Bushe Kwalibako Ubumi pa Numa ya Mfwa?
“Ku muti kuli ukulolela; nga wabungulwa kuti wapepemuka kabili, . . . Umuntu uwafwa, [bushe, NW] engaba no mweo kabili”?—E FYALEMBELE MOSE, KASESEMA WA PA KALE.
1-3. Ni shani fintu abengi bafwaya icisansamushi lintu bafwilwa abatemwikwa babo?
MU CIYANDA bapekanishisha icitumbi ku kushiika mu New York City, ifibusa na balupwa mu mutalalila baleshinguluka imbokoshi iyaisuka. Balelolesha pa citumbi ca mulumendo wa myaka 17. Abanankwe aalesambilila na bo pa sukulu bafilwo kumwishiba. Imiti ya kwipaya insandesande ishilwani iyo bamundapileko yalimunukaulo mushishi; kansa namulenga ukonda. Bushe cine cine e uyu wine uwali umunabo? Imyeshi fye inono ipitilepo, ali na mapange ayengi, amepusho, na mapiki—uwacincila! Nyina uwabombomana nga nshi uwafyele uyu mulumendo aesha ukusangako isubilo no kuisansamushako kuti nakalimo umwana wakwe acili uwa mweo. Uku ninshi alelukusha ne filamba abwekeshabwekeshapo amashiwi yantu asambilishiwa ati: “Nomba Tommy ali ne nsansa shacilapo. Lesa afwaile ukuti Tommy abe nankwe mu muulu.”
2 Mupepi na bakilomita 11,000, ku Jamnagar, India, abana baume batatu aba kwa shimakwebo wa myaka 58 balebike citumbi ca kwa shibo pa mwina wa nkuni sha kocele citumbi. Lintu akasuba kasansama, umwana mukalamba atendeka ukoca pa kusonteka imilando no mwenge no kwitila pa citumbi ca kwa wishi ifya kusakaanya ne finunkilo. Insase sha mulilo tashileumfwika no kumfwika ku kupunda kwa lubuko ukwa kwa Shimapepo wa ciHindu mu ciSanskrit ukwa kuti: “Umweo uushifwa utwalilile ukulaibikako mpaka ukayeba na umo uwapulamo.”
3 Ilyo aba batatu ababa pali bumunyina baleoce citumbi, umo umo mu mutalalila aleipusho mwine ati, ‘Bushe nalisumina mu bumi bwa pa numa ya mfwa?’ Apantu basambilile mu fyalo fitatu ifyapusana, na mu kwasuka bapusana. Umwaice bantu nashininkisho kuti wishibo watemwikwa ali no kufyalwa cipya cipya ku bumi bwawamako. Munyina wa pa kati asumino kuti shibo nasendama, ukukaanaishiba kantu nangu kamo. Umukalamba bantu ico asuminamo fye ca kuti imfwa e ko yaba, pantu atontonkanyo kuti takuli nangu umo uwingeshiba mu kushininkisha icicitika nga twafwa.
Ubwipusho Bumo, Amasuko Ayengi
4. Bwipusho nshi bwacusha abantu pa myake ingi?
4 Bushe kwalibako ubumi pa numa ya mfwa? e bwipusho ubwapelenganya abantu pa myaka iingi. Hans Küng, Katolika uwasoma atila: “Nangu fye bantu baasoma ifya mipepele balalengwe nsoni nga balolenkana no bu bwipusho.” Ku nkulo ne nkulo, abantu mu bwikashi fye bonse balilanguluka pali uyo mulandu, kabili ifyasuko bapeela kuti wanaka fye ukufyumfwa.
5-8. Cinshi cintu imipepele yalekanalekana isambilisha pa lwa cicitika ku bumi pa numa ya mfwa?
5 Abena Kristu ba mwi shina fye abengi baasumina mu kuya ku muulu nelyo kuli helo. AbaHindu bena, baasumina mu kufyalwa cipya cipya. Ukulanda pa nshila abaShilamu bacimwenamo, Amir Muawiyah, kampenga wa pa ciyanda ca mapepo ica baShilamu, atila: “Twalisumino kuti kukaba ubushiku bwa bupingushi pa numa ya mfwa, lintu wingaya pa ntanshi ya kwa Lesa, Allah, kwati fye fintu wingengila mu cilye ca milandu.” Ukulingana ne fyasumina abaShilamu, Allah nomba e ukapimununa imikalile ya umo umo no kutuma umuntu ku paradise nelyo kuli helo wabamo umulilo.
6 Ku Sri Lanka, abaBuddha na baKatolika bena baleswisha ifiibi na mawindo lintu mu ng’anda mwamoneke mfwa. Kulaba ukwasha inyali ya mafuta, kabili imbokoshi ibikwa ku ntambalilo ya ufwile ukulola ku mwinshi wa ku ntanshi ya ng’anda. Baasumino kuti ukucite fi kulangushako ukuti umupashi nelyo umweo wa wafwa, ufume mu ng’anda.
7 Abakaya ba mu Australia, baasumino kuti “abantunse umupashi wabo tawingonaulwa,” e fyasosa Ronald M. Berndt uwa pa University of Western Australia. Imikowa imo iya mu Afrika yasumino kuti abantu yawe yawe nga bafwa basanguke milungulwa, ilintu abalumbuka bena basanguka imipashi ya fikolwe, abakalacindikwa no kupaapaatwa nge ntungulushi shishimoneka isha mu bwikashi.
8 Mu fyalo fimo, ifisumino fyakuma ku myeo ya bafwa fyatumbinkanamo ifishilano no buKristu bwa mwi shina fye. Ku ca kumwenako, pali baKatolika abengi na baProtestanti aba ku West Africa, caba fye lutambi ukufimba pa filola fya kuimonamo nga umo afwa pa kuti umo taloleshepo no kumonapo umupashi wa wafwa. Lyene, nga papita inshiku 40 ukutula apo umutemwikwa wabo afwilile, ulupwa ne fibusa balasefya ukunina kwa mweo ku muulu.
Ico Bonse Balandapo
9, 10. Ni pa cisumino nshi icikalamba apo imipepele iingi isuminishanya?
9 Amasuko ku bwipusho pa lwa cicitika nga twafwa yaba ayalekanalekana kwati fintu fyaba ne myata ne fisumino fya bantu abaasuka. Lelo, ubwingi bwa mipepele balasuminishanya icintu cimo icikalamba: Icintu cimo mu muntu—umweo, umupashi, umulungulwa—tacifwa kabili citwalilila ica mweo pa numa ya mfwa.
10 Ukusumina muli bumunshifwa bwa mweo kwaba mupepi na konse fye mu mipepele ne fyakaniko fya mu Kristendomu. Caba e cifundisho cikalamba na mu buYuda. Mu buHindu ici cifundisho e pashimpwa fye ne cisambilisho ca kufyalwa cipya cipya. AbaShilamu baasumino kuti umweo wisa mu kubako pamo no mubili lelo ulatwalilila na lintu umubili wafwa. Aba mipepele imbi pamo nga abatila mu fintu fyonse mwalibo bumi aba mu Afrika, baShinto, nangu fye muli buBuddha, basambilisha fye icintu cimo cine mu nshila ishapusanapusana.
11. Ni shani fintu abasoma bamo bamona imfundo ya kuti umweo taufwa?
11 Bambi bena balapusanako, batila ubumi bupwila pa mfwa. Imfundo ya kuti ubumi bwa muntu ne nkuntu shakwe no kulamuka filatwalilila mu mweo uwafuma mu muntu, uwaba nge cinshingwa fye uwabula umubili kuli bene tabamono kuti mwalibo kupelulula. Miguel de Unamuno, kalemba wa mu mwanda wa myaka uwalenga 20 umwina Spain kabili uwasoma alemba ati: “Ukusumino kuti umweo taufwa ciba kufwayo kuti umweo utwalilile fye ukubako, nomba uko kuba kufwaisha kwa mupampamina nga nshi ica kuti no kupelulula tamwaba.” Pali abo bakeene ukusumino kuti umweo taufwa paba aba mano ya buntunse aba pa kale abalumbuka pamo nga Aristotle na Epicurus, shing’anga Hippocrates, uwa mano ya buntunse umwina Scotland David Hume, umuAlabu uwasoma Averroës, na Jawaharlal Nehru, cilolo mukalamba uwa kubalilapo uwa buteko bwa India pa numa ya kupoko buntungwa.
12, 13. Mepusho nshi ayacindama ayemako pa lwa cisambilisho ca bumunshifwa bwa mweo?
12 Ubwipusho buli bwa kuti, bushe cine cine twaliba no mweo uushifwa? Nga ca kuti cine cine umweo ulafwa, inga ni shani fintu icisambilisho ca bufi ica musango yo cingalumbukila imipepele ishaifulila iya mu calo conse ilelo? Inge mfundo ine yi yafumine kwi? Kabili nga ca kuti umweo cine cine ulaleko kubako pa mfwa, lisubilo nshi lingabako ku bafwa?
13 Bushe kuti twasanga amasuko ya cine kabili ayaumfwika ku mepusho ya musango yo? Ee! Aya mepusho na mepusho yambi yali no kwasukwa mu mabula yakonkelepo. Intanshi natubebete fintu icifundisho ca bumunshifwa bwa mweo catendeke.