Philo Uwa Ku Alekesandria—Alelondolola Amalembo Ukubomfya Ifya Kwelenganya Fye

MU MWAKA wa 332 B.C.E., Alekesandere Mukalamba asanshile icalo ca Egupti. Ilyo Alekesandria ashilatwalilila ukusansa ifyalo fyabela ku kabanga mu bulendo bwakwe ubwa kucimfya ifyalo fyonse atalile akuula umusumba uo ainike Alekesandria. Muli uyu musumba e mwalecitilwa intambi shonse isha ciGriki. Mu mwaka wa 20 B.C.E., kwaishileima kacimfya na umbi, ena talebomfya bapanga nelyo amafumo, lelo alebomfya ukupelulula kwa mano ya buntunse nge fyanso fyakwe. Uyu aishibikwe nga Philo wa ku Alekesandria, nelyo Philo Judaeus pa mulandu wa kuti ali muYuda.

Lintu umusumba wa Yerusalemu waonawilwe mu mwaka wa 607 B.C.E., abantu balisalangene, ne ci calengele abaYuda abengi ukubutukila ku Egupti. Ne mpendwa iikalamba baileikala mu musumba wa Alekesandria. Na lyo line, kwaliko ukupusana, pa baYuda na bena mupalamano babo abaGriki. AbaYuda balikeene ukupepa imilungu ya baGriki, e lyo abaGriki na bo balepumya ifyo Amalembo ya ciHebere yalelanda. Apantu Philo asambilishiwe mu masukulu ya baGriki kabili akushiwe ngo muYuda, ena alishibe icalengele uku kupusana. Asumine ukuti abaYuda e balepepa ifya cine. Lelo Philo alipuseneko na baYuda bambi, wena alefwaisha ukongola abashali baYuda ukwisa mu kupepa Lesa mu nshila ya mutende. Aalefwaya ukuti na bashali baYuda basumine ifisambilisho fya ciYuda.

Amalembo ya Kale Yalondololwa mu Nshila Ipya

Philo asambilile iciGriki ukutula ku bwaice, ukupala abaYuda abengi abaleikala mu musumba wa Alekesandria. Kanshi na pa kusambilila alebomfya Amalembo ya ciHebere ayo bayalwile mu ciGriki. Lintu Philo alefwailisha muli aya malembo, amwene ukuti mwalimo ukusambilisha kwa mano ya buntunse no kutila Mose “alishibe sana ukusambilisha ayo mano.”

Ku kale sana, abaGriki abasambilile sana balisangile amalyashi ayalelanda pa milungu yalekanalekana na pa mapaka ne fibanda fya mu nshimi shabo isha ku kale isha ciGriki ukuba amalyashi ayayafya ukusumina. Batampile ukulondolola shilya nshimi sha kale mu nshila ishipya. Uwasambilile sana imikalile ya ciGriki ne ciRoma uwe shina lya James Drummond alanda pa nshila balebomfya pa kupilibula, atila: “Kasambilisha wa mano ya buntunse alebalilapo ukufwaya ubupilibulo bushaishibikwe bwino ubwa shilya nshimi, pa kuti alange ukuti abashilembele balembele fye ifya mu mitwe yabo ifyakosele ukumfwika pa kuti basambilishe icine.” Uku kwilula kubomfya amampalanya, inshila intu Philo aeseshe ukubomfya pa kulondolola Amalembo.

Ku ca kumwenako, moneni ilembo lya Ukutendeka 3:22 mu bupilibulo bwa Septuagint iya kwa Bagster ililanda ukuti: “Shikulu Lesa apangile Adamu no mukashi wakwe ifya kufwala fya mikupo, kabili alibafwikile.” AbaGriki bena baleti kusaalula Lesa Uwapulamo ukulanda ukuti alipangile ifya kufwala. E ico Philo ena afwaile ifya kuti apalanyeko lilya ilembo kabili atile: “Ica kufwala ca mikupo cipilibula inkanda ya muntu uyu wine, e kutila umubili twakwata; pantu Lesa, intanshi ya fyonse apangile amaka ya kwishiba, no kwinika yalya maka ya kwishiba ati ni Adamu; e lyo akonkeshepo ifyali no kulacita yalya maka ya kwishiba, e lyo ainike filya fine fyalecitwa na yalya maka ya kwishiba Ubumi. Ica butatu, Lesa amwene ukuti calinga nomba ukupanga umubili, mu mampalanya, aitile umubili ica kufwala ca mikupo.” E co amashiwi ya kuti Lesa apangiile Adamu na Efa ifya kufwala, Philo afwaile ukuyasangula icisambilisho ca mano ya buntunse.

Moneni na kabili ilembo lya Ukutendeka 2:10-14, ililanda pa ntulo ya menshi ya mwi bala lya Edene na pa mimana ine iyalekonkoloka ukufuma mwi ibala. Philo ena aeseshe ukufwaya ukwishiba ifyo lilye bala ne fyalimo fyalepilibula. E mulandu wine pa numa ya kulanda pali ilya mpanga ya Edene, Philo atwalilile ukusosa ukuti: “Napamo ici na co ca mampalanya fye; pantu iyo mimana ine imininako imibele isuma ine.” Atungenye ukuti umulonga we shina lya Pishone wimininako ukushilimuka, no mulonga wa Gihone cishibilo ca mano, no mulonga we shina lya Hidekele wimininako amaka, e lyo umulonga we shina lya Yufrate ulangilila umulinganya. Uku e kutila iyi mimana ya mampalanya fye te ya cine cine iyo.

Kanshi Philo wena alebomfya ifya mampalanya pa kulondolola ifyalembwa ifilanda pa bubumbo, ilyashi lya kwa Kaini ilya kwipaya Abele, Ilyeshi lya kwa Noa, ukufulunganya ululimi pa Babele ne fishinte ifingi ifya Mafunde ya kwa Mose. Nga fintu twacimona mu paragrafu ifumineko, Philo ilingi line aleumfwa fintu ilembo alebelenga lyalelanda lelo alesanshako ifyo aleelenganya pamo nga mashiwi ya kuti: “Limbi tulekabila ukumona ifilandilwe mu mano ya mampalanya.” Mu fyalembwa fya kwa Philo, ifya kupalanya fyalifulilemo lelo, ku ca bulanda, ubupilibulo bwa malembo bwalifimbilikishiwe.

Lesa Nani?

Philo apaashishe ukuti Lesa e ko aba ukubomfya icilangililo caumfwika. Pa numa alanda pa mpanga, imilonga, amaplaneti, ne ntanda, asondolwelele ukuti: “Icalo calipangwa bwino sana kabili tapali ico twingaciliinganyako capala kwati capangwa no muntu uwaishibisha ifintu. Uku kwine kupangwa e kwalenga ukuti twishibe ukutila kufwile ukuba Lesa.” Apa pena alitontonkenye bwino.—Abena Roma 1:20.

Nomba ilyo Philo alondolwele pa fyo Lesa Wa maka yonse aba, talandile icine. Philo alandile ukuti Lesa “takwata imibele yaibela” kabili atile Lesa “te kuti tumumfwikishe.” Philo afuupwile abantu abalefwaya ukwishiba Lesa, pa kulanda ukuti “ukutulukusha na maka, pa kufwaisha ukwishiba fintu Lesa aba e lyo ne mibele yakwe, cine cine fye ca buwelewele.” Ukutontonkanya kwa musango yu, te kwa mu Baibolo, lelo kwafuma ku musenshi uwa mano ya buntunse Plato.

Philo alandile ukuti Lesa teti tumumfwikishe e co no kumwita mwi shina tacingacitika. Philo asosele ukuti: “Cali fye icalinga, nangu cibe fyo, ukupelulula ukuti takuli ishina lingalinga ukwitilako Lesa wa mweo.” We kupusana ne cishinka!

Baibolo ilalanda mu kulungatika fye ukuti Lesa alikwata ishina lya pa lwakwe. Pa Amalumbo 83:18 patila: “Imwe mweka, ishina lyenu Yehova, mwapulamo pano isonde ponse.” Na Esaya 42:8 ayambula amashiwi ya kwa Lesa ati: “Ine ndi Yehova, e shina lyandi.” Kanshi mulandu nshi Philo, umuYuda uwaishibe aya Malembo, alesambilishisha ukuti Lesa takwata ishina? Umulandu wa kuti alelondolola, Lesa uushili wa mu Baibolo, uushakwata ishina, lesa uushaishibikwa uwa mu fisambilisho fya buntunse ifya ciGriki.

Umweo Cinshi?

Philo asambilishe ukuti umweo waliibela ukufuma ku mubili. Alanda ukuti umuntu “akwata umubili no mweo.” Bushe umweo kuti wafwa? Philo alondolola ukuti: “Lintu tuli abomi, umweo mu kati kesu ulafwa no kushiikwa mu mubili, kwati ni mu nshiishi. Lelo umubili nga wafwa, lyene umweo wesu ulatwalilila no bumi bwa uko, ninshi walubulwa ukufuma ku bubi na ku mubili uwautekele ubusha.” Kuli Philo umweo taufwa icine cine lelo ukufwa kwa mweo ca mampalanya fye.

Lelo cinshi Baibolo isambilisha pa mweo? Ukutendeka 2:7 kutila: “Yehova Lesa abumbile umuntu ku lukungu lwa mushili, na mu myona yakwe apuutilemo umupu wa mweo; no yo muntu abe cibumbwa ca mweo.” Ukulingana na Baibolo, abantu tabakwata myeo; lelo, abene e myeo.

Baibolo na kabili isambilisha ukuti umweo ulafwa. Pali Esekiele 18:4 muli Baibolo wa ku Mbala patila: “Umweo uwabifya e ukafwa.” Aya malembo yalatwafwa ukusondwelela bwino ukuti: Umuntu wine e mweo. Kanshi, umuntu nga afwa, ninshi mweo wafwa.—Ukutendeka 19:19.a

Ilyo Philo afwile, abaYuda tabalemwibukisha no kumwibukisha. Nangu cibe fyo, Kristendomu ena, alipokelele ifisambilisho fya kwa Philo. Eusebius ne ntungulushi shimbi isha macalici basumine ukuti Philo alisangwike Umwina Kristu. Jerome alondolwele Philo ukuti aali ni umo uwa Bakalemba ba fye Calici. Abena Kristu abasangu, e basungile ifyalembwa fya kwa Philo, lelo abaYuda bena balifikeene.

Ifyalembwa fya kwa Philo fyaleteleko ukwaluka kwa mipepele. Ukusambilisha kwakwe kwalengele Abena Kristu ba mwi shina fye ukukosha icisambilisho cishili ca mu malembo ica bumunshifwa bwa mweo. Kabili ukusambilisha kwa kwa Philo pali Logos (nelyo, Cebo) kwalilengeleko ukuti icisambilisho ca Bulesa Butatu cilunduluke, icishisangwa mu Baibolo lelo ico Abena Kristu abasangu bapokelele.

Mwilufiwa

Mu kubelenga kwakwe ukwa Malembo ya ciHebere, Philo alefwaisha fye lyonse “ukusanshamo ifya kwelenganya ifyo limbi fishingeshibikwa ku bengi.” Na lyo line, nga fintu tusanga pa Amalango 4:2, apo Mose ukulosha kwi Funde lya kwa Lesa atile: “Te kuti mulundeko ku cebo ico ndemweba, nangu kufumyako, ku kuleka muumfwe amafunde ya kwa Yehova Lesa wenu ayo ndemweba.” Ukubombesha konse ukwa kwa Philo ukwalemoneka ukuba bwino, kwafulilemo fye ifya kwelenganya, ifyafimbilikishe nga nshi fintu Icebo ca kwa Lesa icapuutwamo cisambilisha.

Umutumwa Petro atila: “Te ku kukonka imilumbe ya bufi iyashikwa ku bucenjeshi twalengele mwishibe amaka no kubapo kwa kwa Shikulwifwe Yesu Kristu.” (2 Petro 1:16) Ukupusanako ne fyalembwa fya kwa Philo, ifyebo umutumwa Petro atumiine icilonganino ca Bena Kristu ba kubalilapo fyashimpile pa fya cine cine e lyo no butungulushi bwa mupashi wa kwa Lesa, “umupashi wa cine,” uwabatungulwile mu cine conse.—Yohane 16:13.

Nga mulefwaisha ukupepa Lesa walumbulwa mu Baibolo, mulekabila ubutungulushi bwa cine, te kukonka ifyalondololwa na ba mano ya buntunse. Mulekabila ukwishiba Yehova bwino bwino e lyo no kufwaya kwakwe, kabili pa kuba umusambi musuma mufwile ukuicefya. Nga mwalasambilila Baibolo ne mibele iisuma iya mutima, mukeshiba “amalembo ya mushilo, ayaba na maka ya kumulengo wa mano ku kupusuka mu kutetekela Kristu Yesu.” Mukamona ukuti Icebo ca kwa Lesa kuti camulenga ukuba “abaipangasha umupwilapo ku kubomba umulimo onse uusuma.”—2 Timote 3:15-17.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 10]

UMUSUMBA PHILO ALEIKALAMO

Philo aleikala no kubomba mu musumba wa Alekesandria uwaba mu Egupti. Pa myaka iingi, uyu musumba e mwalesangwa ifitabo fyalekanalekana ne fya malyashi ya pa masomo.

Abalesambilisha mu masukulu ya muli ulya musumba bali abasoma sana. Laibrare yali mu musumba wa Alekesandria yalilumbwike sana mu calo conse. Yalisungile ifintu ifingi sana ifyo abalesunga laibrare baletelemo pa kufwaisha ukukolonganika icili conse icalembelwe.

Mu kuya kwa nshita, kulya kulumbuka konse ukwa musumba wa Alekesandria no kwishiba konse ukwalimo fyapwile kwati bufi. Intungulushi sha ku Roma shalefwaisha umusumba wabo ukulumbuka, e pa kukuusha umusumba ukalamba no kuutwala ku Bulaya. Ukulumbuka kwa musumba wa Alekesandria kwaishilepwililila muli ba 600 C.E. lintu abalwani bacimfishe umusumba. Ukufika kuli buno bushiku, bakalemba be lyashi lya kale balomfwa no bulanda pa konaulwa kwa ulya laibrare walumbuka, no kulanda ukuti kulya konaula umusumba kwalengele ukutumpuluka ukubwelela pa numa imyaka 1,000.

[Abatusuminishe]

L. Chapons/Illustrirte Familien-Bibel nach der deutschen Uebersetzung Dr. Martin Luthers

[Akabokoshi pe bula 12]

UKULONDOLOLA IFINTU UKUBOMFYA AMAMPALANYA MU KASUBA KESU

Ukulondolola ifintu ukubomfya amampalanya kwaba “kwilula amalembo ukubomfya ifipasho fya fintu ifishatala aficitika pa mikalile ya buntunse.” Ifyalembwa umusangwa ifya mampalanya fishimikwa ukuti filanda pa fintu fyacindamisha ifishimoneka. Ukupala Philo wa ku Alekesandria, bamo bashimapepo nomba babomfya ifya mampalanya pa kulondolola Baibolo.

Tontonkanyeni pe lembo lya Ukutendeka ifipandwa 1-11, umwalembwa ilyashi ukufuma pa kupangwa kwa muntu ukufika na ku kupasangana kwa bantu ukwacitike pa lupungu lwa Babele. Ukulosha ku fyalembwa pali ifi fipandwa, Baibolo iyapilibulwa na be calici lya ciKatolika iya The New American Bible yatila: “Pa kuti ifi fyebo fya cine ifyalembwa muli ifi fipandwa fya mu Baibolo fyumfwike no kusungwa ku bena Israele, fyalingile ukulembwa ukubomfya amashiwi ne fintu ifyali ifyayanguka ukumfwa ku bantu ba pali ilya nshita. E ico, pa kumfwikisha bwino icine umuntu afwile ukulekanya ifyo ukufuma ku fya malampalanya.” Uko e kuti amashiwi ya pali ifi fipandwa fya Ukutendeka 1-11 yapilibula ifingi ifyacila pa fintu yalembwa. Caba kwati ca kufwala icifimba umubili, e fyo na mashiwi yafimba ubupilibulo bwa cine.

Yesu ena, asambilishe ukuti ifipandwa fya kubalilapo mwi buuku lya Ukutendeka filanda pa fyacitike icine cine. (Mateo 19:4-6; 24:37-39) Na batumwa Paulo na Petro balandile cimo cine. (Imilimo 17:24-26; 2 Petro 2:5; 3:6, 7) Abasambi ba Baibolo abafumaluka tabasumina ubulondoloshi ubushilesuminishanya na Baibolo Icebo ca kwa Lesa.

[Icikope pe bula 9]

Ing’anda yali no lubuuto mu musumba wa Alekesandria

[Abatusuminishe]

Archives Charmet/Bridgeman Art Library