Bushe Ubutotelo Ubuli Bonse Busuma mu Kukumanina?

“Ishamo lya nshita yesu kayofi. Tulekabila ubutotelo, lelo takuli uko tusanga Lesa uwa kubulinga.”—Lucian Blaga, kalemba wa nshintu umwina Romania kabili uwa mano ya buntunse

“Ubutotelo na bashibutotelo fyaba, kabili nakalimo fikatwalilila pa nshita yalepa, ukuba pa kati ka balwani bacilishapo aba kulunduluka no buntungwa.”—Khristo Botev, kalemba wa nshintu umwina Bulgaria

UKWAMBULA kulemoneka pano kubwesha mfule ubusanso umo abantu abengi abafumaluka baisanga abene. Mu kuyumfwa kwashika bomfwa ukukabila kwa butotelo, lelo Lesa wa nkama untu bashibutotelo basambilisha te Lesa uo bengomfwikisha no kutemwa. Mu kulundapo, balamwensekesha ukuti bashibutotelo na mabutotelo yabo balicita ifingi ku kucilikila ukulunduluka kwa buntunse no butungwa. Ee, ilintu ukukabila kwa butotelo kulepokelelwa mu kwingilishiwako, abantu ba bufumacumi tabakasuminishe fye ubutotelo ubuli bonse.

Ukulekana Kwacindama

Ubutotelo bubomba ulubali lukalamba mu mipangilwe ya mutundu wa muntu ne lyashi lya kale. The New Encyclopædia Britannica ilanda pa lwa butotelo “nge cishinka mu cakukumanya ca buntunse, intambi, ne lyashi lya kale” kabili ilundapo ukuti: “Ubushininkisho ubwa mibele ya butotelo na bucishinka e ko fyaba mu lubali ululi lonse ulwa bumi bwa buntunse.” Lelo ilyashi lya kale lilangilila ukuti takwaba pa mabutotelo yakalamba aya calo ayaba ipaalo ku mutundu wa muntu.

Shimucindikwa wa ku India Jawaharlal Nehru inshita imo alandilepo ukuti: “Ica kucitika caibela iciitwa ubutotelo, nelyo mu kucefyako ubutotelo bwateyanishiwa, mu India na kumbi, calitutulumusha.” Ukulanguluka inkondo isho ishalwikwa ne misoka iyacitwa mwi shina lya butotelo, bushe mu bufumacumi kuti wakana ukusuminishanya nankwe?

Mu mwanda wa myaka uwalenga 18, uwa mano ya buntunse Voltaire umwina France acitile ukulekanya kwa kusekesha. Alembele ukuti: “Ubutotelo, mwatila, bwaliletako incitilo shishingapendwa ishabipisha. Ukucila mulingile ukusoso kuti kutiine mipashi, ukutiine mipashi uko ukuleteka icibulungwa cesu ica bulanda. Ukutiine mipashi e mulwani wacilishapo kukaluka uwa kupepa kwasanguluka uko twalye misha ku Muntu Wapulishamo.” Voltaire alwishishe ukukanasuminisha ukuilumbulwila kwa butotelo kwa mu kasuba kakwe, lelo asungilile ubusumino bwakwe muli Lesa pamo nga Kabumba wa kubumbwa konse. Amwene ukulekana pa kati ka butotelo bwa cine no bwa bufi.

Ukukabila kwa Kusala

Te bonse abasuminishanya na Voltaire. Bamo batunga ukumona ubusuma mu mabutotelo yonse; e ico, tabayumfwa ukukabila kwa cine cine ukwa kufwaya ubutotelo bwa cine. Abantu ba musango uyo balingile ukumfwila ukusoka kwapeelwa na kasesema Esaya, uwalembele ukuti: “Kalanda ku basoselo bubi batila busuma, abasoselo busuma batila bubi; abatile mfifi lubuuto, abatilo lubuuto ni mfifi; abatile calula calilowa, abatile calowa calilula!” (Esaya 5:20) Ubutotelo bwa bufi bwaliletako icabipa ku muntunse. Bwafumamo imfifi ya ku mupashi kabili bwasha icalula mu tunwa twa bantu ba mitima ya bufumacumi.

Ukusalapo, lyene, takwaba pa kati ka kuba mukanalesa no kusumina mu butotelo ubuli bonse. Tacaba icayanguka nge fyo. Ilyo fye umo aishiba ukukabila kwa kuli Lesa, uyo afwile ukufwaya ubutotelo bwa cine. Nge fyo kafwailisha Émile Poulat acibikile bwino muli Le Grand Atlas des Religions (Ibuku Likalamba Ilya Mapu ya Mabutotelo) ukuti: “Ifintu ifyo [amabutotelo] yasambilisha no kupinda fyaliba ifyalekanalekana ica kuti caliba icishingacitikako ukusumina muli yene yonse.” Mu kusuminishanya ne ci, Encyclopædia Universalis iya ciFrench (Encyclopedia Ikalamba) isoso kuti: “Nga ca kuti umwanda wa myaka uwalenga 21 wabwelele ku butotelo, . . . umuntu akapingulapo nampo nga ifintu fyashila atambikwa fya cine nelyo fya bufi.”

Ifya Kusala Ubutotelo Bwalungama

Cinshi cikatutungulula ku kusala ubutotelo bwalungama? Encyclopædia Universalis yalilungika lintu yebekesha ubucindami bwa cine. Ubutotelo ubusambilisha ubufi te kuti bube ubwa cine. Kasesema wakulisha uwabalile enda pe sonde alondolwele ukuti: “Lesa Mupashi, na bamupepa bali no kumupepela mu mupashi na mu cine.”—Yohane 4:24.

Uyo kasesema aali ni Yesu Kristu, na kabili abilishe ukuti: “Ibakeni kuli bakasambilisha ba butotelo aba bufi, abesa kuli imwe nabafwala nge mpaanga lelo mu cine cine mimbulu yafunuka. Kuti mwabeshibila ku fisabo fyabo. . . . Icimuti conse icisuma citwala ifisabo fisuma, lelo icimuti cabola citwala ifisabo fyabipa.” (Mateo 7:15-17, Phillips) Pa kumona ifisabo fyabipa ifya mabutotelo “yakalamba” aya calo, kabili nelyo fye ifya fyakaniko ne mipepele ya kusefya iyo yatumpuka, abantu abengi abafumaluka beluka yene nge ‘fimuti fyabola,’ ifyabula fye ukuwama. Lelo ni shani fintu bengasanga ubutotelo bwa cine?

Ukwabulo kutwishika te kuti cicitike ukusambilila amakana ya mabutotelo aya mu kati na ku nse ya Kristendomu pa ntanshi ya kupanga ukusala. Nangu cibe fyo, nga ca kuti—nge fyo Yesu alandile—twabomfya icine ne fisabo nge fya kupiminako, kuti cacitika ukwishiba ubutotelo bwa cine.

Icine ne Fisabo

Yesu alumbwile icine. Ukulosha kuli ici, libumba nshi ilya basumina abakaana ubufi bwa butotelo ubwatuntuka ku nshimi sha pa kale na mano ya buntunse aya ku Greece ifyo fisokelela mu mabutotelo ayengi? Ubufi bwa musango yo bumo cisambilisho ca kuti umweo wa buntunse mu cifumanda waba umunshifwa.a Ici cisambilisho caliletako icifundisho cisaalula Lesa ica mulilo wa helo.

Yesu na kabili alumbwile ifisabo. Ukulosha kuli ici, bushe walishiba ubutotelo ubo ubwaletako bucibusa bwine bwine ubwa pa kati ka nko uko ifipindami fya mushobo, ululimi, na buluko fyacimfiwa ku kutemwa no kumfwana kumo kwine? Bushe walishiba ubutotelo bwaikatana mu kusaalala kwa calo ubo ifilundwa fya buko kuti fyasalapo ukupakaswa ukucila ukusuminisha intungulushi sha bupolitiki nelyo isha butotelo ukubaluminisha ukupata bamunyinabo ne nkashi no kubepaya mwi shina lya buluko nelyo ubutotelo? Ubutotelo ubwakeene ubufi bwa musango yo ubwa butotelo no kuletako ifisabo fya musango yo kuti bwapeela ubushinino bwa maka ubwa kuba bumo ubwa cine, bushe te ifyo?

Ubutotelo bwa Cine Bulebeleshiwa Ilelo

Bushe kwalibako ubutotelo bwa musango yo? Ee, e ko bwaba. Lelo ufwile ukusumina ukuti tabuli bumo ubwa mabutotelo yakalamba aya calo. Bushe ici cilingile ukutupapusha? Iyo. Mu Lyashi lyakwe ilya pa Lupili ilyalumbuka, Yesu alondolwele ukuti: “Ingileni pa mpongolo ya kamfyemfye: pa kuti impongolo yasalala, kabili inshila yapabuka iitwala ku boni, kabili bengi abengilako. Lelo inshila iitwala ku mweo ya kamfyemfye kabili yalifyenenkana, kabili banono abaisanga.”—Mateo 7:13, 14.

E co ni kwi ubutotelo bwa cine bwingasangwa? Mu kuicefya konse no bufumacumi, tufwile ukusosa ukuti Inte sha kwa Yehova bapanga ukwikatana kwa pa kati ka nko abaleenda muli iyi ‘nshila ya kamfyemfye kabili iyafyenenkana.’ Ca cine, amabutotelo yakalamba mu musaalula yeta Inte sha kwa Yehova icakaniko. Lelo ifyo fine fye e fyo intungulushi sha butotelo isha busangu mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E. shaitile Abena Kristu ba mu kubangilila.—Imilimo 24:1-14.

Mulandu nshi Inte sha kwa Yehova babela abashininwa ukuti balikwata ubutotelo bwa cine? Cisuma, bapanga bumunyina bwa pa kati ka nko ubo bufika ukucila mu fyalo 200 kabili ubo bulecimfya amalekano ya buluko, umushobo, ululimi, ne bumba lya kwangalila capamo. Kabili balakaana ukusumina mu fifundisho—te mulandu no bukokole—ifyo mu kumonekesha fipaasha ico Baibolo isosa. Lelo ni shani baishile mu mibele yafwaikwa iya musango yo? Kabili cinshi cintu ukubelesha ubutotelo bwa cine kubimbamo? Ici ne fipusho fimbi pa lwa butotelo fikalandwapo mu fipande fikonkelepo fibili.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 7]

Inkondo sha mushilo shali ulubali lwa fisabo fyabipa ifya butotelo bwa bufi

[Abatusuminishe]

Bibliothéque Nationale, Paris

[Icikope pe bula 8]

Ubutotelo bwa cine butwala ifisabo fisuma