Bushe Walisanga Ubutotelo Bwalungama?

“Ukupepa ukwasanguluka kabili ukushakowela ku menso ya kwa Lesa Shifwe ni uku.”—YAKOBO 1:27.

1, 2. (a) Mu kutontonkanya kwa bantu abengi, cinshi cipima nampo nga ubwabo butotelo bwalungama? (b) Cinshi cifwile ukulangulukwa mu kukatama pa kupima ubutotelo?

TWIKALA mu nshita lintu abantu abengi baba abaikushiwa ukupeela ubutotelo mu kulinganyako ulubali lwacepesha ulwa bumi bwabo. Kuti pambi balasangwa ku mapepo yamo aya butotelo, lelo banono fye bacite fyo lyonse. Abantu abengi tabasumina ukuti amabutotelo yonse yambi yalilubana no kuti ubwabo e bwalungama. Kuti pambi bayumfwa fye ukuti ubutotelo bwabo bwalilungama kuli bene.

² Mu cilolwa ca ici, bushe icipusho ca kuti, Bushe walisanga ubutotelo bwalungama? cilepilibula fye ukuti, Bushe walisanga ubutotelo ubo watemwa? Cinshi cipima cintu watemwa? Bushe lupwa lobe? Bushe bantu ubishanya na bo? Bushe kuyumfwa kobe kwine? Ni mu kukatama kwaba shani walanguluka imimwene ya kwa Lesa pali uyu mulandu?

Ni Shani Fintu Twingeshiba Imimwene ya kwa Lesa?

3. (a) Nga tuli no kwishiba imimwene ya kwa Lesa, cinshi cifwile ukubako kuli ifwe? (b) Fipusho nshi tulingile ukwipusha ukukuma ku mulandu pa lwesu twasuminina ukuti Baibolo yafuma kuli Lesa?

³ Nga ca kuti tuli no kwishiba cintu Lesa umwine atontonkanya, lyene kufwile ukubako ukusokolola kumo ukufuma kuli wene. Baibolo e citabo cakokwesha iciitunga ukuba icapuutwamo kuli Lesa. (2 Timote 3:16, 17) Lelo bushe kuti casoswa muli bucishinka ukuti ici citabo, mu kupusanako na fyonse fimbi, cakwatamo ubukombe bwa kwa Lesa ku mutundu wa buntunse onse? Ni shani fintu wingasuka ico cipusho, kabili mulandu nshi? Bushe cili ni pa mulandu wa kuti abafyashi bobe basumine ifyo? Bushe cili ni pa mulandu wa mibele ya mutima iya bantu ubishanya na bo? Bushe walibebeta ubushininkisho we mwine? Mulandu nshi te kucitile fyo nomba, pa kubomfya ubushininkisho bwakonkapo bune?

4. Ukukuma ku kubako, cinshi cilangilila ukuti Baibolo, ukucila icitabo cimbi, yafuma kuli Lesa?

⁴ Ukubako: Ubukombe ubo mu cine cine bwafuma kuli Lesa kabili ubwaba bwa lupwa lonse ulwa buntunse bulingile ukubako kuli bene. Bushe e fyo caba kuli Baibolo? Languluka ici: Baibolo, yonse fye nelyo mu lubali, nomba isabankanishiwa mu ndimi ukucila 2,000. Ukulingana na American Bible Society, mupepi ne myaka ikumi iyapitapo indimi umo Baibolo yapulintilwe shalengele yene ukubako ku maperesenti mupepi na 98 aya bwingi bwa bantu ba mu calo. Nga fintu calondolwelwe kuli Guinness Book of World Records, Baibolo ukwabulo kutwishika yaba “e citabo cacilishapo kwananishiwa mu calo.” Ici e co twingenekela ukukuma ku bukombe bwafuma kuli Lesa ubo bwalungatikwa ku bantu ba mishobo yonse ne nko na mabumba ya ndimi. (Linganyako Ukusokolola 14:6.) Takwabako icitabo cimbi mu calo icakwata icalembwa icili conse ukupala yene.

5. Mulandu nshi umufula wa lyashi lya kale uwa Baibolo wacindamina?

⁵ Ukuba mu Lyashi lya Kale: Ukubebeta kwasakamanisha ukwa kushimika kwa Baibolo kusokolola inshila na imbi umo Baibolo yabela iyapusanako kufuma ku fitabo fimbi ifyo fiitunga ukuba ifya mushilo. Baibolo yakwatamo ifishinka fya lyashi lya kale, te milumbe ishingashininkishiwa. Irwin Linton, uyo pamo nga shimafunde abeleshenye no kuceeceeta icalefwaikwa pamo ngo bushininkisho mu cilye, alembele ukuti: “Ilintu ifitabo fya malyashi ya kwelenganya, imilumbe no bunte bwa bufi fyaliba ifyasakamanisha ukubiika ifya kucitika fishimikwa mu ncende imo iyabesha ukutali ne nshita imo iishaishibikwa, . . . ukushimika kwa Baibolo kutupeela ubushiku ne ncende ku fintu fishimikwa mu kuba no kulungika kwafikapo.” (Ku ca kumwenako, mona 1 Ishamfumu 14:25; Esaya 36:1; Luka 3:1, 2.) Ku bantu abalukila ku butotelo te pamo nge nshila fye iya kufyukilamo imibele yaafya lelo pa mulandu wa cine, uku kuli kulanguluka kwacindama.

6. (a) Ni shani fintu Baibolo mu cituntulu yafwa umuntu uuli ne mpika sha bumi? (b) Ni mu nshila nshi shitatu Baibolo yafwilisha umuntu ukubomba ne mibele ya bumi iyatapata?

⁶ Ukubomba: Abo ababebeta Baibolo mu kusakamanisha mu kwangufyanya beluka ukuti amakambisho ya iko ne fishinte tafyabelako ku kubalila amasuku pa mutwe. Mu cifulo ca ico, ifi filangilila inshila ya bumi iyo ileta ubunonshi kuli abo abakakatila kuli fyene mu kupalamisha. (Esaya 48:17, 18) Icisansamushi cintu itambika kuli abo abali mu kumanama tacabulwamo kantu, ukushimpwa pa mano ya buntunse aya fye. Ukucila, cilaafwa abantu ukubomba ne mibele ya bumi iyatapata. Mu nshila nshi? Mu nshila shitatu: (1) pa kupeela ukufunda kwawama pa fya kubomba na mafya, (2) pa kulondolola ifya kupokelela ukwaafwa kwabamo kutemwa uko Lesa apeela ku babomfi bakwe nomba, na (3) pa kusokolola inshita ya ku ntanshi iya kusungusha iyo Lesa akwatila abo abamubombela, ukubapeela imilandu yawama iya kucetekela mu malayo yakwe.

7. (a) Ukubomfya amalembo yaloshiweko mu tulembo twa pe samba, londolola icasuko ca mu Baibolo kuli imo iya mpika shikalamba isho shisakamika abantu ilelo. (b) Langa fintu ukufunda kwa mu Baibolo kutucingilila nelyo ukutwaafwa ukubomba ne mibele ya kubombomanika.

⁷ Nangu ca kuti ukufunda kwa Baibolo ilingi line takwabo kwatemwikwa kuli abo abakaana ubulashi no kusupila ubumi bwa kuyobekamo, abengi balisa ku kwiluko kuti ubumi bwa musango yo tabwabaletela insansa sha cine cine. (Abena Galatia 6:7, 8) Baibolo ipeela ifyasuko fyabulo kulamba ku fipusho pa lwa kuponye fumo, ukulekana, no kulaalana kwa ba bwamba bumo bwine. Ukufunda kwa iko bucingo mu kulwisha ukubomfya bubi bubi ukwa miti ikola ne fya kunwa fikola no kulwisha ukwambula ubulwele bwa AIDS ukupitila mu mulopa wakoweshiwa nelyo bucitobo bwa bwamba. Itulanga ifya kukwata indupwa sha nsansa. Ipayanya ifyasuko ifyo filenga umuntu ukubomba ne mibele yacilishapo kubombomanika mu bumi, ukusanshako ukukaanwa ku filundwa fya lupwa ifyapalamisha, ukulwala kwabamo akayofi, ne mfwa ya mutemwikwa. Itwaafwa ukwiluka ifiise ntanshi fyesu pa kuti ubumi bwesu bwingesulamo ubupilibulo mu cifulo ca malangulusha.a

8, 9. (a) Busesemo nshi ubukwebekesha pa lobe pamo ngo bushinino bwa kupuutwamo kwa Baibolo? (b) Cinshi cintu amasesemo muli Baibolo yashinina ukukuma ku ntulo ya yako?

⁸ Ubusesemo: Baibolo yaliibela pamo nge buuku lya busesemo, ibuuku ililanda icikacitika ku nshita ya ku ntanshi, kabili icita cene mu kulonsha. Yasobele ubonaushi bwa Turi wa pa kale, ukuwa kwa Babiloni, ukukuulwa cipya cipya ukwa Yerusalemu, ukwima no kuwa kwa mfumu sha Medo-Persia na Greece, ne fya kuponako fishingapendwa mu bumi bwa kwa Yesu Kristu. Na kabili yasobele mu kulonsha imibele ya calo iyo yacitikako muli uno mwanda wa myaka, kabili ilondolola ubupilibulo bwa iko. Ilanga fintu impika isho shacimfya bakateka ba buntunse shikapikululwa, kabili ishibisha Kateka uukaleta umutende ubelelela no mutelelwe wa cine cine ku mutundu wa buntunse.b—Esaya 9:6, 7; 11:1-5, 9; 53:4-6.

⁹ Icacindamisha, Baibolo ilangisha amaka ya kusobela inshita ya ku ntanshi mu kulungika pamo ngo bwesho bwa Bulesa. (Esaya 41:1–46:13) Umo uwingacita cene nelyo uwingapuutamo bambi ukucita cene tali kalubi fye akabulamo bumi. Tali fye muntunse waipeelesha ku butotelo. Ni Lesa wa cine, kabili ibuuku ilyakwatamo ubusesemo bwa musango yo Cebo cakwe.—1 Abena Tesalonika 2:13.

Bushe Bonse Ababomfya Baibolo Baliba fye Bwino?

10, 11. Nga fintu calangililwe na Yesu, nangu ca kuti shibutotelo kuti pambi abomfya Baibolo, cinshi cingalenga ubutotelo afwilisha ukuba ubwa fye?

¹⁰ Bushe calibamo kupelulula—icacilapo kucindama, bushe caba ca mu Malembo—ukusondwelela, lyene, ukuti amabumba yonse aya butotelo ayo yatunga ukubomfya Baibolo yalasambilisha ubutotelo bwa cine? Bushe uuli onse uusenda nelyo ukwambula Baibolo alabelesha ubutotelo bwalungama?

¹¹ Ubwingi bwa bashibutotelo, nangu ca kuti balikwata Baibolo, babomfya ubutotelo nge nshila ya kuikatamikilamo. Basundula icine casanguluka mu kuba ne fishilano na mano ya buntunse. Bushe ukupepa kwabo kwalipokelelwa kuli Lesa? Yesu Kristu mu kulingisha abomfeshe ukubilisha kwa kwa Lesa ukupitila muli kasesema Esaya ku ntungulushi sha butotelo muli Yerusalemu wa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo abalecita fye ico cine, ukusoso kuti: “Aba bantu banshinshimuna pa tunwa twabo, lelo imitima yabo yataluka kuli ine: lelo kwa fye ukushinshimuna banshinshimuna, amasambilisho basambilisha mafunde ya bantu.” (Mateo 15:8, 9; 23:5-10) Mu kumonekesha, ubutotelo bwa musango yo tabuli butotelo bwa cine.

12, 13. (a) Ni shani fintu imyendele ya filundwa fye calici ingaafwa umuntu ukupima nampo nga ubutotelo bwabo e bwalungama? (b) Ni shani fintu Lesa akamona ukupepa kwesu nga ca kuti twasala aba kubishanya na bo abo akaana? (2 Imilandu 19:2)

¹² Ni shani nga ca kuti ifisabo ifyaletwako ne fisambilisho fya mabutotelo yamo, nga fintu fyalangishiwa mu bumi bwa filundwa fyabo abali mu kwiminina kusuma, fintu fyabola? Mu Lyashi lyakwe ilya pa Lupili, Yesu asokele ukuti: “Cenjeleni kuli bakasesema wa bufi, . . . Mukabeshibila ku fisabo fyabo; . . . Umuti onse uusuma utwale fisabo fisuma, lelo umuti uwa fye utwale fisabo ifyabipa.” (Mateo 7:15-17) Ca cine ukuti abantu umo umo kuti pambi balufyanya no kukabila ukulungikwa. Lelo imibele ilaba iyapusanako lintu ifilundwa fye calici, nelyo fye bashibutotelo, bayobeka mu bulalelale no bucende, ukulwa, ukukolwakolwa, ubufunushi, ukubepa, ukupupe mipashi, ukupepa utulubi—icili conse nelyo fye fyonse ifya ifi fintu—lelo ukwabula ukusalapula ukwapeelwa, kabili abo abatwalilila muli iyi nshila tabafumishiwe mu cilonganino. Baibolo mu kulengama ilondolola ukuti abo abacita ifintu fya musango yo balingile ukutamfiwa mu cilonganino; tabakapyane Ubufumu bwa kwa Lesa. (Abena Galatia 5:19-21) Ukupepa kwabo takutemuna Lesa, kabili ukupepa kwesu takwakatemune Lesa nga ca kuti twasala pamo nga aba kubishanya na bo abo akaana.—1 Abena Korinti 5:11-13; 6:9, 10; Ukusokolola 21:8.

¹³ Cili icalengama ukuti te mabumba yonse ayaitunga ukubomfya Baibolo ayabelesha ubutotelo bwa cine ubo Baibolo ilondolola. Finshi, lyene, fintu Baibolo yaimika nge fya kwishibilako ubutotelo bwa cine?

Ifya Kwishibilako Ubutotelo bwa Cine

14. (a) Ni pali cinshi ifisambilisho fyonse ifya butotelo bwa cine fyashimpwa? (b) Ni shani fintu ifisambilisho fya mu Kristendomu ukukuma kuli Lesa no mweo filolenkana no bu bwesho?

¹⁴ Ifisambilisho fya buko fyashimpwa mu kushansha pa Malembo yapuutwamo. “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa, kabili ya mulimo ku kusambilisha, ku kwebaula, ku kulungika.” (2 Timote 3:16) Lelo ni pi pantu Baibolo wa Mushilo ilanda pa lwa Bulesa Butatu ubwa mu Kristendomu? Kabili ni pi pantu Baibolo isambilisha, nge fisambilisha bashibutotelo, ukuti abantunse bakwata umweo uupusunsuka imfwa ya mubili? Bushe walitala awipushapo shibutotelo ukukulanga ifyo fisambilisho muli Baibolo yobe? The New Encyclopædia Britannica ilondolola ukuti: “Nangu ni numbwilo Bulesa Butatu nelyo icisambilisho calengama tafimoneka mu Cipingo Cipya.” (1992, Micropædia, Volyumu 11, ibula 928) Kabili New Catholic Encyclopedia isumino kuti: “Pa kati ka Bashibo ba Batumwa, takwali nangu cimo icalepalaminako nelyo fye ni panono ku muntontonkanya wa musango yo nelyo ukulingulula.” (1967, Volyumu XIV, ibula 299) Ukukuma ku mfundo ya Kristendomu iya mweo uyo upaatukako kufuma ku mubili pa mfwa, abasoma ifye calici basumino kuti bafumishe iyo mfundo ku mano ya buntunse aya ciGreek. Nangu cibe fyo, ubutotelo bwa cine tabubika pa mbali icine ca Baibolo pa mulandu wa mano ya buntunse.—Ukutendeka 2:7; Amalango 6:4; Esekiele 18:4; Yohane 14:28.

15. (a) Ni shani fintu Baibolo ishibisha Umo fye uuli no kupepwa? (b) Ni shani fintu bakapepa ba cine bayumfwa pa lwa kupalamina kuli Yehova?

¹⁵ Ubutotelo bwa cine butwala pa ntanshi ukupepa kwa kwa Lesa wa cine umo fye mpo, Yehova. (Amalango 4:35; Yohane 17:3) Ukusupawila Amalango 5:9 na 6:13, Yesu Kristu mu kushansha alondolwele ukuti: “[Yehova, NW] Lesa obe e o ulepepa, kabili wene eka e o ulebombela.” (Mateo 4:10) Mu kumfwana ne co, Yesu alengele ishina lya kwa Wishi ukwishibikwa ku basambi bakwe. (Yohane 17:26) Bushe ubutotelo bobe bwalikusambilisha ukupepa Yehova? Bushe walifika pa kwishiba Umuntu waishibikilwa kuli ilyo ishina—imifwaile yakwe, imibombele yakwe, imibele yakwe—ica kuti uyumfwa ifyo mu kubamo kucetekela kuti wapalamina kuli wene? Nga ca kuti ubutotelo bobe bwaba bwa cine, icasuko cili ni ee.—Luka 10:22; 1 Yohane 5:14.

16. Cinshi cintu icitetekelo muli Kristu cipilibula kuli abo ababelesha ubutotelo bwa cine?

¹⁶ Ulubali lwacindama ulwa kupepa ukutemuna Lesa lwaba citetekelo mu Mwana wakwe, Yesu Kristu. (Yohane 3:36; Imilimo 4:12) Ici tacilepilibula fye ukusumina ukuti alikeleko uwa mweo nelyo ukuti aali muntu wapulamo. Cisanshamo ukutesekesha cintu Baibolo isambilisha ukukuma ku mutengo we lambo lya bumi bwa buntunse ubwapwililika ubwa kwa Yesu no kwishiba icifulo cakwe ilelo pamo nge Mfumu ya mu muulu. (Ilumbo 2:6-8; Yohane 3:16; Ukusokolola 12:10) Nga ca kuti ulabishanya na abo ababelesha ubutotelo bwa cine, walishiba ukuti mu bumi bwa cila bushiku balabikako ukubombesha kwasakamanishisha ku kumfwila Yesu, ukupashanya ica kumwenako cakwe, no kwakana pa lwabo kabili mu kupimpa mu mulimo uyo apeele abasambi bakwe. (Mateo 28:19, 20; Yohane 15:14; 1 Petro 2:21) Nga ca kuti ico te fintu cili ku bantu upepa na bo, ulekabila ukufwayako kumbi.

17. Mulandu nshi bakapepa ba cine babela abasakamanisha ukuisunga ababula itoni ku calo, kabili cinshi cintu ico cisanshamo?

¹⁷ Ukupepa kwa cine takwakoweshiwa pa kuibimba mu mapolitiki ne fikansa fya mu calo. (Yakobo 1:27) Mulandu nshi te ifyo? Pantu Yesu asosele ukukuma ku bakonshi bakwe ukuti: “Tabali ba pano isonde, ifyo na ine nshili wa pano isonde.” (Yohane 17:16) Yesu taikobenkenye mu mapolitiki, kabili akeenye abakonshi bakwe ukufuma ku kwalukila ku fyanso fya ku mubili. (Mateo 26:52) Abo abomfwila cintu Icebo ca kwa Lesa cisosa ‘tabasambilila kabili ubulwi.’ (Esaya 2:2-4) Nga ca kuti ubutotelo ubuli bonse ubo wakwatako nelyo fye lishina tabulinga muli ubo bulondoloshi, ili e nshita ya kuputula ifikakilo na bwene.—Yakobo 4:4; Ukusokolola 18:4, 5.

18. (a) Cinshi cintu Yohane 13:35 ishibisha pamo nge mibele yapulamo iya butotelo bwa cine? (b) Ni shani fintu wingaafwa umuntu umo ukupima libumba nshi lyumfwana na Yohane 13:35?

¹⁸ Ubutotelo bwa cine busambilisha no kubelesha ukutemwa kwabulamo akaso. (Yohane 13:35; 1 Yohane 3:10-12) Ukutemwa kwa musango yo takulandwapo fye mu malyashi. Mu cishinka kutintila capamo abantu ba mishobo yonse, amabumba ya fya bunonshi yonse, indimi shonse, inko shonse muli bumunyina bwa cine cine. (Ukusokolola 7:9, 10) Bwimika Abena Kristu ba cine mu kupaatukako kufuma ku calo cabashinguluka. Nga ca kuti taulati ucite co, sangwa ku kulongana pa Ŋanda ya Bufumu iya Nte sha kwa Yehova, capamo na mabungano yabo ayakalamba. Bamone ilyo balebombela capamo pa kukuula imo iya Mayanda yabo aya Bufumu. Lolekesha fintu basunga bonse abakoloci (ukusanshako bamukamfwilwa) na bacaice (ukusanshako abo abakwata umufyashi fye umo nelyo abashakwata nangu umo). (Yakobo 1:27) Linganyako cintu umona ku cintu wasanga mu butotelo ubuli bonse bumbi. Lyene ipushe we mwine auti, ‘Ni bani babelesha ubutotelo bwa cine?’

19. (a) Kupikulula nshi ku mpika sha mutundu wa buntunse kuntu ubutotelo bwa cine bwafwilisha? (b) Cinshi cintu ifilundwa fyaba mu butotelo bwa cine filingile ukulacita?

¹⁹ Ubutotelo bwa cine bwafwilisha Ubufumu bwa kwa Lesa pamo ngo kupikulula kubelelela ku mpika sha mutundu wa buntunse. (Daniele 2:44; 7:13, 14; 2 Petro 3:13; Ukusokolola 21:4, 5) Bushe amacalici ayali yonse aya mu Kristendomu yalacite co? Ni lilali walekelesheko ukumfwa shibutotelo ukulondolola Ubufumu bwa kwa Lesa na cintu Amalembo yalanga ukuti e co bukapwishishisha? Bushe ukuteyanya wabako kulakukoselesha ukulanda kuli bambi pa lwa Bufumu bwa kwa Lesa, kabili nga ni fyo, bushe ifilundwa nge bumba lyonse balakana mu kucita cene? Yesu alicitile ubunte bwa musango yo; abasambi bakwe aba mu kubangilila balicitile. Na iwe wine kuti wakwatako ishuko lya kwakana muli iyi mibombele. E mulimo wacilishapo kucindama uulecitwa pa mulola we sonde ilelo.—Mateo 24:14.

20. Mu kulunda pa kwishibo butotelo bwalungama, cinshi tufwile ukucita?

²⁰ Nangu ca kuti kwalibako amakana ya mabutotelo, Baibolo mu kwangufyanya ilatwaafwa ukufumyapo icimfulumfulu pa kuti twingeshiba ubwa cine. Lelo tulekabila ukucite fyafulilako ukucila pa kwishiba bwene. Cili icakatama ukuti twabelesha bwene. Ico ici cibimbamo cikalangulukwa mu kushika mu cipande cesu icikonkelepo.

[Amafutunoti]

Kuti Wayasuka Shani?

◻ Mu kwishiba ubutotelo bwalungama, mimwene ya kwa ani iyacilishapo kucindama?

◻ Bushininkisho nshi bune ubusonta kuli Baibolo nge Cebo ca kwa Lesa?

◻ Mulandu nshi te mabutotelo yonse ayabomfya Baibolo yapokelelwa kuli Lesa?

◻ Finshi fili e fya kwishibilako mutanda ifya butotelo bwalungama?

[Akabokoshi pe bula 10]

Inte sha kwa Yehova . . .

◆ Bashimpa ifisambilisho fyabo fyonse pali Baibolo.

◆ Bapepa Lesa wa cine umo fye, Yehova.

◆ Bekala mu kumfwana ne citetekelo cabo muli Yesu Kristu.

◆ Tabaibimba mu mapolitiki ne fikansa fya calo.

◆ Bafwaya ukulangisha ukutemwa kwabulamo akaso mu bumi bwa cila bushiku.

◆ Bafwilisha Ubufumu bwa kwa Lesa pamo ngo kupikulula kubelelela ku mpika sha mutundu wa muntu.

[Icikope pe bula 9]

BAIBOLO—cinshi cilangilila ukuti yakwatamo ubukombe bwa kwa Lesa ku mutundu wa buntunse onse?