‘Ukutanda ne Filamba no Kuseepa no Tupundu’

Nga fintu cashimikwa na Miyo Idei

“Nafwa ee! Nafwa ee! Ntuuleni!” Tata aleshikitika pa kupunda. Ishiwi lyakwe lyali ilyapongomoka nga nshi ilyo nakwankwenye ukufuma mu ŋanda. Cali ubushiku pa kati, kabili tata akwete ubulwele bwa ku mutima. Nabutukile kuli bayama, abaleikalila lwa mupepi, lelo lintu twabwelele, Tata aali naleka umweo.

ICO cacitike pa December 14, 1918. Pa mushinku wa 13, nali uwabulwa abafyashi. Mayo afwile lintu naali ne myaka ya bukulu cinelubali. Pa kulufya abafyashi bonse babili mu kubangilila ifyo mu bumi bwandi, natendeke ukupapa, ‘Mulandu nshi abantu bafwila? Cinshi cicitika pa numa ya mfwa?’

Pa numa lintu napwishishe amasambililo pe sukulu lya bakafundisha, nali kafundisha mu Tokyo kabili nasambilishe pe Sukulu lya Kutendekelako ilya Shinagawa. Pa numa, cibusa wandi anangile ku mulumendo, Motohiro, uyo naupilweko pa mushinku wa 22. Pa myaka yapitapo 64, twalyakana ifya kukumanya fya bumi fyonse fibili ifyabipa ne fisuma. Mu kwangufyanya twaselele ku Taiwan, iyali pali iyo nshita pe samba lya kuteka kwa bena Japan. Iyo nshita nshaishibe ukuti nali no kusanga ica kulenga utupundu muli cilya calo.

Ukusambilila Icine

Muli shinde wa 1932, lintu twaleikala ku nse ya Chiai mu ncende ya pa kati iya Taiwan, umwaume uwe shina lya Saburo Ochiai alitutandalile. Asonteleko ukuti amasesemo ya Baibolo yasanshamo ubulayo bwa kubuushiwa kwa bafwa. (Yohane 5:28, 29) We cilolelo ca kusungusha! Nalefwaisha apakalamba ukumona mayo na tata na kabili. Mu kuba no kupaasha kwa iko ukwabamo amano, ubulondoloshi bwabamo ukupelulula, no bushinino bwakosa ubwa mu Baibolo, amashiwi yakwe yalikwete icine. Inshita yapitile mu kwangufyanya nga nshi apantu twapoosele akasuba konse ukulanshanya Baibolo. Cabele libuku lya kucebusha kuli ine.

Mu kwangufyanya Mr. Ochiai aile ku cifulo cimbi, ukutushiila ifitabo pamo nga Creation, Harp of God, Government, Prophecy, Light, na Reconciliation, fyonse ifyasabankanishiwe na Watch Tower Bible and Tract Society. Nabele uwabimbwamo nga nshi mu kubelenga fyene, kabili ilyo nabelengele, nalikuntilwe ku kwebako bambi pa lwa cintu nalebelenga. Nga ca kuti Yesu atampile ubutumikishi bwakwe mu mushi wa ku mwabo uwa Nasarete, mulandu nshi te kuti ntampile uko naikele? Natandalile umwina mupalamano wandi. Takuli nangu umo uwansambilishe ifya kushimikila, e co naile ukufuma ku ŋanda ne ŋanda na Baibolo yandi ne fitabo fintu nabelengele, ukushimikila apo ningapesha. Abantu balyankwileko bwino no kupokelela bamagazini. Naipwishe Todaisha, nga fintu Watch Tower Society yaleitwa mu Japan pali ilya nshita, ukuntuminako amakope 150 aya katabo ka mutwe The Kingdom, the Hope of the World, kabili nalyanenye twene.

Ubushiku bumo umuntu umo uwapokelele impapulo anjebele ukuti bakapokola baliisa pa numa lintu nafuminepo no kupokolola ifitabo. Mu kwangufyanya pa numa ya ico, abafwailisha imisoka bane balishile ku mwandi no kupokolola ifitabo fyandi fyonse na bamagazini. Bashileko fye Baibolo. Pa myaka isano, nshakumenye uuli onse uwa bantu ba kwa Yehova, lelo ukupimpa kwandi ku cine kwalitwalilile ukubilima.

Lyene kwaishile December 1937! Bakolopota babili ukufuma ku Japan balitutandalile. Pa kuba uwapapushiwa, nalipwishe ukuti: “Ni shani fintu mwaishibe pa lwa ifwe?” Basosele ukuti: “Natukwata ishina lyobe pano pene.” Yehova alitwibukishe! Inte shibili, Yoriichi Oe na Yoshiuchi Kosaka, bacofele amakilomita yamo 240 ukufuma ku Taipei ukuya ku Chiai pa macinga ya kale, mu kuba ne fipe fyabo ukulongwa ku numa. Lintu balandile na ifwe, nayumfwile ukupala mutungwi umwina Etiopia uwasosele ukuti: “Cinshi cilendesha ukubatishiwa?” (Imilimo 8:36) Inshita ya bushiku bafikile, bonse umulume wandi na ine twalibatishiwe.

Ukusakamana Bamunyina Babikwa mu Cifungo

Mu 1939 ukwikatwa kwa Nte sha kwa Yehova kwaishile mu kupumikisha ukupulinkana Japan yonse. Ibimbi lya kupakaswa mu kwangufyanya lyafikile ku Taiwan. Mu April Bamunyina bonse babili Oe na Kosaka baliketwe. Imyeshi ibili pa numa twaliketwe na ifwe bene. Apantu naali kafundisha, nalikakwilwe ubushiku bwakonkelepo, lelo umulume wandi alibikilwe mu cifungo pa myeshi ine. Pa numa umulume wandi akakwilwe, twaselele ku Taipei. Nomba ilyo twapalamine ne cifungo uko bamunyina babili basungilwe, ici calibombele bwino.

Icifungo ca Taipei cali cifungo ca bulinshi bwakakala. Ukusenda ifya kufwala ne fya kulya, naile mu kumona bamunyina. Mu kubalilapo, Munyina Kosaka alishile mu kuba na malonda no ufwailisha imisoka ku numa ya nsolokoto iya masentimita 30 iyapindililwa ne nsale. Aali uwabutuluka kabili imilomo yakwe iyakashika kwati matunda ayateku. Alyambwile icifuba ca ntanda bwanga.

Lyene Munyina Oe alishile alemwentula, mu nsansa ukubwekeshapo ukusoso ukuti: “Cawama pa kuti mwacisa.” Apantu icinso cakwe cali ica mutuntula kabili icafimba, nalimwipwishe pa lwa butuntulu bwakwe ubwa bumi. “Ndi fye bwino!” e fyo ayaswike. “Ici cifulo cisuma nga nshi. Takwaba ifiipu nelyo inda. Kuti nalya fye no musunga wa ngano shafitulukila. Cili fye kwati mushi wa ba fyuma,” e fyo asosele. Bakapokola na malonda tabali na maka ya kucilikila uluseko lwabo kabili basosele ukuti: “Yaba, te kuti tucimfye uyu munensu Oe.”

Ukubikwa mu Cifungo na Kabili

Mupepi no bushiku pa kati pa November 30, 1941, inshiku shinono pa numa nabwelele ku mwandi ukufuma ku kutandalila bamunyina, twaumfwile ukukunkunsha ku ciibi. Namwene ukupusha pa ciibi ce galasi lya kuseshasesha ifinshingwa fya bantu ne fisote ifyapala impili. Napendele cinekonsekonse aba bene. Baali ni bakapokola. Bapatikishe ukwingila mu ŋanda yesu no kupinune icipe icili conse mu ŋanda—lelo mu kukanatunguluka. Pa numa ye awala limo ilya kusokota iŋanda, bapokolwele amaalubamu ya fikope no kutweba ukubakonka. Naibukishe ukuti Yesu aiketwe ubushiku pa kati. (Mateo 26:31, 55-57; Yohane 18:3-12) Itontonkanyo lya bantu cinekonsekonse ukuicusha muli iyo nshila pali ifwe babili lyalinsekeshe.

Twatwelwe ku cikuulwa cishaishibikwa icali icikalamba kabili umwafiita. Pa numa twasangile ukuti cali Cifungo ca Taipei Hichisei. Twatekelwe pa ntanshi ye desiki likalamba, kabili ukwipushisha kwalitendeke. Libili libili baipwishe ukuti: “Ni bani bantu mwaishiba?” kabili umo umo uwa ifwe ayaswike ukuti: “Nshaishiba uuli onse.” Ni shani fintu twingeshiba abo baikala mu calo cikalamba ica Japan? Twaishibe fye Bamunyina Oe na Kosaka, kabili twaikele tondolo ukulosha ku mashina ayali yonse yambi ayo pambi twaumfwile mu kukanalungatika.

Mu kwangufyanya cali 5 koloko ulucelo, kabili abafwailisha imisoka babili bansendele ku muputule wandi uwa cifungo. Cali inshita imo pa ntanshi nshilabelesha imibele ipya. Umuku wa kubalilapo mu bumi bwandi, nalolenkene ne fiipu. Utu tushishi tunono, utupampamina pa kuipakisha ukonka umulopa wa bafungwa abapya, twalinkalifye ukwabulo kunashako, ukusha abanakashi bambi babili mu muputule wa cifungo beka—te mulandu no kutina ifyaleisa mu kunsuma. Mu kupelako nalifilekele ukutwalilila ukonka umulopa.

Ifya kulya fyesu fyali ni kapu wa musunga wa mupunga ushapya, lelo mu kanwa kandi wali kwati mupunga uubishi. Ifyatumbinkanishiwe mu mupunga fyali mabula ya daikon ayalungwamo umucele (umusalu ubishi uwa cina Japan) mu kuba no tubufungau twa musensenga. Mu kubalilapo, pa kuti ifya kulya fyakwete icena cabipa kabili ifya fiko, nshali na kufilya, kabili abafungwa bambi balishile no kulya fyene. Kwena, panono panono naliteulwike pa kuti ningapusunsuka.

Ubumi mu cifungo bwali ca kukumanya cabamo akayofi. Pa kashita kamo, naumfwile umwaume, uwatunganishiwe ukuba inengu, alepunda cila bushiku pa mulandu wa kulungulushiwa. Namwene na kabili umuntu mu muputule wa cifungo uwa mu bwina mupalamano ukufwa ku kushikitika. Mu kuba na conse ici ukucitika pa menso yandi, nayumfwile mu kushika ukuti iyi micitile ikote ifwile ukupwa, kabili isubilo lyandi mu malayo ya kwa Lesa lyabele ilyakosa ukucila kale lyonse.

Ukwipushisha

Nabikilwe neka mu cifungo mupepi na pa mwaka umo kabili naculile ukufuma ku kwipushisha imiku isano. Bushiku bumo uwa kulubulwisha alishile pa muku wa kubalilapo, kabili nasendelwe ku muputule wakomenenwa uwa kwipushishako. Icintu ca kubalilapo asosele ca kuti: “Ni ani umukalamba, Amaterasu Omikami [lesa mwanakashi wa kasuba] nelyo Yehova? Unjebe!” Nalitontonkenye panono pa fya kwasuka.

“Njeba uuli umukalamba, nga te ifyo nalakuma!” Alimfukukile.

Mu kutekanya nayaswike ukuti: “Pa kutendeka kwine ukwa Baibolo, calembwa aciti, ‘Ku kutendeka Lesa alengele umulu na pano isonde.’” Nayumfwile ifyo tacali icakabilwa ukulundapo icili conse. Atontomeshe fye amenso pali ine ukwabula ukulanda ishiwi kabili lyene ayalwile ilyashi.

Na kuba, ni pa mulandu nshi nasungilwe mu cifungo? Icalembwa ca kubebeta casosele ukuti: “Kuliko ukutiina kwa kuti kuti alufya icintubwingi ku milandile yakwe ne ncitilo.” Uyo e mulandu nabikilwe mu cifungo ukwabula ukulubulushiwa.

Yehova lyonse aali mupepi na ine ilintu nalepita muli conse ici. Ku cikuuku ca kwa Yehova, nalipayanishiwe Baibolo ya Malembo ya ciGreek aya Bwina Kristu iya bukulu bwalinga mwi tumba. Uufwailisha imisoka apoosele yene mu muputule wandi uwa cifungo ubushiku bumo, ukusoso kuti: “Nalakupeela ici.” Nabelengele yene cila bushiku ukufika ku cipimo ca kusungila fintu nalebelenga. Ifya kumwenako fya kushipa ifya Bena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo mwi buku lya Imilimo fyabele intulo ikalamba iya kukoselesha. Amakalata 14 aya kwa Paulo na yo yene yalinkoseshe. Paulo akumenye ukupakasa kwacilamo, lelo umupashi wa mushilo lyonse walimwafwilishe. Ifyalembwa fya musango uyo fyalinkoseshe.

Naali uwaondoloka icabipisha kabili uwanakuka, lelo Yehova alintungilile, ilingi line mu nshila shabula ukwenekela. Pa bushiku bumo ubwa pa Mulungu uufwailisha imisoka umo uyo nshabalile nkumanyapo alishile mu kuba ne cipe capombwa mu citambala. Aiswile iciibi ca muputule wa cifungo no kunsenda ukuya mu lubansa. Lintu twaishile mu cimuti cikalamba ica camphor, aliswile icipe. Shi moneni! Inkonde na mabanshi e fyali mu kati. Anjebele ukufilya palya pene. Uufwailisha imisoka alandilepo ukuti: “Bonse imwe muli bantu basuma nga nshi. Nalyo line tuli no kumisunga ifi fine. Kuti natemwa ukuleka uyu mulimo mu kwangufyanya.” E co bamalonda na bafwailisha imisoka batendeke ukunsunga mu cikuuku. Balincetekele kabili bansuminishe ukuwamya imiputule yabo no kumpeela imisango imbi iyalekanalekana iya mulimo wa busaka uwa bafungwa.

Pa numa mu 1942, nalitilwe ku cilye na umo uwa bafwailisha imisoka uwatwikete. “Nangu cingati uli uwawaminwa ukupingwilwa ku mfwa, ulekakulwa ilelo,” e fyo abilishe. Umulume wandi alibwelele ku ŋanda umweshi umo pa ntanshi ya kukakulwa kwandi.

Ukubukulula Ukubishanya ne Nte

Ilintu twali mu cifungo, Japan yaingile mu Nkondo ya Calo iya II. Lyene, mu 1945, twaumfwile ukuti Japan yalicimfiwe mu nkondo, kabili twabelengele mu manyunshipepala ukuti abafungwa ba bupolitiki baali no kukakulwa. Twalishibe ukuti Munyina Kosaka alifwile ku kulwala mu cifungo, lelo mu kwangufyanya natumine amakalata ku fifungo mu Taipei, Hsinchu, ne misumba imbi kabili nalipwishe ukwingasangwa Munyina Oe. Nangu cibe fyo, nshapokelele ukwankulako ukuli konse. Pa numa nasangile ukuti Munyina Oe ali naputunkanishiwa ne bumba lya baume ba kwipaya ne mfuti.

Mu 1948 twapokelele kalata iyabula ukwenekela ukufuma ku Shanghai. Yafumine kuli Munyina Stanley Jones, uwatuminwe ku China ukufuma ku Gileadi, isukulu lyaimikwe ilipya ilya bamishonari ilya Nte sha kwa Yehova. Yehova alitwibukishe na kabili! Nali uwa buseko apakalamba pali uku kukumana no kuteyanya kwa kwa Yehova. Imyaka cinelubali yalipitilepo apo twamwenene Munyina Oe. Nangu cingati twali mu cifulo ca kutali iyo nshita yonse, nalelanda kuli bambi pa lwa mbila nsuma.

Lintu Munyina Jones atutandalile umuku wa kubalilapo, yali ni nshita ya kusekelela. Aali uwa bucibusa nga nshi. Nangu cingati tatwabalile atumukumanya ku numa, twayumfwile kwati twalepokelela umuntu wesu uwapalamisha nga nshi mu ŋanda yesu. Mu kwipipa pa numa ya ico, Munyina Jones aile ku T’ai-tung, ukucilinganya impili, mu kuba no mulume wandi pamo nga kapilibula wakwe. Babwelele mupepi na pa numa ya mulungu umo, mu kati ka nshita iyo bakwete ukulongana kwa bushiku bumo no kubatisha bamo 300 aba mukowa wa Amis aba mu lulamba lwa ku kabanga.

Ukutandala kwa kwa Munyina Jones kwali ukwabamo ubupilibulo mu nshila na imbi kuli ine. Naleshimikila neka ukufikila ilyo. Kabili nomba abaupana babili, umulume ukuba umwine wa cifulo cesu, balibatishiwe mu kati ka kutandala kwa kwa Munyina Jones. Ukutula ilyo, inshita ishingi nalikumanya ubuseko bwa kupanga abasambi mu kulunda ku buseko bwa kubilisha Ubufumu. Pa numa twaselele ku Hsinchu, uko Munyina Jones atutandalile imiku itatu, cila nshita pa milungu ibili. Naipakishe mu kukumanina ukubishanya kwa kunonsha. Pa kashita ka kulekeleshako, asosele ukuti: “Umuku ukakonkapo, nkesa na kabomba munandi, Harold King.” Lelo uyo “umuku ukakonkapo” tawabalile awisa, pantu mu kwangufyanya pa numa ya ico bonse babili babikilwe mu cifungo mu China.

Mu 1949, Joseph McGrath na Cyril Charles, bamishonari ukufuma kwi kalasi lya Gileadi ilyalenga 11, balifikile mu Taiwan. Batanunwine umulimo mu Taiwan, ukubomfya iŋanda yesu nga icifulo ca pa kati. Ifya kumwenako fyabo mu cituntulu fyalinkoseleshe. Nangu cibe fyo, imibele ya bupolitiki yabapatikishe ukuya ku Hong Kong. Nshali na kucilikila ifilamba fyandi ilyo baleya mu kuba na kapokola. “Wilalila, Miyo,” e fyasosele Joe. Alundilepo ukuti: “Twatasha,” kabili ampeele bopeni wakwe uwasungwa bwino nga icibukisho.

Ukubomba pa Kukansha Umwana

Umulume wandi na ine tatwakwete abana abali bonse, e co twapokele umwipwa mwanakashi wa mulume wandi lintu aali ne myeshi ya bukulu ine. Ubumi bwa kwa nyina bwali mu busanso kuli asima.

Mu 1952, Munyina Lloyd Barry, uwalebomba nga mishonari mu Japan, atandalile Taiwan ku kufwaya ukwishibikwa kwa mwi funde ukwa mibombele ya Nte sha kwa Yehova. Alikele na ifwe no kutukoselesha apakalamba. Pali iyo inshita umwana mwanakashi wesu aali ne myeshi ya bukulu 18. Alimwimishe no kumwipusha ukuti: “Ishina lya kwa Lesa ni ani?” Mu kupapushiwa, nalipwishe ukuti: “Bushe ulepilibula ukuti tulingile ukumusambilisha lintu ali umwaice nge fi?” “Ee,” e fyo ayaswike mu kukosa. Lyene alandile kuli ine pa lwa bucindami bwa kukansha umwana ukufuma ku myaka ya buteku nga nshi. Amashiwi yakwe: “Ali ca bupe ukufuma kuli Yehova ku kusansamusha kobe,” yalinkuntile.

Apo pene, natendeke ukukansha umwana mwanakashi wandi, Akemi, ukwishiba no kutemwa Yehova no kuba umubomfi wakwe. Namusambilishe ifishibilo fya kulumbula amashiwi, ukutampila na makalata yatatu e, ho, na ba ayo yapanga ishiwi “Ehoba,” nelyo Yehova, mu ciJapanese. Ilyo afikile pa mushinku wa myaka ibili, aali na maka ya kumfwikisha fintu nalemweba. E co inshita ya bushiku iili yonse pa ntanshi talaya mu kusendama, namwebele amalyashi ya mu Baibolo. Alikutike mu kuba no buseko no kuyebukisha.

Lintu aali ne myaka itatu na citika iya bukulu, Munyina Barry alitandele na kabili no kupeela Akemi Baibolo yalembwa mu ciJapanese caseeka. Aendawike mu kati ka muputule na Baibolo, ukusoso kuti: “Baibolo ya kwa Akemi! Baibolo ya kwa Akemi!” Lyene amaminiti yanono pa numa, atile: “Baibolo ya kwa Akemi tayakwata Yehova! Nshilefwaya iyi!” Aliiposele pa nshi. Mu kupapushiwa, nabebetele ifyabamo. Mu kubalilapo naiswile pali Esaya icipandwa 42, icikomo 8. Palya ishina Yehova lyalipyanikwepo ne shiwi “Shikulu.” Namwene amalembo yambi, lelo nshasangile ishina lya bulesa, Yehova. Akemi alitekenye lintu na kabili namulangile ishina lya kwa Yehova muli Baibolo wandi uwa kale, uwali mu ciJapanese ca kale.

Ukubwelela ku Japan

Twalibwelele ku Japan mu 1958 no kubishanya ne Cilonganino ca Sannomiya mu Kobe. Pa kukwata imilandu yafule fyo iya kubela uwa kutasha kuli Yehova, nafwaile ukulumbulula uko kutasha kwandi pa kuba painiya—umutumikishi wa nshita yonse uwa Nte sha kwa Yehova. Nalipilikite mu mulimo wa bupainiya. Pamo nge ca kufumamo, nali na maka ya kutungulula amasambililo ya Baibolo aya mu ŋanda ayengi no kusonda ubuseko bwa kwaafwa abantu bamo 70 ukufika kuli 80 ukwisa mu cine. Pa nshita imo nakwete fye ne shuko lya kubomba nga painiya waibela, ukubomba ukucila pa maawala 150 cila mweshi mwi bala, ilintu na kabili nalesakamana umulume wandi no mwana mwanakashi wandi.

Apantu twaikele mu Taiwan ukucila pa myaka 30, ubumi mu Japan bwali bwa kusakamika mu fya ntambi, kabili napitile mu fya kukumanya fya kwesha ifingi. Pa nshita sha musango uyo Akemi aali ica kusansamusha candi ne ca kwaafwa, kwati fye ni fintu Munyina Barry anjebele imyaka imo pa ntanshi. Lintu napopomenwe, aali no kusosa kuli ine ukuti: “Mayo, koseni. Yehova akacita inshila ya kufuminamo.” “Ee, akacita, bushe te ifyo?” E fyo nali no kwasuka no kumukumbatila mu kukosa. Mwandi ni ntulo ya kukoselesha! Ni shani fintu nali no kucafwa lelo ukutasha Yehova!

Ukupeela Umwana Mwanakashi Wandi Kuli Yehova

Akemi aali kasabankanya lintu ali ne myaka 7 kabili abatishiwe lintu ali ne myaka 12, mu lusuba lwa 1963. Nalyeseshe apo ningapesha ukupoosa inshita yakulilako na wene. (Amalango 6:6, 7) Kwaliko inshita shayafya ilintu aali acili mu myaka ya kwaluka, lelo mu kuba ne fya kumwenako fyawama no kukoselesha ukufuma kuli bapainiya baibela abatuminwe ku cilonganino cesu, Akemi mu kupelako acipangile ukuba ubuyo bwakwe ukucita bupainiya mu fifulo fya kubombelamo ifipya.

Pe bungano lya citungu mu 1968, ayangele ulubali lwa mwana mwanakashi wa kwa Yefta mu cilangililo ca mu Baibolo. Ilyo naletamba icilangililo, nalipingwilepo, nga fintu Yefta acitile, ukupeela umwana mwanakashi wandi eka fye, uyo nateesele ukufika iyo nshita, kuli Yehova mu butumikishi bwa nshita yonse. Ni shani fintu ubumi bwali no kuba ukwabula umwana mwanakashi wandi mu kupalamisha? Caali kusonsomba, apantu kale kale naali ne myaka ukucila 60.

Mu 1970 inshita yalishile iya mwana mwanakashi wesu ukutusha. Apokele ulusa ukufuma ku mulume wandi no kuya ku Kyoto ku kubomba nga painiya. Ukumfwikisha ukuyumfwa kwesu, umutima wakwe wamoneke ukulunguluka ilyo aletusha. Nayambwile Ilumbo 126:5, 6 nga ilembo lya kulekaninapo kuli wene: “Abatanda ne filamba bakaseepa no tupundu; uusende cipe ca mbuto, ukuya aleya no kulila; ukwisa akesa no tupundu, nasende myanshi yakwe.” Aya mashiwi yashininkishe ukuba aya kusansamusha na kuli ine wine.

Pa numa Akemi alyupilwe kabili alitwalilile ukucita bupainiya bwaibela no mulume wakwe. Ukutula mu 1977, lintu umulume wakwe asontelwe nga kangalila wa muputule, balibomba mu mulimo wa kwenda. Lyonse ndafungulula mapu no “kwenda” pali mapu no mwana mwanakashi wandi. Cili kucankwa kwandi ukuumfwa ifya kukumanya fyabo no kuba uwabeleshanya na bankashi abengi ukupitila mu mwana mwanakashi wandi.

Kale kale ndi ne myaka 86. Inshiku isho shapitapo shimoneka ukupala fye ubulinde bwa bushiku. Te kuti mombeshe ukupala ifyo nabombele ku numa, lelo umulimo wa mwi bala ucili ulandetela ubuseko. Lintu naetetula pa myaka 60 iyo yapitapo ukutula apo nasambilile icine, ubulayo bwebekesha ubwa kwa Lesa bulatalalika umutima wandi. Ee, Yehova uukabomba muli bucishinka ku bacishinka aletusuminisha ukuseepa ubuseko bwapaka.—Ilumbo 18:25.