Ni Shani Wingasunga Aba mu Ŋanda?

1. Mulandu nshi ukusunga aba mu ŋanda kwingabela ukwayafya nga nshi ilelo?

“IMIBELE ya pano isonde ilepita [“ileyaluka,” NW].” (1 Abena Korinti 7:31) Ayo mashiwi yalembelwe imyaka 1,900 iyapitapo, kabili fintu yaba aya cine ilelo! Ifintu filealuka, maka maka ukukuma ku mikalile ya lupwa. Icalemonwa nge ca lyonse nelyo ica cishilano imyaka 40 nelyo 50 iyapitapo ilingi line abantu tabacipokelela muli shino nshiku. Pali uyo mulandu, pa kuti aba mu ŋanda basungwe bwino kuti caleta amafya ayene yene. Nangu ni fyo, nga waumfwila ukufunda kwa mu Malembo, ayo mafya kuti wayacimfya.

IKALA UKULINGANA NA PANTU UKWATILE

2. Mibele nshi iya mu fya ndalama ilenga ukukanshika mu lupwa?

² Ilelo abantu abengi balileka ukwikushiwa fye no bumi bwayanguka, ubwa kucitila ifintu aba mu lupwa. Ilyo aba makwebo baleya balefushe fipe no kubomfya ukulamuka mu kufisabankanya pa kulembula icintubwingi, amamilioni ya bashibo na banyina bapoosa amaawala ayengi ku ncito pa kuti bengaba na maka ya kushitako ifi fipe. Amamilioni yambi cila bushiku balashomboka ukuti basange ica kulya. Balapoose nshita iikalamba sana ku ncito ukucila iyalepooswa kale, nakalimo no kulabomba fye pa ncito shibili, pa kuti basangeko fye indalama sha fikabilwa. Lelo bambi kuti baba aba nsansa nga bengasanga incito, apantu ukubulwe ncito bwafya ubukumene fye mpanga yonse. Ee, ubumi tabwangukile indupwa sha muno nshiku, lelo ifishinte fya Baibolo kuti fyayafwe ndupwa ukwesha na maka ukulingana ne mibele balimo.

3. Cishinte nshi umutumwa Paulo alondolwele, kabili ni shani fintu ukucibomfya kwingaafwa umo ukutunguluka mu kusunga aba mu ŋanda?

³ Umutumwa Paulo alipitile mu kutitikisha kwa kubulisha indalama. Ilyo alepitamo, asambilile isambililo lyacindama, ilyo alondolwele muli kalata uo alembele kuli cibusa wakwe Timote. Paulo alemba ati: “Tatwaletele kantu pa kwisa pano isonde, kabili tatwingafumyapo kantu. Awe pa kuba ne fya kulya ne fya kufwala, tuteke imitima kuli ifyo fine.” (1 Timote 6:7, 8) Ca cine, ulupwa ifyo lukabila te fya kulya ne fya kufwala fye fyeka. Lulakabila no kukwato mwa kwikala. Abana bakabila ukuya ku sukulu. Kabili kulabako ukulipila indalama sha ku cipatala no kulipila ifintu fimbi. Nalyo line, icishinte icili mu mashiwi ya kwa Paulo cilabomba. Ubumi bukangukako nga tuli abaikushiwa ku kukumanisha fye ifyo tukabila, ukucila ukwikusha ifyo tufwaya.

4, 5. Ni shani fintu ukutontonkanishisha libela no kutantika fingaafwa mu kusunga aba mu ŋanda?

⁴ Icishinte cimbi icingafwilisha caba muli umo uwa milumbe ya kwa Yesu. Atile: “N’ ani pali imwe, uutila pa kufwayo kukuulo lupungu, tabala ekala alinge shingapooswapo, amone nga akwete isha kulupwishisha?” (Luka 14:28) Yesu pano alelanda ulwa kutontonkanishisha libela, ukupekanishisha libela. Mu cipande cifumineko twamwene fintu ici cafwilisha lintu abacaice babili baletontonkanya ulwa kuupana. Na pa numa baupana, cilaba na kabili ica kwaafwa mu kusunga aba mu ŋanda. Ukutontonkanishisha libela muli uyu mulandu kusanshamo ukutantika ifya kushita, ukupekanishisha libela ifyo mwingabomfya mano mano uto twine mukwete. Muli yo nshila ulupwa kuti lwaishibe fili no kushitwa, ukusungako indalama shimo isha kupoosa pa fintu fikabilwa cila bushiku nelyo cila mulungu, no kukanashita ifyo ulupwa lushitantike.

⁵ Mu fyalo fimo, ukutantika kwa musango yo ukwa fya kushita kuti pambi kwapilibula ukucincintila ukutuninkishiwa ku kukongola indalama ishikesafwaya nsonsela umukalamba pa kushibwesha pa kuti mushite fye ifintu ifishakabilwa. Mu fyalo fimbi, kuti kwapilibula ukuikaanya ukubomfya amakardi ya kushitilapo pa nkongole. (Amapinda 22:7) Kuti na kabili capilibula ukucincintila ukushita kwa kuti cakwisamo fye—ukushita kwa mankumanya ukwabula ukumona nampo nga cilekabilwa e lyo ne fikafumamo nga washita. Mu kulundapo, ukutantika ifya kushita kukacilenga ukumoneka fye apabuuta ukuti ukupoosa indalama muli bukaitemwe ku fyangalo fya cela mushuke, pali fwaka, na mu kunwa kwacishamo kulalenga ulupwa ukuculilamo mu fya ndalama, pamo pene no kutoba ifishinte fya Baibolo.—Amapinda 23:20, 21, 29-35; Abena Roma 6:19; Abena Efese 5:3-5.

6. Cine nshi ica mu Malembo icaafwa abo bekala mu bupiina?

⁶ Ni shani, nangu ni fyo, kuli abo abaisanga fye ukuti bali no kwikala mu bupiina? Lubali lumo, kuti basansamushiwa ukwishibo kuti iyi mpika ya mu kusaalala kwa calo ya nshita fye inono. Mu calo cipya icilepalamina lubilo lubilo, Yehova akafumyapo ubupiina capamo no bubi bonse ububombomanika umutundu wa muntu. (Ilumbo 72:1, 12-16) Pali ino nshita, Abena Kristu ba cine, nangu bengaba abapiina shani, tabayumfwa ukupeleelwa umupwilapo, pantu balitetekela mu bulayo bwa kwa Yehova ubwa kuti: “Nshakakupoose nakalya, nangu kukusha nakalya.” E ico, uwasumina kuti mu kucetekela asoso kuti: “[Yehova] e kaafwa wandi, nshakatiine.” (AbaHebere 13:5, 6) Muli ishi nshiku ishayafya, Yehova alyafwilisha bakapepa bakwe mu nshile shingi lintu baikalila ku fishinte fyakwe na lintu babika Ubufumu intanshi mu bumi bwabo. (Mateo 6:33) Ubwingi ubwa bene kuti baikalilo bunte, ukusosa, nge fyasosele umutumwa Paulo ukuti: “Mu fintu fyonse ne misango yonse nasambilishiwe nkama iya kwikuta no kuba ne nsala, kabili iya kufulilwa no kubulwa. Ndi na ’maka aya kucite fintu fyonse mu ulenkoselesha.”—Abena Filipi 4:12, 13.

UKWAAFWANA ICISENDO

7. Mashiwi nshi aya kwa Yesu, aya kuti nga yabomfiwa, kuti yaafwilisha mu kusunga aba mu ŋanda mu kutunguluka?

⁷ Ilyo alepalamina ku mpela ya butumikishi bwakwe ubwa pano isonde, Yesu atile: “Uletemwo mubiyo nga we mwine.” (Mateo 22:39) Ukubomfya uku kufunda mu lupwa kulaafwa apakalamba mu kusunga aba mu ŋanda. Na kuba, bushe kuti kwabako abanensu abo abapalamisha sana, abatemwikwa sana ukucila abo twaba na bo mu lupwa lumo lwine—abalume na bakashi, abafyashi na bana? Ni shani fintu aba mu lupwa bengalanga ukutemwana?

8. Ni shani fintu ukutemwa kwingalangwa mu kati ka lupwa?

⁸ Inshila imo yaba ya kuti umo umo alebombako imilimo ya pa ŋanda. Kanshi, abana balekabila ukusambilishiwa ukubike fintu umo filingile ukwikala pa numa ya kufibomfya, nampo nga fya kufwala nelyo fya kwangasha. Kuti cafwaya ukubombesha ku kwanshika bwino ubusanshi cila lucelo, lelo cilaafwa sana mu kusunga aba mu ŋanda. Kwena, tacilepilibulo kuti ifintu tafyaleba nsale nsale inshita shimo shimo, lelo bonse kuti babombela pamo ukusunga iŋanda iyapempenkana, no kulawamya pantu mwaliila. Bumbokoya, ukuisekesha, ne mibele ya kuba uwafina, uwashimunuka taiwamina uuli onse. (Amapinda 26:14-16) Pa lubali lumbi, imibele ya nsansa, iya kuitemenwa ilakosha ubumi bwa nsansa ubwa lupwa. “Lesa atemwo mupe wa nsansa.”—2 Abena Korinti 9:7.

9, 10. (a) Cinshi ilingi line cifininina umwanakashi wa pa ŋanda, kabili ni shani fintu ici cingangushiwako? (b) Kutubulula nshi kupeelwe pa fyo umulimo wa pa ŋanda uli no kumonwa mu kushikatala?

⁹ Ukulangulukilana no kutemwa fikafwilisha ukucilikila imibele iileta ubwafya bukalamba mu mayanda yamo. Banyina ukulingana ne cishilano e bafwilisha sana imikalile ya pa ŋanda. E basakamana abana, ukuwamya mu ŋanda, ukucapila ulupwa lonse no kuciisa, ukushita ifya kulya no kufiipika. Mu fyalo fimo, abanakashi na kabili ukulingana ne myata balabomba mu mabala, ifyo basombola ukufishitisha pa cisankano, nelyo mu nshila shimbi ukulaletako indalama shintu ulupwa luli no kubomfya. Nangu fye ni uko ukushali uyu mwata akale, ubucushi bupatikishe amamilioni ya banakashi baupwa ukwingile ncito. Umukashi uwakwata na bana uubombesha muli iyi milimo yalekanalekana aliwamina ukutasha. Ukupala “umukashi wa bunyinu” uwalondololwa muli Baibolo, lyonse aba fye uwapikintika. “Icilyo ca bumbokoya talyako.” (Amapinda 31:10, 27) Nangu cibe fyo, ici tacilepilibulo kuti mwanakashi fye eka e wingalabomba mu ŋanda. Pa numa umulume no mukashi babe nababomba akasuba konse kuntu baciya, bushe umukashi eka e ulingile ukubomba imilimo yonse fye iya mu ŋanda ilintu umulume na bashala bambi mu lupwa balekokoloka? Mu kushininkisha iyo. (Linganyako 2 Abena Korinti 8:13, 14.) Natutile, ku ca kumwenako, nyina ali no kwipika ica kulya, kuti abo wa kutootela nga bambi mu lupwa bayafwilisha mu kupekanya mu kwanshika apa kuliila, ukushitako fimo, nelyo ukuwamyako mu ŋanda patali patali. Ee, bonse kuti bashingamwako.—Linyanyako Abena Galatia 6:2.

¹⁰ Bamo pambi kuti batila: “Ine uko njikala umwaume tabombako imilimo ya musango yo.” Ico pambi kuti e fyo caba, lelo bushe tacingabe cisuma ukulangulukapo panono pali uyu mulandu? Lintu Yehova Lesa atendeke ukuti kube ulupwa, tabikilepo icipoope ca kuti umulimo umo uli no kubombwa na banakashi fye beka. Pa kashita kamo, lintu umwaume wa busumino Abrahamu atandalilwe ne nkombe shaibela ukufuma kuli Yehova, umwine wine alibombeleko umulimo wa kupekanya no kuteka ica kulya ku batandashi. (Ukutendeka 18:1-8) Baibolo ifundo kuti: “Abalume bafwile ukutemwa abakashi babo, nge mibili yabo iine.” (Abena Efese 5:28) Nga ca kuti pa kuwa kwa kasuba, umulume nanaka kabili alefwaya ukutuusha, bushe tacilemoneko kuti umukashi na o wine nanaka, kabili nakalimo e ucishishepo no kunaka? (1 Petro 3:7) Bushe kanshi, tacingabe calinga kabili icabamo kutemwa ku mulume ukwafwilishako pa ŋanda?—Abena Filipi 2:3, 4.

11. Ni mu nshila nshi Yesu aimikiile ica kumwenako cishaiwamina kuli umo umo uwa ba mu ŋanda?

¹¹ Yesu e ca kumwenako cawamisha ica umo uwateemwine Lesa no kuleta insansa ku bantu alebishanya na bo. Nangu line tatalile opa, Yesu aliba ca kumwenako cisuma ku balume, pamo pene na ku bakashi na ku bana. Alandile pa lwa mwine wine ukuti: “Umwana wa muntu taishile ku kupyungilwa, lelo ku kupyungila,” uko e kuti, ukubombela bambi. (Mateo 20:28) Fintu shabe shacankwa indupwa umo bonse ababamo balundulula imibele ya musango yo!

UBUSAKA—MULANDU NSHI BWACINDAMINE FYO?

12. Cinshi cintu Yehova afwaya ku bamubombela?

¹² Icishinte cimbi ica mu Baibolo icingafwilisha mu kusunga aba mu ŋanda cisangwa pali 2 Abena Korinti 7:1. Palya tubelengapo kuti: “Tuisangulule ku kukantana konse kwa mubili no [mupashi, NW].” Abo abomfwila aya mashiwi yapuutwamo balapokelelwa kuli Yehova, uufwaya “ukupepa ukwasanguluka kabili ukushakowela.” (Yakobo 1:27) Kabili aba mu ŋanda yabo balamwenamo ukulingana ne cumfwila cabo.

13. Mulandu nshi ubusaka bwacindamina mu kusunga aba mu ŋanda?

¹³ Ku ca kumwenako, Baibolo itwebekesho kuti inshita ikesa lintu ukulwala kushakabeko na kabili. Pali iyo nshita, “umwikashi wa mu calo takasose, ati, Nindwala.” (Esaya 33:24; Ukusokolola 21:4, 5) Ilyo iyo nshita ishilafika, nangu cibe fyo, mu lupwa lonse muli no kubamo ukulwala mu nshita mu nshita. Nangu fye ni Paulo na Timote baalelwala. (Abena Galatia 4:13; 1 Timote 5:23) Nalyo line, incenshi sha fya cipatala shitila kuti twaicingilila ku malwele ayengi. Indupwa shaibukila shilasengauka amalwele yamo ayo bengaicingililako nga ca kuti basengauka ukukanasanguluka kwa ku mubili no kwa ku mupashi. Lekeni tulanguluke ifyo twingasengauka.—Linganyako Amapinda 22:3.

14. Ni mu nshila nshi ubusaka bwa mu mibele bwingacingililila ulupwa ku kulwala?

¹⁴ Ubusaka bwa ku mupashi bubimbamo ukusanguluka kwa mibele. Nga fintu caishibikwa bwino, Baibolo itwala pa ntanshi ifipimo fyasumbuka ifya mibele kabili ilasenuka umusango onse fye uwe senge lya kwampana kwa bwamba ku nse ya cupo. “Nangu ba bulalelale, . . . nangu bacende, nangu ababembuka na ’baume banabo, . . . tabakapyane ubufumu bwa kwa Lesa.” (1 Abena Korinti 6:9, 10) Ukubaka ifi fipimo fyakosa kwalicindama nga nshi ku Bena Kristu abekala mu calo ca lelo icabotelela. Ukwikatilila kuli ifi fipimo kulateemuna Lesa, na kabili kwafwilisha ukucingilila ulupwa ku malwele yapishiwa mu kwampana kwa bwamba pamo nga AIDS, akaswende, akasele, na chlamydia.—Amapinda 7:10-23.

15. Peela ica kumwenako ica kukanaba no busaka bwa ku mubili ukwingalenga ukulwala kushakabilwa.

¹⁵ ‘Ukuisangulula ku kukantana konse ukwa mubili’ kulaafwa ukucingilila ulupwa ku malwele yambi. Amalwele yambi yalengwa ku mulandu wa kuba no busali bwa ku mubili. Ica kumwenako cikalamba caba cibelesho ca kupeepa. Ukupeepa takukowesha fye bapwapwa, ifya kufwala, no mwela wine lelo na kabili kulalwalika abantu. Amamilioni ya bantu balafwa cila mwaka pa mulandu wa kuti balepeepa fwaka. Citontonkanye; cila mwaka amamilioni ya bantu nga tabalwala kabili nga tabafwa bwangu abalasengauka uko ‘kukantana kwa mubili’!

16, 17. (a) Lifunde nshi ilyapeelwe na Yehova ilyacingilile abena Israele ku malwele yamo yamo? (b) Ni shani fintu icishinte ca pa Amalango 23:12, 13 cingabomfiwa mu mayanda yonse?

¹⁶ Languluke ca kumwenako na cimbi. Mupepi ne myaka 3,500 iyapitapo, Lesa apeele uluko lwa Israele Ifunde lyakwe pa kuti bengateyanya ukupepa kwabo kabili, lyakumishe na ku mikalile yabo iya cila bushiku. Ifunde lilya lyayafwilishe ukucingilila lulya luko ku malwele pantu lyabikileko amafunde yamo ayaanguka aya busaka bwa ku mubili. Ifunde limo ilya musango yo lyakumine ku kupoosa ubusali bwalefuma mu bantunse, ubwali no kushiikwa bwino ukutaluka ku nkambi pa kuti incende ukwaleikala abantu taisafiwe. (Amalango 23:12, 13) Lilye funde lya pa kale na nomba line lyaliba kufunda ukusuma. Nangu fye ni lelo abantu balalwala no kufwa pa mulandu wa kuti tabalikonka.a

¹⁷ Mu kumfwana ne cishinte icali muli lilye funde lya bena Israele, umo ulupwa lusambila na mu cimbusu, mulingile ukusungwa umwa busaka no muti ukulasanswamo—nampo nga ifi fibili fyabela mu ŋanda nelyo ku nse ya ŋanda. Nga ca kuti icimbusu tacili ica busaka e lyo tacikupikwapo, mukalaba balunshi kabili bakalasalanganya utushishi mu miputule imbi iya mu ŋanda—na pa fya kulya fintu tulya! Na kabili, abana banono na bakalamba balingile ukusamba ku minwe lintu babwela ku cimbusu. Nakaana nga tabacitile fyo, kuti baisa no tushishi pa mubili. Ukulingana na dokota umo umwina France alandile ukuti, ukusamba ku minwe “kucili ni imo iya nshila shishaiwamina ishebekesha ukuicingilila ku malwele ya mu nda, aya mipeemene, na ya pa mubili.”

18, 19. Mitubululo nshi ipeelwe pa kusungilila iŋanda iya busaka nangu fye ni mu bwikashi bwa bapiina?

¹⁸ Ca cine ukuti, ubusaka bufwaya ukubombesha nga mwikala mu bwikashi bwa bapiina. Umo uwabeleshanya ne ncende sha musango yo alondolwele ati: “Imiceele yakabisha ilenga umulimo wa kuwamya ukukosa sana. Ulukungu ulwisa ne cipuupu lwingila mu mulale uuli onse uwa mu ŋanda no kushamo ulukungu ulwakashikila. . . . Ukufulisha kwa bekashi mu misumba ikalamba, pamo na mu ncende sha mu mishi shimo shimo, na ko kulaletako ifintu fimo ifingaleta ubusanso ku bumi. Ifishiba fya kupoosamo busali, ifishala, ifimbusu fya cintubwingi ifya busali, bakoswe abatandanya amalwele, impemfu, na balunshi e fimoneka apali ponse.”

¹⁹ Ukusungilila ubusaka mu mibele ya musango yu cintu cakosa. Nalyo line, calilinga ukweshako. Isopo na menshi no kubombesha kunono ukwalundwako fyalyangukapo kufisanga ukucila imiti ne ndalama sha kulipila ku cipatala. Nga wikala mu bwikashi bwa musango yo, ukulingana na pengapela amaka yobe, sunge ŋanda no lubansa lobe ulwa busaka ulwabulapo amafi ya nama. Nga akashila ka kuya pa ŋanda kalakwata amatipa nga yaloka, bushe kuti wabikapo insakalabwe nelyo amabwe pa kuti mu ŋanda tamuleba matipa? Nga mubomfye nsapato nelyo indyato, bushe kuti muleshifuulako ilyo tamulaingila mu ŋanda? Na kabili, mufwile ukusunga umufuma amenshi yenu aya kunwa umwa busaka. Calipimwa ukuti pa bantu abafwa cila mwaka amamilioni nangu yabili ciba ni pa mulandu wa malwele ayesa ku mulandu na menshi ya fiko no kupooso busali ukushalondoloka.

20. Nga iŋanda ili no kuba iya busaka, ni bani bafwile ukushingamwako?

²⁰ Pa kuti iŋanda ibe iya busaka cishintilila pa uli onse—banyina, bawishi, abana, na batandashi. Nyina umo uwa bana 8 mu Kenya atile: “Bonse balisambilila ukubombako.” Iŋanda ya busaka, iyapempenkana ilabelebesha bwino pa lupwa lonse. Ipinda lya ciSpanish litila: “Ubupiina no busaka tafilwa.” Nampo nga umo ekala mu ciyanda, mu muputule, iŋanda yalinga fye, nelyo iŋanda ya babusu, ubusaka fye e nshila fye iya kukwata ulupwa lwa bumi busuma.

UKUKOSELESHIWA KULATULENGA UKUTEMFUMA

21. Mu kumfwana na Amapinda 31:28, cinshi cikaafwilisha ukuleta insansa ku ba mu ŋanda?

²¹ Pa kulanda pa mukashi wa bunyinu, ibuuku lya Amapinda litila: “Abana bakwe baima no kumulumbwilo kupaalwa; wiba amutasha.” (Amapinda 31:28) Ni lilali walekelesheko ukutashapo umo mu lupwa? Mu cine cine, twaba nge filimwa muli shinde ifyo mu kwangufyanya fingabalula lintu fyapokelela icikabilila no mutonshi. Lelo ifwe, ico tukabila cikabilila ca kututasha. Cilafwilisha ku mukashi ukwishibo kuti umulume wakwe alatesekesha ukubombesha kwakwe no kusakamana kwabamo kutemwa no kuti tamumona ngo ushacindama. (Amapinda 15:23; 25:11) Kabili cilaleto buseko lintu umukashi atasha umulume wakwe pa ncito abomba ku nse na mu kati ka ŋanda. Abana na bo balakula bwino lintu abafyashi babo babatasha pa kubombesha kwabo pa ŋanda, ku sukulu, nelyo mu cilonganino ca Bwina Kristu. Kabili ukutootela kunono fye kulacite fingi! Ni lunga twingapoosa pa kusoso kuti: “Natootela”? Tapali nangu lumo, lelo ukusumbwamo kwa lupwa kuti kwaba kukalamba ukwisako nge cibwesha.

22. Cinshi cikabilwa pa kuti icinshingwa-ŋanda ‘cingapampamikwa,’ kabili ni shani fintu ico cingasangwa?

²² Pa milandu iingi, ukusunga aba mu ŋanda tacaba cintu icayanguka. Nalyo line, kuti wacicita no kutunguluka. Ipinda lya Baibolo litila “Ni ku mano iŋanda ikuulilwa, ni ku mucetekanya ipampamikilwa.” (Amapinda 24:3) Amano no mucetekanya kuti fyanonkwa nga ca kuti bonse mu lupwa batukuta ukusambilila ukufwaya kwa kwa Lesa no kukubomfya mu myeo yabo. Ulupwa lwa nsansa cintu icawamina ukubombela na maka!