Cinshi Caba Ifyalembwa fya Masorah?

MU LULIMI ululi lonse wabelengelamo Baibolo, ulubali lwa ilyo buuku mu kupalishako lwapilibwilwe mu kulungatika nelyo mu kukanalungatika ukufuma ku fyalembwa fya Masorah, ifyapanga ulubali lwa Amalembo ya ciHebere, nelyo “Icipingo ca Kale.” Kwena, kwaliko ukucila pali cimo ica fyalembwa fyalekanalekana ifya Masorah. E co ni cili kwi ica fyalembwa fyasalilwe, kabili mulandu nshi? Na kuba, cinshi caba ifyalembwa fya Masorah, kabili ni shani twaishiba ukuti fyalishintililwapo?

Icebo ca kwa Yehova

Ukulembwa kwa Baibolo kwatendekele pa lupili lwa Sinai mu 1513 B.C.E. Ukufuma 24:3, 4 kutweba ukuti: “Mose aishilelondolwela abantu ifyebo fyonse fya kwa Yehova, ne fya bupingushi fyonse; na ’bantu bonse bayaswike nge shiwi limo, no kutila, Ifyebo fyonse ifyo Yehova asosele twakulacita. Awe Mose alembele ifyebo fyonse fya kwa Yehova.”

Amalembo ya ciHebere yatwalilile ukulembwa ukucila pa myaka ikana limo, ukutula mu 1513 B.C.E. ukutentemuka ukufika mu 443 B.C.E. Apantu bakalemba bapuutilwemo na Lesa, kuti cabamo amano ifyo kuti atungulula imilandu pa kuti ubukombe bwakwe bwingabakwa mu busumino. (2 Samwele 23:2; Esaya 40:8) Nangu cibe fyo, bushe ici cilepilibula ukuti Yehova kuti afumyapo icilubo conse ica buntunse ica kuti nangu fye ni kalata umo tengaalulwa ilyo amakope yalecitwa?

Imilembele Yatunguluka Yaingililwa ku Filubo

Nangu cingati abantu abakwata umucinshi washika ku Cebo ca kwa Lesa baliilembulula ukufuma ku nkulo ne nkulo, icipimo cimo ica filubo fya muntu nangu ni fyo fyalisokelele muli bamanyunskripiti. Bakalemba ba Baibolo baali abapuutwamo, lelo bakaambula tababombele umulimo wabo pe samba lya kupuutwamo.

Pa numa ya kubwela ukufuma mu bunkole ku Babiloni mu 537 B.C.E., abaYuda bapokelele umusango wa milembele uupya uwabomfeshe ifilembo fyapalo tubokoshi mu Babiloni. Uku kwaluka kukalamba kwaleteleko amafya ayo ifi fyalembwa fyakwete aya kuti amakalata yamo ayapalene mu mimonekele kuti yapushilwa ku yanankwe. Apantu iciHebere lulimi ulwashimpwa pa makonsonanti, mu kuba ne ciunda ca mavawelo ayabikwamo na kabelenga ukulingana no kumfwikisha kwakwe ukwa fishingulwikeko, ukwalula kwa konsonanti imo kuti pambi kwayalula fye no bupilibulo bwe shiwi. Ilingi line, nangu cibe fyo, ifilubo fya musango yo fyalesangwa no kulungikwa.

Impendwa ikalamba iya baYuda tababwelele ku Israele pa numa ya kuwa kwa Babiloni. Muli ifyo, amasunagoge yasangwike ififulo fya ku mupashi ifya mekalo ya ciYuda ukupulinkana Middle East na Europe.a Isunagoge limo limo lyakabile amakope ya fimfungwa fya Malembo. Ilyo amakope yafulileko, e fyo ne filubo fya bakaambula fyaenekelwe.

Ukwesha kwa Kufumyamo Ifilubo

Ukutendeka mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., bakalemba ba mu Yerusalemu baeseshe ukwimika ifyalembwa fya ntanshi uko ifimfungwa fyonse ifya Malembo ya ciHebere fyali no kulungikwa. Nalyo line, takwali inshila ya cine cine iya kupusanya pa kati ka fyalembwa fya ntanshi na bamanyuskripiti abakwetemo ifilubo fya bakaambula. Ukutula mu mwanda wa myaka uwalenga ibili C.E. ukuya na ku ntanshi, ifyalembwa fya makonsonanti ifya Malembo ya ciHebere fyamoneke ukuba e cipasho caimikwe, nangu cingati fyali tafilaimikwa mu kubamo ubulashi. Ukwambula kwa Malembo ya ciHebere ukumoneka muli Talmud (ukwalonganikwe pa kati ka myanda ya myaka uwalenga ibili no walenga mutanda C.E.) ilingi line kulangilila intulo nge yapusana kuli co pa numa caishileishibikwa nge fyalembwa fya Masorah.

Ishiwi “icishilano” mu ciHebere ni ma·soh·rahʹ nelyo ma·soʹreth. Ukufika mu mwanda wa myaka uwalenga mutanda C.E., abo babakilile icishilano ica kwambula mu kulungika Amalembo ya ciHebere baishileishibikwa nga baMasorete. Amakope balembele yaloshiwako nge fyalembwa fya Masorah. Cinshi cali icaibela pa lwa mulimo wabo ne filembo ifyo bapekenye?

IciHebere tacali na kabili lulimi lwalumbuka ulwa luko lonse kabili abaYuda abengi tabali na kabili abalongoloka muli cene. Muli ifyo, ukumfwikisha amalembo ya Baibolo aya fyalembwa fya makonsonanti kwali mu busanso. Ku kubakilila kwene, baMasorete baleteleko imitantikile ya mavawelo ayaimininweko na matoni nelyo imipelwa yatonaikwa. Aya yabikilwe pa muulu nelyo pe samba lya makonsonanti. BaMasorete na kabili balundulwile imitantikile yapikana iya fishilwa ifyabombele ngo mwa kwiminina kabili nge fya kutungulula ku kushimbula kwacilapo kulungika.

Apo baMasorete bayumfwile ukuti ifyalembwa nafyalulwa nelyo ukwambulwa mu kulubana kuli bakalemba ba mu nkulo sha ku numa, mu cifulo ca kwalula ifilembo, balembele ifyebo mu mbali. Basangilemo umusango wa milembele uushili wa lyonse no kukakanya no kumoneka libili libili uko iyi milembele yamonekele mwi buuku limo limo nelyo mu kati ka yonse Amalembo ya ciHebere. Ukulandapo kwalundwapo na ko kwalecitwa ku kwaafwa bakaambula mu kubebeta kwasakamanisha. Imilembele ya kubomfya “ifishibilo” fyaipifiwa yalitendeke ku kulemba ifi fyebo mu kwipifya nga nshi. Pa muulu na pe samba lye bula pali imbali shatantikwa isha kuloshako kwaipifiwa ukwa fikomo fyaampanako ifyalandilwepo mu fyebo fya mu mbali.

Imilembele yacilishapo kulumbuka yawamishiwe na baMasorete mu Tiberi, mu mbali ya Bemba wa Galili. Indupwa sha kwa Ben Asher na Ben Naphtali aba mu myanda ya myaka uwalenga pabula no walenga ikumi C.E., nakalimo abena Karaite, babele ukucilisha abalumbuka.b Nangu cingati kwaliko ukupusana pa kati ka mishimbwile ne fyebo fya mu mbali ifya ifi fifundisho fyaseeka fibili, amakonsonanti ya fyalembwa fyabo yapusana panono mu ncende ishishafika na kwi kumi mu Malembo yonse aya ciHebere.

Ififundisho fyaseeka fyonse fibili ifya baMasorete, ne fya kwa Ben Asher na Ben Naphtali, fyalisangwilile apakalamba ku kufunda kwa malembo mu kasuba kabo. Pa numa Maimonides (uwasoma Talmud uwakwete ukusonga uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 12) atashishe ifyalembwa fya kwa Ben Asher, bambi bafibikile pa ntanshi mu kuibela. Ici cali ifyo ica kuti takwaba nelyo fye umo manyunskripiti wa kwa Ben Naphtali uwingasangwako pali ndakai. Ifyashalako fye mutande wa bupusano pa kati ka fifundisho fyaseeka fibili. Icimoneka ukupusana ca kuti ukulandapo kwa kwa Maimonides kwakumine ku milembele, pamo nga ukushe ncende pa kati ka paragrafu, kabili te ku lubali lwacindama ulwa kupishe fyebo kwalungama.

Bushe Kuti Twasanga Ifyalembwa fya Masorah “Ifyasanguluka”?

Kwalibako ukukansana kwafula pa kati ka basambilila ukulosha ku ingaba codex “yasanguluka” iyabapo ilelo iya fyalembwa fya kwa Ben Asher, kwati ifi e fingatupeela ifyalembwa fya Masorah ifya “cine.” Kwena, takwabalile akubako nangu fimo ifyalembwa fya Masorah “ifyasanguluka” kabili ifyaibela mu kubamo ubulashi. Mu cifulo ca ico, kwaliko ifilembo ifingi ifya Masorah, iciputulwa cimo cimo ukupusanako panono ukufuma ku cinankwe. Amacodex yabapo yaba ifyalembwa fyasakaana, mu kuba ne fyebo fya kwa Ben Asher na Ben Naphtali.

Umulimo uo kapilibula uuli onse alolenkana na o uwa Malembo ya ciHebere ilelo waliba uwaafya. Afwile ukubeleshanya te malembo ya ciHebere yeka lelo no kusalapo konse ukwingabako uko ifyalembwa napamo fyaaluka ukupitila mu filubo fya kwa kaambula nelyo mu nshila imbi. Ilintu ifyalembwa fyalekanalekana ifya Masorah fibomba nge ntendekelo, akabila ukufwailisha ifitabo fimbi ifyabako ifyo fingemininako amabupilibulo ya kale kabili nakalimo ayacilapo kulungika aya fyalembwa fya makonsonanti.

Mu mitendekele ya citabo cakwe The Text of the Old Testament, Ernst Würthwein alondolola ukuti: “Lintu twalolenkana ne cipande caafya te kuti tulonganye fye ifyebo fyalekanalekana no kusalapo icamoneka ukwanguka, pa nshita shimo ukusoobolapo amalembo ya ciHebere, pa nshita shimbi Septuagint, kabili pa nshita shimbi Targum wa ciAramaic. Ifishibilo fyaba mu fyalembwa te fyonse fingabomfiwa. Cimo cimo calikwata imilembele ne lyashi lya kale ilya ciko ilyaibela. Tufwile ukubeleshanya ne fi nga tulefwaya ukusengauka ubulondoloshi bushakumanina nelyo ubwa bufi.”

Twalikwata ishintililo lyaikashiwa ilya kucetekela kwakumanina ukuti Yehova alibakilila Icebo cakwe. Ukupitila mu kubombesha kwaikatana ukwa baume bafumaluka pa myanda ya myaka, icipasho ca fyebo, ifyalembwa mu kati, nelyo fye fyebo fya kulonsha ifya bukombe bwa Baibolo kuti fyaba ifyayanguka ukwishiba. Ukwaluka ukuli konse ukwingacitwa kuli kalata nelyo ishiwi takwaambukila ukumfwikisha kwesu ukwa Malembo. Nomba, icipusho cacindama cili ca kuti, Bushe tukekalila ku Cebo ca kwa Lesa, Baibolo?

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 23]

Codex ya Aleppo yakwatamo ifyalembwa fya Masorah

[Abatusuminishe]

Bibelmuseum, Münster