“Pimu” Yalangilila Ukuti Ifyalembwa mu Baibolo fya Cine
ISHIWI “pimu” limoneka fye umuku umo muli Baibolo. Ilyo Imfumu Shauli yaleteka, abena Israele baleya mu kunonesha ifisolobelo fyabo kuli bakafula wa fyela abaPelishiti. Baibolo itila: ‘Umutengo pa kunona wali ni pimu pa kunona plao ne fya kuliminako umushili ne mitunkulo ya meno yatatu na masembe no koolole fya kusoswelako ing’ombe.’—1 Samwele 13:21, NW.
Bushe pimu yali cinshi? Ubwasuko kuli ubu bwipusho tabwaishibikwe mpaka mu 1907 C.E. ilyo ilibwe lya kubalilapo ilyafinine pimu umo lyasangilwe lintu baleshula ifya kushulashula pa musumba wa kale uwa Gezer. Bakapilibula ba Baibolo ababalilepo balifililwe ukupilibula ishiwi “pimu.” Ku ca kumwenako, muli Baibolo wa Cibemba 1 Samwele 13:21 yapilibulwa ukuti: “Lelo bali na batupa ba kunonenako inkasu na baplao ne mitunkulo ya meno yatatu na masembe, kabili ku koolole fya kusoswelako.”
Pali lelo abasoma baishiba ukuti pimu yali libwe lyafinine nalimo amagramu 7.82, nelyo ukucila pali hafu wa shekele, icipimo ca kubalilapo ica baHebere. Silfere wafinine pimu umo e mutengo abaPelishiti balepingula abena Israele pa kubanonena ifisolobelo. Ilyo ubufumu bwa Yuda no musumba wa uko uukalamba uwa Yerusalemu fyawile mu 607 B.C.E, e lyo balekele ukupimina ifintu mu mashekele. Nomba bushe pimu ilangilila shani ukuti amalembo ya ciHebere ya cine cine?
Abasoma bamo batila Amalembo ya ciHebere, ukusanshako ne buuku lya kubalilapo ilya kwa Samwele, yalembelwe lintu abaGriki na bena Roma baleteka icalo, e kutila mu myaka ya ba100 B.C.E na pa numa. Catunganishiwa ukuti “Amalembo ya ciHebere . . . ‘tayalanda pa fyacitike kale,’ ‘tayacindama ica kuti musangwe ilyashi pa fyalecitika kale mu ‘Israele nge fyo calembwa mu Baibolo’ nelyo nge fyo cali mu ‘Israele wa ku kale,’ lyonse lyaba lyashi lya bufi ilyalembelwe na baYuda na Bena Kristu ba muno nshiku.”
Lelo, ilyo William G. Dever, profesa wa pa Near Eastern archaeology and anthropology, alelanda pa cipimo ca pimu icalumbulwa pali 1 Samwele 13:21, atile: “Aya malembo tayalembelwe na bakalemba baikeleko ilyo abaGriki na bena Roma baleteka pantu pali iyi nshita ninshi palipita ne myanda ya myaka iingi ukutula apo balekele ukubomfya aya mabwe na po bayalabileko. Na kuba, takwali ukumfwikisha . . . ili shiwi lya mu malembo ya mu Baibolo mpaka mu myaka ya ba1900 A.D., ilyo ilibwe lya kubalilapo lyashulilwe, ilyalembelwepo ati pimu mu ciHebere.” Uyu profesa atwalilila ukusoso kuti: “Nga ca kuti amalyashi ya mu Baibolo yonse ‘yalembelwe fye’ ilyo abaGriki na bena Roma baleteka icalo, bushe ishiwi pimu lyaishilesangwa shani mu malembo ya ciHebere? Kwena, umo kuti apaasha ukuti ilyashi lyalanda pali pimu ‘lyashi fye ilinono.’ Ca cine, nge fyo caishibikwa bwino bwino, ‘ilyashi lya kale lyapangwa na malyashi ayanono.’”
[Icikope pe bula 29]
Ilibwe lyafinine pimu umo lyafinine ukucila pali hafu wa shekele