Cinshi Twingasambilila ku Fyacitike Kale?

Gerald Schlabach, Inkonkani Kuli Profesa Wasambilila Ifyacitike Kale Atile: “Takwabe cacindamisha ku basambilila ifyacitike kale ukucila ukulanshanya pa fyalengele ifintu ukucitika ne fyafuminemo.”

ABASAMBILILA ifyacitike kale bepusha abati, Ni shani kabili mulandu nshi ifintu fimo fyacitikile? Ku ca kumwenako, ukusambilila ifya kale kwalenga twishibe ukuti Ubuteko bwa Roma bwaliwile. Nomba cinshi calengele ukuti buwe? Bushe cali pa mulandu wa kukanakwata imibele isuma nelyo kutemwisha umusamwe? Bushe ubu buteko bwali ubwayafya ukuteka nelyo imilalo ya buko yalekabila indalama ishingi sana? Bushe abalwani ba buteko bwa Roma balefulilako fye no kukwatilako amaka?

Ni nomba line fye, akabungwe ka Eastern European Communism, akalemonwa nga kengataasha ifyalo fya ku Masamba, kawile fye ubushiku bumo mu fyalo ifingi. Cinshi calengele? Kabili cinshi abantu bengasambililako kuli ici? Uyu e musango wa fipusho fimo ifyo abasoma ifyacitike kale besho kwasuka. Lelo ilyo baleasuka, ni shani fintu ifyo bomfwa fikuma ifyo bamona ifintu?

Bushe Kuti Twacetekela Ifyo Abasambilila Ifyacitike Kale Bashimika?

Abasambilila ifyacitike kale bapala sana bakapokola ukucila basayantisti. Balabebeta, ukutwishika no kusuusha ifyalembwa fya kale. Icine e co bafwaisha, lelo ubuyo bwabo tabwashininkishiwa. Cimo icilenga ca kuti ilingi basambilila pa bantu, kabili abasoma ifyacitike kale te kuti beshibe ifili mu mintontonkanya ya bantu, pali bufi imintontonkanya ya bafwa. Abasambilila ifyacitike kale na bo bene kuti nalimo baba no muncishanya. Kuti nalimo nabakwata ifyo basuminamo kale no kupingula ifintu ilyo bashishibe ne fishinka. E co, ifyalembwa fyabo fyaba kupilibula fye, ukulingana ne fyo uwasambilila ifyacitike kale aletontonkanya.

Ca cine, nga ca kuti uwasoma ifyacitike kale aba no musango amwenamo ifintu, teti tutile umulimo wakwe tawafikapo. Ubulondoloshi busangwa mu mabuuku ya mu Baibolo aya kwa Samwele, Ishamfumu, na Imilandu, bulanda pa fintu fimo fine ifyalembelwe na bantu bapusana basano, lelo kuti calangililwa ukuti tamwaba ukupilikana nelyo ifilubo. E fyo caba na ku Malandwe yane. Bakalemba ba Baibolo abengi balembele ubunake bwabo ne filubo fyabo, icintu icishisangwa sana mu mpapulo sha ku calo.—Impendwa 20:9-12; Amalango 32:48-52.

Ukulunda pa kupingula ifintu ilyo bashishibe ifishinka, ica kutontonkanyapo na cimbi ilyo mulebelenga pa fyacitike kale mulandu kalemba alembele. Michael Stanford mu citabo icitila A Companion to the Study of History atile: “Ilyashi lya fyacitike kale lyonse ilishimikwa nelyo ukulembwa na bakateka, abalwisha ukuba bakateka nelyo abanabo, lilingile ukutwishikwa sana.” Ukukanafumaluka na kabili kulamoneka ilyo ifitabo filanda pa fyacitike kale mu manshoko nelyo fye mu kulungatika fikoselesha ukutemwisha no kuipeelesha ku calo. Ku ca bulanda, ici limo limo cisangwa mu fitabo fibomfiwa ku sukulu. Icipope ca buteko mu calo cimo catile ubufwayo bwa kusambilisha ifyacitike kale bwa “kukosha ukutemwisha icalo no kuipeelesha ku calo mu mitima ya bantu . . . pantu ukwishiba ifyacitike mu calo yaba ni nshila imo iya kulenga bantu ukuipeelesha ku calo.”

Ifyalembwa fya Bufi pa Fyacitike Kale

Inshita shimo ubulondoloshi pa fyacitike kale tabuba fye ubwaumina kumo; lelo buba ubwa bufi. Ku ca kumwenako, icitabo ca Truth in History citila icalo icaleitwa kale Soviet Union “cafumishe ishina Trotsky mu fyalembwa, ica kuti tapali nangu cimo icaleshinina ukuti kwali umuntu waleitwa Trotsky.” Bushe Trotsky ali nani? Ali ni ntungulushi mu kabungwe ka ku Russia aka Bolshevik Revolution kabili ali ni nkonkani ya kwa Lenin (uwali ntungulushi ya aka kabungwe). Ilyo Lenin afwile, Trotsky akansene na Stalin, balimutamfishe mu kabungwe ka bupolitiki aka Communist Party, kabili pa numa balimwipeye. Ishina lyakwe lyafuutilwe fye na mu ma encyclopedia ya mu Soviet. Ukubikamo ubufi mu fyacitike kale, no koca ifitabo fipilika ifyo bafwaya, fyaba fintu ificitika lyonse mu mitekele ya lucu.

Lelo, ukubikamo ubufi mu fyacitike kale kwatendeke kale sana, nalimo ku nshita ya Egupti na Ashuri. Pa mulandu wa cilumba no kuitumika, bafarao, ishamfumu, na bakateka bashininkishe ukuti ilyashi lyonse ilyali no kulembwa pali bene lyali lya kubalumbanya sana. E co balebikamo ifya bufi mu fyo balecitako bwino kabili balefisa, ukufuuta, nelyo ukukanalemba conse ica museebanya kabili ica kubacenda, pamo nga ukucimfiwa mu nkondo. Lelo ilyashi ilisangwa muli Baibolo pa fyacitikile abena Israele lilanda pali fyonse fibili ubunake ne mibele isuma ifyo ishamfumu na batekwa bakwete.

Bushe abasome fyacitike kale bacita shani pa kuti bashininkishe ukuti ifyalembwa fya kale fya cine? Balinganya ifi fyalembwa ku fyalembwa fya kale ifilanda pa misonko, amafunde, imbila yalebilwa pa kushitisha abasha, amakalata ya fya bukwebo na ya bantu ne fyalembwa, ifilembo pa fipe fya mabumba, ifyalembwa filanda pa ngalaba, e lyo ne fipe fisangwa mu nshishi. Ifi fintu fyalekanalekana ilingi filalondolola na fimbi nelyo ifyalekanalekana pa fyalembwa fya balashi. Nga kuli ifyebo ifishilipo nelyo tabashininkishe, abasome fyacitike kale abafumaluka baleshibisha abantu pa lwa ico, nangu line nalimo kuti babikamo ifyebo fyabo apo cishilungeme. Lelo, bakabelenga abashilimuka balabelenga impapulo shalekanalekana nga balefwaya ubulondoloshi busuma pa fyacitike kale.

Imilimo ya basoma ifyacitike kale kuti yatupeela ifyebo fisuma nangu babe na mafya ya musango shani. Icitabo cimo icilanda pa fyacitike kale cilondolola ukuti: “Nangu calyafya ukulemba ifyacitikila abantunse, . . . ili lyashi lyalicindama kuli ifwe.” Ukulunda pa kutulenga ukwishiba ifya kale, ilyashi lya kale kuti lyatulenga ukumfwikisha imibele abantunse balimo lelo. Ku ca kumwenako, kuti twaishiba ukuti aba kale bakwete imibele imo ine iyo abantu bakwatako lelo. Iyi mibele iyo abantu ba mu nkulo shonse bakwata yalikuma sana ifintu fimo ifyacitike kale, nalimo e cilenga aba bantu ukusosa abati ifyacitike kale fikacitika na kabili. Lelo bushe mwaba amano mu kutontonkanye fyo?

Bushe Ifyacitike Kale Kuti Fyacitika na Kabili?

Bushe kuti twabomfya ifyacitike kale ku kusobela bwino ifyo ku ntanshi kukaba? Ifintu fimo ifyacitike kale filacitika na kabili. Ku ca kumwenako, uwali kale Kalemba wa buteko bwa United States Henry Kissinger atile: “Ukulunduluka konse ukwacitika kulapwa mu kupita kwa nshita.” Na kabili atile: “Ilyashi pa fyacitike kale lisanshamo ukubombesha ukushaletele ifisuma, kabili ukufwaisha ukushafishiwepo. . . . E co uwasambilila ifya kale afwile ukwishiba ukuti te kuti tufulumuke amafya.”

Takwaba amabuteko ayawile fimo fine. Babele acimfiwe mu bushiku bumo fye ku bena Madai na bena Persia mu 539 B.C.E. Greece yalyakanike mu mabufumu ayengi ilyo Alekesandere Mukalamba afwile, kabili pa numa yacimfiwe kuli Roma. Lelo, tacashininkishiwa ifyo Roma acimfiwe. Uwasoma pa fyacitike kale Gerald Schlabach aipwishe ati: “Ni lilali Roma acimfiwe? Bushe cine cine alicimfiwe? Kwali icayalwike mu Western Europe pa kati ka myaka 400 CE na 600 CE. Lelo ifingi tafyayalwike.”a Ca cine, ifintu fimo ifyacitike akale filacitika na kabili, lelo fimbi taficitika.

Icintu cimo ico tusambililako ku fyacitike kale kabili icicitika libili libili kufilwa kwa mabuteko ya buntunse. Mu nkulo shonse, ilingi ubuteko busuma bulacilimwa na bukaitemwe, ukukaanatontonya pa fya ku ntanshi, ubufunushi, amafisakanwa, umuncishanya, no kufwaisha ukulateka e lyo no kulwisha ukubwelela pali bukateka. E co, ilyashi pa fyacitike kale lyabamo fye ukucimfyanya kwa fyanso, ifipangano fishifishiwapo, inkondo, icimfulumfulu mu bwikashi no lukaakala, aba fyuma fya sotambe e lyo na bapiina bene bene, no kufilwa kwa fya bunonshi.

Ku ca kumwenako, moneni ifyo icitabo ca The Columbia History of the World cilandapo pa fyo ukulunduluka kwa mu fyalo ifikankaala kwakuma icalo conse. Ici citabo citila: “Ilyo Columbus na Cortes balengele abantu ba ku Masamba ya Europe ukwishiba ifyo bengacita, calengele ukuti bafwaishe sana ukwalula abantu ku fisumino fyabo no kunonka, kabili ukufwaisha ukulumbuka kwalibalamwinwe kabili imikalile ya mu fyalo ifikankaala yapatikishiwe ni cikanga pano isonde ponse. Pa kuba no kufwaisha kwa kufusha no kukwata ifyanso fya maka, bakacimfya balengele icalo conse ukulashintilila pa fyalo fya maka ifya mu Europe . . . Mu kwipifya kuti twatila abantu ba mu fyalo fyaba mu [Africa, Asia, na America] bali finakabupalu ku kutitikishiwa kwa bulamo uluse kabili ukwa mutatakuya. Mwandi ya cine amashiwi yasangwa muli Baibolo pali Lukala Milandu 8:9 ayatila: “Abantu bacito lukambo ku bantu ku kubabifya”!

Nalimo ifi fintu fya bulanda e fyalengele uwa mano ya buntunse umwina German ukusosa ukuti icintu cimo fye ico tusambilila ku fyacitike kale ca kuti abantu tabasambililako nangu cimo ku fyacitike kale. Yeremia 10:23 atila: “Umuntunse te kuti alame ukwenda kwakwe, kabili takwata maka ya kutungulula intampulo shakwe ilyo aleenda.” (ukulingana na The Jerusalem Bible) Ukukanaishiba ukutungulula intampulo shesu kufwile ukutukuma sana pali ndakai. Mulandu nshi? Pantu twakwata amafya ayengi kabili ayakalamba ayashabalile ayabako kale. E co kuti twashipikisha shani aya mafya?

Amafya Ayashabala Ayabako

Mu lyashi lya kale lyonse ilya bantunse, tacabalile acicitika isonde lyonse ukukwata amafya yabipisha pamo nga ukubungaule miti, ukonaula umufundo wa mushili, ukusangula incende shimo ifiswebebe, ukulofya imisango iingi iya fimenwa ne nama, ukonaula umutika wa mwela wa ozone, ukukowesha umwela, ukucishamo ukukaba mwi sonde, ukukowesha ba bemba, no kufulisha kwa bantu.

Icitabo ca A Green History of the World citila: “Ubwafya bumbi ubo abantu bakwete bukumine ifintu ukulacitika lubilo lubilo.” Ed Ayres, kalemba mukalamba uwa magazini ya World Watch atile: “Tulolenkene ne cintu tushatala atuponenwapo ico tushishibe, nangu ubushinino bwa kuti epo caba bukalamba. Kuli ifwe, ico ‘cintu’ cili konaula ifibumbwa no kwalula kwa fintu ifyaba mwi sonde ilitusunga.”

Ukukuma kuli aya mafya e lyo na yambi, uwasambilila ifyacitike kale Pardon E. Tillinghast atila: “Imikalile ya bantu ileya ilebipilako fye kabili fwe bengi tulatiina amafya yakafumamo. Kwafwa nshi abasambilila ifyacitike kale bengapeela abantu bapeshiwa amano lelo? Cilemoneka kwati te kuti bafwe sana.”

Abasambilila ifyacitike kale kuti bafulunganishiwa pa fya kucita na pa fyo bengapanda amano, lelo te fyo caba kuli Kabumba wesu. Na kuba, asobele muli Baibolo ukuti mu nshiku sha kulekelesha, kwali no kuba “inshita shayafya” mu calo. (2 Timote 3:1-5) Lelo Lesa alicita ifyacila fye pa kulondolola kabili alicita icintu ico abasambilila ifyacitike kale bashingacita—alitulanga inshila ya kupwishishamo amafya, nge fyo twalamona mu cipande cikonkelepo.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 5]

UWASAMBILILA IFYACITIKE KALE, MICHAEL STANFORD ATILE: “Ilyashi lya fyacitike kale lyonse ilishimikwa nelyo ukulembwa na bakateka . . . lilingile ukutwishikwa sana.”

[Icikope pe bula 4]

Kateka Nero

[Abatusuminishe]

Roma, Musei Capitolini

[Ifikope pe bula 7]

Mu nkulo shonse “abantu bacito lukambo ku bantu ku kubabifya”

[Abatusuminishe]

“Bakacimfya” icalembwa na Pierre Fritel. Mwaba (ukufuma ku kuso ukuya ku kulyo): Ramses II, Attila, Hannibal, Tamerlane, Julius Caesar (pa kati), Napoléon I, Alexander the Great, Nebuchadnezzar, na Charlemagne. Ukufuma mu citabo ca The Library of Historic Characters and Famous Events, Vol. III, 1895; indeke: icikope caba USAF