Cinshi Cisonga Imibele Yenu Iya Mutima?

IMYAKA mupepi na 2,700 iyapitapo, kalemba wapuutwamo alembele ipinda lya kubalamune tontonkanyo ilya kuti: “Kwaba nga mangalo ku muwelewele ukucita amapange yabi [“imyendele yasekemuka,” NW].” (Amapinda 10:23) Icine ca aya mashiwi calimonekesha maka maka ukutula apo ukwaluka mu fya kwampana kwa bwamba kwatendekele. Ilyo kushilaba ukusakamikwa pa lwa AIDS, imibele yaseekele yali ya kuti ukwampana kwa bwamba kwali ‘cangalo wingangalako’ no kuti insuuna ya kwampana kwa bwamba ifwile ukwikushiwa ‘ukukanasakamana ifingesafumamo.’ Bushe iyi mibele ya mutima nayaluka? Tayalwike sana.

Ukwiminwa kwa kufwaya ukwampana kwa bwamba ukwa muno nshiku kucili kuleletako “balwinsolwinso,” ‘abopaupa,’ na “bacisepe,” abapaasha ukuti ifishinte fya mibele isuma waba mulandu wa muntu pa lwakwe no kuti ukutoolana no kutungilikanya aba kwampana na bo caba cintu ca lyonse. (Moneni umukululo uuleti “Imikalile Yakuma ku Kwampana kwa Bwamba,” pe bula 6.) Batungo kuti ukwampana kwa bwamba no uli onse ‘tacicena nangu umo’ kulila fye ni pa kati ka bakalamba abasuminishenye. Mu 1964, uwasambilile fya mikalile ya bantu uwa pa yuniversiti wa mu citungu ca Iowa, Ira Reiss abikilepo ishina pali ico ukuti “umulekelesha waba ne citemwishi.”

Shikofu wa baAnglican uwa ku Edinburgh, Scotland, cilemoneka kwati na o ifyo fine e fyo ayumfwa, pantu atile abantu bapangilwe mu nshila ya kufwaya ukuba na bakutemwana na bo abengi. Mu lyashi alandile pa lwa kwampana kwa bwamba e lyo no buKristu, alondolwele ukuti: “Lesa alishibe lintu atupangile ukuti alitupeela insuuna ya lwa nkati iya kuti tuleya tulebyale mbuto. Alitupeela imfyalo sha bucitobo. Ndemona kuti calubana nga icalici lyalasenuka abantu abalekonka fintu icifyalilwa cabo cilebeba.”

Bushe ukumwena ifintu muli iyo nshila kusuma? Mu kutoolana finshi abantu bailetelela? Bushe ukwampana kwa bwamba pa nshita inono mu kuba ne longo lya bantu abo umo ampana na bo filaleto kwikushiwa ne nsansa?

Icikuko cikumene sonde lyonse ica malwele yambukila mu kwampana kwa bwamba na mamilioni ya mafumo aya mu cani, maka maka pa kati ka bapungwe, fileshinina fye ukuti amano ya buntunse aya musango yo nayafilwa. Ukulingana na magazini wa Newsweek, mu United States fye mweka, amalwele yambukila mu kwampana kwa bwamba yalapama abapungwe abo capimwa ukuti baba amamilioni yatatu cila mwaka. Ukulundapo, ubwingi bwa aba “bakalamba abasuminishanya” tabamoneka ukuba ne “citemwishi ca cifyalilwa,” nelyo ukuyumfwa ukushingamwa ku mwana ali mwi fumo untu besa mu kukwata, kabili bwangu bwangu balafwaya ukuponye fumo. (2 Timote 3:3, NW) Muli ici umwana ashilafyalwa alafwilamo, ilyo mu bunkalwe aputulwako ukufuma muli nyina. Iciisako kuli uyu nyina wacaice kuti pambi caba kupopomenwa kwabipisha no kuyumfwa uwa mulandu ukwingalamulooloosha ubumi bwakwe bonse.

Pa kati ka myaka ya ba 1990 mu Britain fye mweka, indalama shapooselwe pa fyafumine mu kwaluka kwa mu fya kwampana kwa bwamba cali cipendo ca kutulumusha ica madola amabilioni 20 cila mwaka, e fyapendulwikemo Dr. Patrick Dixon. Mu citabo cakwe icitila The Rising Price of Love, Dr. Dixon aishilelumbula ico cipendo ilyo ashininkishe ifipooswa pa kusakamana amalwele yambukila mu kwampana kwa bwamba, ukusanshako na AIDS; ifipooswapo ilyo kwaba ukubongolola ifyupo ifyo abantu baikalamo pa nshita ntali; ifipooswa pa mikalile ya bafyashi abashala beka; ne fipooswa pa kusakamana kwa kwaafwa indupwa na bana. Nga fintu cashimikwe mu nyunshipepala ya cila bushiku iya ku Canada iya The Globe and Mail, Dr. Dixon asondwelele ati: “Ukwaluka mu kwampana kwa bwamba ukwatulengele ukwenekela ubuntungwa nomba kutubikile mu minyololo, mu calo icaonaulwa ku cimpungili ca kwampana kwa bwamba, akayofi, ukutalalilwa, ukukalipwa kwa mu nkuntu, ulukaakala no musebanya.”

Lelo mulandu nshi ukwiminwa mu kwampana kwa bwamba kuletwalilila fye, na bantu balesoobolapo ukwampana kwa pa nshita fye inono, kabili lyene ukukosela pa kutoolana ukushilenga umuntu ukuba uwashingamwa? Ilyo kuli ifisabo fyabipa ifimoneke fye apabuuta iyi myaka 30 iyapita, cinshi cileluminisha uku kwiminwa?

Ifikope Filangisho Bwamba Filalufya pa lwa Bwaume no Bwanakashi

Ifikope filangisho bwamba e fyo basosa ukuti e cimo ica filenga ukuluminisha ukwiminwa ku kwampana kwa bwamba. Umwaume uwaobelwa ku kwampana kwa bwamba uwailandile fye umwine alembele mu nyunshipepala ya The Toronto Star ukuti: “Nalekele ukupeepa fwaka papita imyaka isano iyapitapo, e lyo ubwalwa nalekele imyaka ibili iyapitapo, lelo icankosela sana mu bumi bwandi caba kuleka ukobelwa naobelwa ku kwampana kwa bwamba no kutambe ifikope filangisho bwamba.”

Alishininwa na kabili ukuti abapungwe abaisansalika ku cibelesho ca kutamba ifikope filangisho bwamba imimwene yabo pa lwa kwampana kwa bwamba ilalufiwa. Babomfya ifyo belenganya pa lwa kwampana kwa bwamba no kusanga ukuti ukwampana kwa bumi bwa cine cine kwalapikana no kubakosela. Ici cibalenga ukuitalusha ku bantu e lyo na mafya yambi, no bwafya bukulishapo bwa kufilwa ukukuula ukutemwana kubelelela na bantu bambi.

Ifya Kusekesha Filashukila Ukwampana kwa Bwamba

Imikalile ya bucitobo iyo isanshamo ukuba na ba kwampana na bo abengi nampo nga kwalilembeshiwa mwi funde nelyo iyo, fyalibeleshiwa apakalamba no kulangishiwa pa lwalaala mu fya kusekesha. Ukulangisha kwabulo kutemwa kabili ukwabulamo mucinshi ukwa kwampana kwa bwamba pa ca kutambilapo filaluminisha ukwiminwa, uko ukulenga ino nkulo ukulamona ifilundwa fya bwamba mu nshila yalubana. Abasabankanya ifya kusekesha ilingi line mu bufi balinganya ukwampana kwa bwamba ukushili kwa mu cupo ku kwampana kwabamo kutemwa. Abatambako abakumbwa abantu ba mu fyangalo tabamoneka ukuba na maka ya kupaatukanya pa kati ka lunkumbwa e lyo no kutemwa, pa kati ka kutemwana fye kwa pa nshita inono ukwa mwaume no mwanakashi e lyo no kukakililwako kwa nshita ntali, nelyo pa kati ka fya kwelenganya fye e lyo ne fya cine cine.

Mu nshila yapalako, ilingi line abasabankanya amakwebo balishukila ubwaume no bwanakashi nge ca kushitishishako ifintu. Cisangwike “cipe icishambukila muntu ico imifwaile ya ciko iba kucebushisha abantu ku cileshitishiwa,” e fyasosele uwaishiba ifya mibombele ya bwaume no bwanakashi. Abasabankanya ifya makwebo balishukila ubwaume no bwanakashi no kwampanya ukulange cintemwa ca bwaume no bwanakashi ku bumi ubusuma, lelo uku kwaba “kulufya abantu na kumbi pa lwa bwaume no bwanakashi” ukwa mwanda wa myaka uwalenga 20, ukulingana ne fyalandilepo magazine wa Family Relations.

Ukwalule Cifyalilwa Kwayalula Imibele ya Mutima

Ukwaluka mu mikalile ya bantu e lyo no kutendeka ukushitisha utubulungwa twa kucilikilo bufyashi mu 1960 kwalyalula inshila abanakashi bamo bamwenamo ubwaume no bwanakashi. Utubulungwa twa kucilikilo bufyashi twalengele abanakashi ukwelenganye fyo kuti balingana na baume, ubuntungwa bwa mu kwampana kwa bwamba ubushatalile abubako kale. Kwati fye fintu abaume bacita, nomba na bo kuti baeshako ukwampana kwa pa nshita inono, ukwabula ukupumfyanishiwa no kutiino kukwata amafumo yantu bashilefwaya. Pa kwikushiwa no kulubuka kuntu baakwete, abaume na banakashi baasunkiile ukutali icifyalilwa ca lyonse ica mu lupwa ne mbali sha bwaume no bwanakashi.

Kalemba wa Baibolo uwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo alandile ulwa bantu ba musango yo ukuti: “Baba na menso ayaisulamo bucilende, ayashingaleka kubembuka; . . . bali ne mitima ya kutukuto mupusulo. . . . Baluba pa kushe nshila iyalungama.”—2 Petro 2:14, 15.

Amafundisho ya Bwaume no Bwanakashi mu Masukulu

Ukufwailisha kwa mu United States pa banakashi bashaupwa mupepi na 10,000 aba mushinku wa ku sukulu lya ku sekondari kwasokolwele ukuti “ukwishiba, ukumoneka mu fisambililwa mu mafundisho ya bwaume no bwanakashi na fintu abakashana bailandila abene ukuti e fyo baishiba pa lwa kucilikila ubufyashi,” tafyabalengele ukuti bacefyeko impendwa ya mafumo ya mu cani aya mu bupungwe. Nangu ni fyo, amasukulu yamo aya cintubwingi balecitapo cimo pali ici cikuko ukupitila mu kulafolesha abana ba mu masukulu yabo amakondomu, nangu line balekansaninapo sana pali uyu musango.

Umwana we sukulu uwa myaka 17 uwa kwi sukulu lya ku sekondari uwaipushiwe ku balembe nyunshipepala ya Calgary Herald alondolwele ukuti: “Cili ca cine ukuti ubwingi bwa bapungwe mwi sukulu lya ku sekondari balakwata ukwampana kwa bwamba . . . , nangu fye bantu bali ne myaka ya bukulu 12.”

Bushe Ukutemwa no Kukakililwako Fyaba Finshi?

Ukutemwa, ukucetekela, na bucibusa ubufwaikwa sana tafiisako fye mu fine fyeka ukufuma atemwa mu kucebushiwa ku mwaume nelyo ku mwanakashi nelyo ukupitila mu kwikusha insuuna ya kwampana kwa bwamba. Ukwampana kwa bwamba kweka takwingaletako ukutemwa kwa cine. Ukutemwa ne senge fipangwa mu mitima ya bantu babili abasakamana abali abakakililwako ku kukuula ukwampana kubelelela.

Bucisenene nelyo ni pa kashita akanono kuti bwalenga umo ukushala uwasansalikwa, eka, kabili nakalimo no kucushiwa ku bulwele bwambukila mu kwampana kwa bwamba pamo nga AIDS. Abo bafwilisha ukutoolana kuti napamo balondololwa ku mashiwi yasangwa pali 2 Petro 2:19 aya kuti: “Babalayo buntungwa apo abene bacili abasha ku kubola pantu ico umuntu ayanshiwako, kuli ico cine atekwako ubusha.”

Ibumba lyashingamwa ne mikalile ya bantu ilya mu Church of England lyafumishe lipoti wa liko mu June 1995, uwali no mutwe wa kuti “Ica Kwangilapo.” Mu kupusana sana no kufunda kwa mu Baibolo, ili bumba lyacincishe icalici “ukufuutapo ishiwi lya kuti ‘ukutoolana’ no kufumyapo imibele ya kusenuka abo abekala pamo ukwabulo kuupana,” ukulingana ne lyashi lya muli The Toronto Star. Lipoti atubulwile ukuti “inkuta shilingile ukupokelela abo bekala pamo ukwabulo kuupana, ukukutika kuli bene, ukusambilila kuli bene, . . . pa kuti bonse bengasanga Lesa mu myeo yabo.”

Bushe ni shani fintu Yesu aali no kwita bashimapepo ba musango yo? Ukwabulo kutwishika “ni ntungulushi mpofu.” Ni shani pa lwa abo babakonka? Apelulwilepo kuti: “Lelo nge mpofu itungulule mpofu, shonse shibili shikawila mu cilindi.” Cili fye icayeba, Yesu mu kumfwika alondolwele ukuti “ubucende” e lyo no “bulalelale” fyaba pa kati ka ifyo “fikowesho muntu.”—Mateo 15:14, 18-20.

Mu kuba na fyonse fi ifinyonganya no kushukila ubwaume no bwanakashi, ni shani fintu umuntu, maka maka abana imisepela, bengaputukako ku kwiminwa no kwampana kwa bwamba? Cinshi caba e nkaama ku kwampana kwa buseko, ukwa nshita ntali? Icipande cikonkelepo cilekomaila pa cintu abafyashi bengacita ku kwaafwa imisepela ukuipekanishisha ku nshita ya ku ntanshi.

[Amashiwi pe bula 5]

Mu United States fye mweka, amalwele yambukila mu kwampana kwa bwamba yalapama abapungwe abo capimwa ukuti baba amamilioni yatatu cila mwaka

[Akabokoshi pe bula 6]

Imikalile Yakuma ku Kwampana kwa Bwamba

Balwinsolwinso: Balasekela mu cintemwa, kanshi kuti bayangala no yu ilyo bamutendwa bwangu bwangu baya ku kwangala na umbi. Inumbwilo ya ciNgeleshi (Attraction Junkies) uwaipangile ni Dr. Michael Liebowitz, uwa ku New York State Psychiatric Institute.

Abopaupa: Abantu abatungilikanya aba kwangala na bo ica kuti balalembesha ifyupo, ukufipwisha, no kulaupa cipya cipya e fyo betwa ku baishiba ifya mikalile ya bantu.

Bacisepe: Bafwaya ukulangisho kuti balikwata amaka ya bwaume nelyo aya bwanakashi ukupitila mu kukwata aba kwampana na bo abengi, e fisosa Luther Baker, profesa wa masambililo ya pa fya ndupwa kabili uwaishiba ifya mibombele ya bwaume no bwanakashi uwakamamo na menshi. Inumbwilo nomba ilabomfiwa pa bacenda abana.

[Icikope pe bula 7]

Ifikope filangisho bwamba filakunkumya no kutungulula ku kulufiwa mu fintu umo amona ukwampana kwa bwamba