumbo ukutendeka na kalata yapusanako mu kukonkana kwa alufabeti), amashiwi yatendeka na kalata imo ine nelyo imyumfwikile, no kubomfya kwa manambala. Ku ca kusekesha, abasoma bamo batontonkanya ifyo Gezer Calendar (Archaeological Museum of Istanbul), cimo ica fya kumwenako fyakokwesha ifya milembele ya ciHebere iya pa kale, yali mulimo wa kusungila ku mutwe uwa kwa kalume wa ku sukulu.

Ifya Kusambililapo

Ukusambilisha kwa bufyashi ukwalembwa muli Baibolo kwasanshishemo ukukansha kubomba. Abakashana balesambilishiwa incito sha pa ŋanda. Icipandwa ca kwisalila ica Amapinda cilangisha ukuti ishi ncito shali ishingi kabili ishalekanalekana; shasanshishemo ukushite mpanga no kubomba pa bukwebo bunono, pamo no kupango bushishi, ukupikula, ukwipika, ubutukushi, no kusunga iŋanda ukwa cinkumbawile. Bakalume ilingi line balesambilishiwa umulimo wa bashibo, nampo nga bulimi nelyo ubutukushi bumo nelyo ukulamuka kwa fya kupangapanga. Mu mipepele ya ciYuda, insoso ili pano yali iyaseeka: “Uushisambilisha umwana mwaume wakwe ubutukushi busuma ninshi alemukusha ku kuba umupuupu.”

Muli fyo, mu fyalembwa muli Baibolo, amasomo yalikatamikwe apakalamba.