Icipandwa 1
Mulandu Nshi uwa Kusekelela mu Mabutotelo Yambi?
1-7. Kusokoloka nshi kumo ukwa mabutotelo ya calo yalekanalekana?
UKWABULO kusakamana uko wikala, waliimwena we mwine ifyo ubutotelo bwambukila ubumi bwa mamilioni ya bantu, pambi no bobe bwine. Mu fyalo umubeleshiwa ubuHindu, ilingi line ukamona abantu balecita puja—ukusefya uko limbi kusanshamo ukupeela ifya kuninika ku milungu yabo, mu musango wa ngashi, amaluba, na maapele. Shimapepo akabomfya itoni lya fyakusuba ifyakashika nelyo ilya mutuntula, tilak, pa mpumi sha basumina. Amamilioni na kabili bakonkomokela ku mumana wa Ganges umwaka umo na umo ku kusangululwa ku menshi ya uko.
2 Mu fyalo fya ciKatolika, ukamona uko abantu balepepa mu macalici na mu fikuulwa fikalamba ifye calici ilintu bekete icatanikwapo nelyo kolona. Ubulungu bwa kolona bubomfiwa ku kupenda amapepo yapeelwa mu kuipeelesha kuli Maria. Kabili tacaba icakosa ukwishiba abashimbe banakashi aba butotelo na bashimapepo, abamonekesha mu fya kufwala fyabo fyafiita.
3 Mu fyalo fya ciProtestanti, amayanda ya kupepelamo na macalici fyaliseeka, kabili pa Mulungu bakapepa ilingi line bafwala ifya kufwala fyabo fyawamisha no kulongana ku kwimba inyimbo no kumfwa amalyashi. Ilingi line bashibutotelo babo bafwala suti wafiita ne cikolala cibalekanya ica bushimapepo.
4 Mu fyalo fya ciShilamu, kuti waumfwa amashiwi ya ba muezzin, bakapuunda ba ciShilamu abeta ukufuma mu kayanda ka pa mulu we tempele imiku isano akasuba kamo, ukwita abasumina kwi ṣalāt, nelyo ipepo lya kusefya ifya ntambi. Bamona Qurʼān Washila nge buku lya baShilamu ilya malembo. Ukulingana ne cisumino ca ciShilamu, lyasokolwelwe na Lesa kabili lyapeelwe kuli kasesema Muḥammad kuli malaika Gabriele mu mwanda wa myaka walenga cinelubali C.E.
5 Mu misebo ya fyalo fya ciBuddha ifingi, bashimbe baume aba butotelo aba ciBuddha, ilingi line mu nkansu sha mutuntula, iyafiita, nelyo iyakashika, bamonwa nge cishibilo ca bukapepa. Amatempele ya pa kale yakwatapo Buddha wa mutelelwe ukulangishiwa yaba bushininkisho bwa kukokola kwa cisumino ca buBuddha.
6 Icabeleshiwa maka maka mu Japan, Shinto e cingila mu bumi bwa cila kasuba mu kuba ne mfuba sha lupwa ne fya kuninika ku fikolwe. Abena Japan bayumfwa abakakuka ukupepela ubwingi bwa fintu fya mu calo, nangu fye ukutunguluka mu mashindano ya pa sukulu.
7 Imibombele ya butotelo imbi iyaishibikwa ukushinguluke calo ni yo iya bantu baya ukufuma ku ŋanda ne ŋanda no kwiminina pa misebo na maBaibolo ne fitabo fya Baibolo. Mu kuba na bamagazini ba Ulupungu lwa kwa Kalinda na Loleni! mu kushininkisha, mupepi no uuli onse aishiba aba bantu pamo nge Nte sha kwa Yehova.
8. Cinshi ilyashi lya kale ilya kuipeelesha kwa butotelo lilangilila?
8 Cinshi ico uku kulekanalekana kukalamba ukwapela mu kusaalala kwa calo ukwa kuipeelesha kwa butotelo kulangilila? Ukuti pa makana ya myaka umutundu wa muntu wakwata ukukabila kwa ku mupashi no kufuluka. Umuntu aikala ne fya kwesha fyakwe ne fisendo, ukutwishika kwakwe na mepusho, ukusanshako ukupelenganya kwa mfwa. Ukuyumfwa kwa butotelo kwalumbululwa mu nshila shalekanalekana ishingi lintu abantu balukila kuli Lesa nelyo kuli balesa babo, ukufwaya amapaalo ne cisansamushi. Ubutotelo na kabili bwesha ukulungatana na mepusho yakalamba aya kuti: Cinshi twabela pano? Ni shani tufwile ukwikala? Cinshi inshita ya ku ntanshi yakwatila umutundu wa muntu?
9. Ni mu nshila nshi umo abantu baseeka bakwatila imibele imo iya kuipeelesha kwa butotelo mu myeo yabo?
9 Ku lubali lumbi, kwabako amamilioni ayengi aya bantu abashiitunga butotelo nelyo icisumino icili conse muli kalesa. Ni bamukanalesa. Bambi, abashasumina muli Lesa, basumino kuti Lesa taishibikwa kabili pambi te kuti eshibikwe. Nangu cibe fyo, ico ukwabulo kutwishika tacipilibulo kuti takwaba bantu ababuulwa ifishinte nelyo ifishinte fya mibele isuma, ukucila pa kutunga ubutotelo cipilibulo kuti umo alifikwata. Nangu cibe fyo, nga umo apokelela ubutotelo pamo nga “ukuipeela ku cishinte cimo; icitetekelo capampamikwa nelyo ukuba ne cisumino; ukusakamanisha; ukutemwa kwa bukapepa nelyo ukuikuminishako,” lyene abantu abaseeka, ukusanshako bamukanalesa na bashasumina muli Lesa, balikwata imibele imo iya kuipeelesha kwa butotelo mu bumi bwabo.—The Shorter Oxford English Dictionary.
10. Bushe ubutotelo bulasonga pa calo ca muno nshiku? Langilila.
10 Mu kuba na mabutotelo yafule fyo mu calo ico cilecepa no kucepelako pa mulandu wa kwenda kwayangufyanya lyonse no kumfwana, ukusonga kwa fisumino fyalekanalekana kumfwikwa mu kusaalala kwa calo, nampo nga twalicitemwa nelyo iyo. Ukukalifiwa kwaimine mu 1989 pa citabo ca The Satanic Verses, icalembelwe na untu abantu bamo baitile ‘umuShilamu wa busangu,’ bushininkisho bwamonekesha ubwa fintu inkuntu sha butotelo shingaisokolola pa cipimo ca cibulungwa. Kwali ubwite ukufuma ku ntungulushi sha ciShilamu ukuti icitabo cibindwe kabili no kuti na kalemba wine epaiwe. Cinshi cilenga abantu ukwankula mu kukalipisha ifyo mu milandu ya butotelo?
11. Mulandu nshi cishalubanina ukubebeta ifisumino fimbi?
11 Pa kwasuka ico, tulekabila ukwishiba icintu cimo pa lwa ntulo ya mabutotelo ya calo. Nge fyo Geoffrey Parrinder alondolola muli World Religions—From Ancient History to the Present: “Ukusambilila amabutotelo yalekanalekana tacikabila ukubomfya ukubulwe citetekelo ku cisumino ca umo, lelo ukucila limbi kuti catanununwa ukumona ifintu abantu bambi bafwailisha icishinka na fintu bapuulamikwa ku kusapika kwabo.” Ukwishiba kutungulula ku kumfwikisha, kabili ukumfwikisha ku kulekelela kwa bantu ba mimwene yapusana.
Mulandu Nshi Uwa Kufwailisha?
12. Fya kusangwilako nshi ilingi line fipima ubutotelo bwa muntu?
12 Bushe walibala autontonkanya nelyo ukusosa auti, ‘Nalikwata ubutotelo bwandi pa lwandi. Waba mulandu wa pa lwandi. Nshibulanda na bantu bambi’? Ca cine, ubutotelo bwa pa lwesu nga nshi—ukufuma fye ku kufyalwa imfundo sha butotelo nelyo isha fishinte fisuma shalimbwa mu muntontonkanya wesu ku bafyashi besu na bantu besu. Nge ca kufumamo, ilingi tukonka imfundo sha butotelo sha bafyashi besu na bashikulwifwe na banakulwifwe. Ubutotelo bwasanguka mupepi no kuba umulandu wa cishilano ca lupwa. Cinshi cafuma muli iyo mibombele? Ukuti mu milandu yaseeka bambi balitusalilako ubutotelo. Mu kwanguka caba fye mulandu wa kuntu twafyalilwe na lilali. Nelyo, nga fintu kalemba wa lyashi lya kale Arnold Toynbee alangishe, ukukakatila kwa muntu ku cisumino cimo ilingi line kupimwa ku “ca mankumanya ca lubali lwa calo ku cifulo ca kufyalilwako kwakwe.”
13, 14. Mulandu nshi cishabelamo kupelulula ukupokelela ukuti ubutotelo bwa kufyalilwamo kwa umo mu kuicitikila bwalisuminishiwa kuli Lesa?
13 Bushe calibamo ukupelulula ukutungo ukuti ubutotelo bwapatikishiwe pa kufyalwa kwa umo mu kulingisha e cine conse? Nga wafyalilwe mu Italy nelyo South America, lyene, ukwabula ukusalapo ukuli konse, napamo wakushiwe Katolika. Nga wafyalilwe mu India, lyene mu kupalako mu kuicitikilako wabele umuHindu nelyo, nga wafumine ku Punjab, pambi umuSikh. Nga abafyashi bobe bafumine ku Pakistan, lyene mu kumonekesha kuti waba umuShilamu. Kabili nga wafyalilwe mu fyalo fya ciSocialist pa myaka yapita amakumi yanono, limbi tawakwete ca kusalapo kano ukukushiwa nga mukanalesa.—Abena Galatia 1:13, 14; Imilimo 23:6.
14 E ico, bushe ubutotelo bwa kufyalwa kwa umo mu kuicitikila e bwa cine, ubwapokelelwa kuli Lesa? Nge co cali e mfundo yakonkelwe pa makana ayengi aya myaka, abengi mu kati ka mutundu wa muntu nga bacili babelesha shamanism (icifundisho ca kusumina mu calo ca mipashi icishimoneka) uushatumpuluka ne mipepele ya kusefya iya pa kale iya kusanda, pa kutunga kwa kuti ‘icali icawama ku fikolwe fyandi cintu cawama na kuli ine.’
15, 16. Kumwenamo nshi kwabamo mu kubebeta amabutotelo yambi?
15 Mu kuba no kupusana kwasaalala ukwa numbwilo sha butotelo ukwalunduluka ukushinguluka icalo ukucila pa myaka 6,000 yapita, mu kucefyako cabamo ukusambilisha no kutanununa umuntontonkanya ukumfwikisha cintu bambi bacetekela na fintu ifisumino fyabo fyatendeke. Na kabili pambi kuti caisula imitontonkanishishe ye subilo lyacilapo ukukosa ilya nshita yobe ya ku ntanshi.
16 Mu fyalo ifyaseeka nomba, ku mulandu wa kukuuka no kusela kwa bekashi, abantu ba mabutotelo yapusanapusana bakana ubwina mupalamano bumo bwine. E ico, ukumfwikisha imimwene ya umo no munankwe kuti kwatungulula ku kumfwana kwacilapo ubupilibulo no kulanshanya kwa pa kati ka bantu ba fisumino fyapusanapusana. Pambi, na co, kuti cafumyapo ulupato lumo mu calo ulo ulwashimpwa pa kupusana kwa butotelo. Ca cine, abantu pambi kuti bakaana mu kukosa ukusuminishanya ku lwa fisumino fya butotelo bwabo, lelo takwabako citendekelo ca kupatilapo umuntu pa kuti fye umwaume nelyo umwanakashi akwata imimwene yapusanako.—1 Petro 3:15; 1 Johane 4:20, 21; Ukusokolola 2:6.
17. Mulandu nshi tushingapatila abo ukutontonkanya kwa butotelo bwabo kwapusana no kwesu?
17 Ifunde lya pa kale ilya ciYuda lyatile: “Wikapata umubiyo mu mutima obe. Ebaula umunobe lelo wikolomona mulandu pa lwakwe. Wikabuula cilandushi nelyo ukukwate cikonko ukulwisha abantu ba calo cobe. Temwa umubiyo nga we mwine: Nine SHIKULU [Yehova].” (Ubwina Lebi 19:17, 18, Ta) Katendeka wa buKristu atile: “Lelo ndemweba, mwe baleumfwa, ndetila, Temweni abalwani benu, citeni icisuma abamupata; . . . ne cilambu cenu cikabe cikalamba, kabili mukaba abana ba Wapulamo, ico wene wa congwe ku bashitootela na babifi.” (Luka 6:27, 35) Pe samba lya mutwe wa kuti “Umwanakashi Ali no Kubebetwa,” Qurʼān alumbulula icishinte capalako (surah 60:7, MMP): “Limbi kuti caba ifyo Allāh akaletako bucibusa pa kati ka iwe na bo waishiba nga abalwani. Kabili Allāh Wa Maka; kabili Allāh Aleleela, Wa Nkumbu.”
18. Ni shani fintu cintu umo asuminamo cipanga ukupusana?
18 Nangu cibe ifyo, ilintu ukulekelela no kumfwikisha filakabilwa, ico tacebwa ukuti tacicita kupusana ku co umo asumina. Nga fintu kalemba wa lyashi lya kale Geoffrey Parrinder atile: “Inshita shimo casoswa ukuti amabutotelo yonse yakwata ubuyo bumo bwine, nelyo ni nshila shalingana isha ku cine, nelyo fye ukuti yonse yasambilisha ififundisho fimo fine . . . Lelo abaAztec ba pa kale, abalekanga imitima yaletuluntunta ya bubamfi bwabo ku kasuba, mu cine cine tabakwete butotelo bwawamisha pamo nga bulya ubwa kwa Buddha wa mutende.” Ukulundapo, lintu caisa ku kupepa, bushe tali ni Lesa umwine wine afwile ukupima icaba icapokelelwa ne cishapokelelwa?—Mika 6:8.
Ni Shani Ubutotelo Bwingapimwa?
19. Ni shani ubutotelo bufwile ukwambukila imyendele ya muntu?
19 Ilintu amabutotelo yaseeka yakwata ilongo lya fisumino nelyo ififundisho, ifi ilingi line kuti fyapanga amano ya butotelo yapikana, ayacila pa kumfwikisha kwa muntuuntu fye wa cipimo ca pa kati. Lelo icishinte ca cilenga ne cifumamo cibomba mu mulandu uuli onse. Ifisambilisho fya butotelo fifwile ukusonga ubuntu ne myendele ya cila kasuba iya wasumina umo na umo. Muli fyo, imyendele ya muntu umo na umo mu nshila ya lyonse ikaba kubelebesha, ku cipimo cikalamba nelyo icacepako, ifyaba ku numa ya butotelo bwa umo. Ca kufumamo nshi ico ubutotelo bobe bwakwata pali iwe? Bushe ubutotelo bobe buletako umuntu wacilapo icikuuku? Kapekape wacilapo, umufumacumi, uwaicefya, uulekelelako, kabili uwa cililishi? Aya mepusho yabamo ukupelulula, pantu nge fyo kasambilisha mukalamba umo uwa butotelo, Yesu Kristu, atile: “Umuti onse uusuma utwale fisabo fisuma, lelo umuti uwa fye utwale fisabo ifyabipa. Umuti usuma te kuti utwale ifisabo fyabipa, nangu umuti ubi ukutwale fisabo fisuma. Umuti onse uushitwala fisabo fisuma ulatetwa, no kupooswa mu mulilo. Awe mukabeshibila ku fisabo fyabo.”—Mateo 7:17-20.
20. Mepusho nshi yemako ukulosha ku butotelo ne lyashi lya kale?
20 Mu kushininkisha ilyashi lya calo lilingile ukutupeela ukupemwina no kutulenga ukusunguka ulubali ubutotelo bwabomba mu nkondo ishingi isho shaonaula umutundu wa muntu no kulenga ukucululuka kushingalandwa. Mulandu nshi abantu bafule fi baipayaulwa kabili balepayaulwa mwi shina lya butotelo? Inkondo sha Mushilo, Ukulubulwisha kwa butotelo, imbuli mu Middle East na Northern Ireland, ukwipayaula pa kati ka Iraq na Iran (1980-88), ukubumbana kwa baHindu na baSikh mu India—ificitika fyonse fi mu kushininkisha filenga abantu abatontonkanya ukwimya amepusho pa lwa fisumino fya butotelo ne fishinte fya mibele isuma.—Moneni umukululo pe samba.
21. Fya kumwenako nshi fimo ifya fisabo fya Kristendomu?
21 Ubufumu bwa Kristendomu bwaishibikilwa ku bumbimunda bwa buko muli ili bala. Mu nkondo sha calo shibili, Katolika aipeye Katolika na Protestanti ukwipaya Protestanti pa kukambisha kwa ntungulushi shabo sha bupolitiki isha “Bwina Kristu.” Nalyo line Baibolo icilanya mu kumonekesha imilimo ya mubili ne fisabo fya mupashi. Ukulosha ku milimo ya mubili, ilanda ukuti: “Ubulalelale, ukukowela, bucilende, ukupepo tulubi, ubuloshi, ulupato, ifikansa, akalumwa, icipyu, akafindwe, akapaatulula, bucaibela, akaso, ukukolwakolwa, iciwowo, ne fyalingana ne fi; ndemwebela libela, ifyo namwebele kale, nati, abalecite fyabe fi tabakapyane ubufumu bwa kwa Lesa.” Lelo abo abetwa Abena Kristu balibelesha ifi fintu pa myanda iingi iya myaka, kabili imyendele yabo ilingi line yalisuminishiwa kuli bashibutotelo babo.—Abena Galatia 5:19-21.
22, 23. Mu kucilanya, fisabo nshi ifyo ubutotelo bwa cine bufwile ukutwala?
22 Mu kucilana, ifisabo fyapampamikwa ifya mupashi fyalondololwa pamo nga: “ukutemwa, ukusekelela, umutende, [ukushishimisha, NW], icongwe, ubusuma, icishinka, ukunakilila, ukuteko mutima; takuli mbela ya kupinkana na bacite fi.” Amabutotelo yonse yafwile ukuletako uyu musango wa fisabo fya mutende. Lelo bushe yalacita? Bushe ubobe bulacita?—Abena Galatia 5:22, 23.
23 E ico, ukubebeta kwa cino citabo ukwa kusapika Lesa kwa mutundu wa muntu ukupitila mu mabutotelo ya calo kufwile ukubomba nge casuko ku mepusho yesu yamo. Lelo ni ku mulingo nshi ubutotelo bufwile ukupingwilwa? Ni ku cipimo ca kwa ani?
‘Ubutotelo Bwandi Bwaliba Ubwangwamina’
24, 25. Kusonsomba nshi kupeelwa ku muntu umo na umo ukulosha ku butotelo bwakwe?
24 Abantu abengi bakaana ukulanshanya pa butotelo pa kusosa ukuti, ‘Ubutotelo bwandi bwaliba ubwangwamina. Nshicita kucena ku uuli onse umbi, kabili ndafwilisha ilyo ningacicita.’ Lelo bushe ico cilabe cakumanina? Bushe umulingo wa pa lwesu uwa butotelo walikumanina?
25 Nga ca kuti ubutotelo “kulumbulula kwa cisumino ca muntu no kucindikisha amaka yacila pa buntunse ayaishibikwa nga kabumba na kateka wa kubumbwa konse,” nga fintu dikishonari imo ilumbulula, lyene mu kushininkisha ubwipusho bulingile ukuba, Bushe ubutotelo bwandi bwaliba ubwawamina kabumba na kateka wa kubumbwa konse? Na kabili, muli uyu mulandu, Kabumba afwile ukukwata insambu ya kwimika icaba imyendele yapokelelwa, ukupepa, ne cifundisho kabili ne cishapokelelwa. Pa kucita ico, alingile ukusokolola ukufwaya kwakwe ku mutundu wa muntu, kabili uko kusokolola kufwile ukusangwako mu kwanguka no kufikwako kuli bonse. Mu kulundapo, ukusokolola kwakwe ukwingi, nangu kwapayanishiwe mu kutalukana kwa myanda iingi iya myaka, kulingile lyonse ukuba ukwaumfwana no kusuminishanya. Ici cipeela ukusonsomba ku muntu umo na umo—pa kubebeta ubushininkisho no kushininkisha umwine eka icaba ukufwaya kwa kwa Lesa kwapokelelwa.
26. Libuku nshi lya mushilo lifwile ukubomba nge nkonto ya kupiminako ukupepa kwa cine? Kabili mulandu nshi?
26 Limo ilya mabuku yacilapo ukukokola ayaitunga ukupuutwamo kuli Lesa ni Baibolo. Na kabili lyaba e buku lyacishapo ukwananishiwa mu kusaalala no kupilibulwa mu lyashi lya kale lyonse. Apepi ne myaka amakana yabili yapitapo, umo uwa bakalemba baliko atile: “Mwipalana no bwikashi buno; lelo musangulwe mu kulengwa kwa mitima yenu ipya, ukuti mulinge icabo kufwaya kwa kwa Lesa, icisuma kabili ica kutemuna kabili icapwililila.” (Abena Roma 12:2) Cinshi cingaba intulo ya ubo bushinino? Kalemba umo wine atile: “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa, kabili ya mulimo ku kusambilisha, ku kwebaula, ku kulungika, ku kufunda kwa mu bulungami; ukuti umuntu wa kwa Lesa abe uwapwililila, uwaiteyanya ku kubombo mulimo onse usuma.” E ico, Baibolo yapuutwamo ilingile ukubomba nge nkonto ya kupiminako yacetekelwa iya kupepa kwa cine ukwapokelelwa.—2 Timote 3:16, 17.
27. (a) Finshi fyaba ifyalembwa fya mushilo ifya mabutotelo yamo aya calo? (b) Ni shani fintu ifisambilisho fya fiko fifwile ukulinganishiwa ku fya Baibolo?
27 Ulubali lwakokwesha ulwa Baibolo lwatangilila mu nshiku ifyalembwa fyonse ifya mu calo ifya butotelo. Torah, nelyo amabuku ya ntanshi yasano aya Baibolo, Ifunde lyalembelwe pe samba lya kupuutwamo kuli Mose, lipendwa ukubwelela ku numa ku myanda ya myaka yalenga 15 na 16 B.C.E. Ku kulinganyako, ifyalembwa fya ciHindu fya Rig-Veda (ukulonganikwa kwa nyimbo) fyapwilikishiwe mupepi na 900 B.C.E. kabili tafitunga ukupuutwamo kwa bulesa. “Ukulonganikwa kwa Miseke Itatu” ya baBuddha kupendwa ukubwekela ku numa mu mwanda wa myaka walenga isano B.C.E. Qurʼān, iyatungilwe ukupeelwa ukufuma kuli Lesa ukupitila muli malaika Gabriele, cili calembwa ca mu mwanda wa myaka walenga cinelubali C.E. Ibuku lya kwa Mormon, lyashimikwa ukupeelwa kuli Joseph Smith mu United States kuli malaika wainikwa Moroni, cili calembwa ca mu mwanda wa myaka uwalenga 19. Nga ca kuti fimo ifya ifi fitabo fili ifyapuutwamo na bulesa nge fyo bamo beba, lyene fintu fipeela mu musango wa butungulushi bwa butotelo tafifwile kupilika ifisambilisho fya Baibolo, iyaba intulo yapuutwamo iya kutendekelako. Na kabili filingile ukwasuka yamo aya mepusho ya mutundu wa muntu yacilapo ukupelenganya.
Amepusho Yafwaya Icasuko
28. Mepusho nshi yamo ayafwaya icasuko?
28 (1) Bushe Baibolo ilasambilisha cintu icinabwingi ca mabutotelo cisambilisha na cintu ubwingi bwa bantu basumina, ukucilumbula, ukuti abantunse bakwata umweo uushifwa no kuti pa mfwa uselela ku bufumu bumbi, “pa numa ya cabapo,” ku mulu, ku helo, nelyo ku mutwala, nelyo ukuti ubwelela ku kufyalwa cipya cipya?
(2) Bushe Baibolo isambilisha ukuti Shikulu Mulopwe wa kubumbwa konse takwata ishina? Bushe isambilisha ukuti aba Lesa umo? nelyo abantu batatu muli Lesa umo? nelyo balesa abengi?
(3) Cinshi Baibolo isosa ukuti cali e mifwaile ya kwa Lesa iya kutendekelako mu kubumba umutundu wa muntu ku bumi pe sonde?
(4) Bushe Baibolo isambilisha ukuti isonde likonaulwa? Nelyo bushe isonta fye ku mpela, nelyo ukusondwelela, ku micitile yabola iya calo?
(5) Ni shani umutende wa lwa nkati ne pusukilo fingapwishishiwa mu cituntulu?
29. (a) Cishinte nshi ca kutendekelako ico cilingile ukututungulula mu kusapika kwesu icine? (b) Masuko nshi ayo Baibolo ipeela ku mepusho yesu?
29 Ubutotelo bumo na bumo bwakwata ifyasuko fyapusana, lelo mu kusapika kwesu “ubutotelo bwine bwine,” tulingile mu kupelako ukufika ku nsondwelelo isho Lesa afwaya tufikeko. (Yakobo 1:27; AS; KJ) Mulandu nshi twingasosele co? Pantu icishinte cesu ca kubalilapo kuti caba: “Lesa wene abe uwa cine, no muntu onse uwa bufi; ifyo calembwa, aciti, E kuti mulungamikwe mu kulubulula kwenu, no kwebelwa mu kupingulwa kwenu.”—Abena Roma 3:4.a
30. Mepusho nshi yamo yali no kulangulukwapo mu cipandwa cikonkelepo?
30 Nomba apo twakwata icitendekelo ca kubebeta amabutotelo ya calo, natwalukile ku kufwaisha kwa mu kubangilila ukwa mutundu wa muntu ukwa bumupashi. Cinshi twaishiba ku lwa fintu ubutotelo bwatendeke? Fipasho nshi fya kupepa fyaimikwe mu kati ka bantu ba pa kale kabili napamo abatuutu?
[Futunoti]
a Nga uli uwasekelela mu casuko ca Baibolo ica mu kwangufyanya kuli aya mepusho, tuletasha ukuti ubebete ifyalembwa fyakonkapo: (1) Ukutendeka 1:26; 2:7; Esekiele 18:4, 20; Ubwina Lebi 24:17, 18; Mateo 10:28; (2) Amalango 6:4; 1 Abena Korinti 8:4-6; (3) Ukutendeka 1:27, 28; Ukusokolola 21:1-4; (4) Lukala Milandu 1:4; Mateo 24:3, 7, 8; (5) Yohane 3:16; 17:3; Abena Filipi 2:5-11; 4:6, 7; AbaHebere 5:9.
[Amashiwi pe bula 16]
Amabutotelo yonse yafwile ukuletako ifisabo fya mutende. Lelo bushe yalacita?
[Akabokoshi pe bula 14]
Ubutotelo, Ukutemwa, no Lupato
▪ “Inkondo sha butotelo shakongamina ku kucishamo ukubipisha. Lintu abantu balwila icifulo ku kumwenamo kwa mu fya ndalama, bafika pa cishinka apo ubulwi bushilingana no mutengo kabili ifyo balanakilako. Ilintu ica kulenga cili ca butotelo, ukunakilako no kuwikishanya kumoneka ukuba ububi.”—Roger Shinn, profesa wa fibelesho fya kwangalila pamo, Union Theological Seminary, New York.
▪ “Abantu kuti bakansanina ubutotelo, ukulemba ulwa buko, ukulwilapo, ukubufwila; icili conse lelo ukuba aba mweo pali bwene . . . Uko ubutotelo bwa cine bwacilikila umusoka umo, amabutotelo ya bufi yapeelako akabepekesho ke kana.”—Charles Caleb Colton (1825).
▪ “Twalikwata ubutotelo bwakumanina ukutulenga ukupata, lelo tabwakumanina ukutulenga ukutemwana umo no munankwe.”—Jonathan Swift (1667-1745).
▪ “Abantu tababala abacita icabipa umupwilapo na mu kusekelela nga lintu bacicitila ukufuma ku kushininwa kwa butotelo.”—Blaise Pascal (1623-62).
▪ “Imifwaile ya cine iya butotelo bwatumpuluka ili kubelebesha ukufunda kwa ku mupashi ne cine ifili e mibele ine ine iya buko mu myeo iingi ukufika pantu ingapesha, pa kuti umo umo uwa iyi myeo wafwilishiwe muli iyo nshila ukufikilisha ubuyo bwa cine ubwa Muntu. Ubuyo bwa cine ubwa muntu bwaba kukatamika Lesa no kuipakisha Wene kuli pe na pe.”—Arnold Toynbee, kalemba wa lyashi lya kale.
[Ifikope pe bula 4]
AbaHindu bacindika umumana Ganges—uwainikwa Ganga Ma, nelyo Mayo Ganga
BaKatolika bafumaluka balukila kuli Maria mu kubomfya kwabo kwa kolona
Mu fyalo fya ciBuddha fimo, abaume abengi babomba inshita imo nga bashimbe baume aba butotelo aba nkansu sha mutuntula
AbaShilamu ba busumino bacito lwendo lwa butotelo ukuya ku Mecca mu kucefyako limo
[Icikope pe bula 6]
Inte sha kwa Yehova, shaishibikwa mu kusaalala kwa calo ku mibombele yabo ya kushimikila, mu musumba wa ku Japan
[Icikope pe bula 9]
Akanya kabatishiwa muli limo ilya macalici ya Kristendomu. Bushe ubutotelo bwafyalilwamo umo mu kulinga bwaba ubwa cine?
[Icikope pe bula 11]
Ukupeela ilambo lya muntunse lya bena Aztec—bushe amabutotelo yonse mu cituntulu “ni nshila shalingana isha ku cine”?
[Icikope pe bula 13]
Mwi shina lya butotelo, amamilioni yalipaya kabili yalipaiwa