Bushe Icine pa lwa Mipepele Kuti Casangwa?

MU Sweden umwaume uwaleipushisha ifintu ifya ku mupashi mwi tauni lyakwatamo yuniversiti ilya Uppsala apingwilepo ukubebeta ifisumino fya mipepele yalekanalekana iya mwi tauni lyakwe line, no kutandalila fye ne fifulo fyabo ifya kupepelamo. Alekutika ilyo bashimapepo babo baleshimika, kabili aleipushako bamo ababa ifilundwa. Amwene ukuti ni Nte sha kwa Yehova sheka fye e bamoneke ukushininwa ukuti bene “balisanga icine.” Ukulanguluka ukulekanalekana kwa mimwene ya mipepele iyabako, aletwishika ifyo Inte bengaitunga muli iyo nshila.

Bushe iwe pa lobe uletontonkanya ifyo kuti cacitika ukusanga icine ukukuma ku mipepele? Bushe kuti cacitika fye no kupampamika ico pambi cingetwa icine ca citendekelo?

Amano ya Buntunse ne Cine

Abasambilila amano ya buntunse balilundulula imimwene ya kuti icine ca citendekelo tacingafikwapo no mutundu wa muntu. Pambi walishiba ukuti ishiwi philosophy (amano ya buntunse) lyalondololwa nga “sayansi uutukusha ukulondolola intulo ya kubako no bumi.” Mu cituntulu, nangu ni fyo, amano ya buntunse tayafika ukwalepe fyo. Muli Filosofins Historia (Ilyashi lya Kale Ilya Mano ya Buntunse), kalemba umwina Sweden Alf Ahlberg alembele ukuti: “Ifipusho ifingi ifya mano ya buntunse fyakwata intulo isha kuti tacingacitika ukufyasuka mu kukumanina. . . . Abantu abengi bakwata imimwene ya kuti impika shonse ishacila pa kutontonkanya kwa buntunse [ishaampana ku fishinte fye fyaanguka] shaba muli ili . . . bumba lya mpika shayafya.”

E ico, abo abaesha ukupitila mu mano ya buntunse ukusanga icasuko ku fipusho fyakatama ifya bumi baisafika fye ku kukanaikushiwa nelyo mu nkumbabulili. Mu citabo cakwe ica Tankelinjer och trosformer (Imitontonkanishishe ne Citetekelo ca Mipepele), kalemba umwina Sweden Gunnar Aspelin atile: “Icintu cimo ico tumona caba ca kuti ubuseko buntu icifyalilwa cakwata mu muntu ni bumo bwine na buntu cakwata mu cipelebesha na muli muŋwiŋwi . . . Tatwaba na maka, tatwaba na maka nangu panono, lintu twalolenkana ne fiponako mu bubumbo na mu calo cesu. Iyi e mimwene ya bumi iyamoneka libili libili mu fitabo ifyalembwa ukulola ku mpela ya mwanda wa myaka umo abantu babika icitetekelo cabo mu kulunduluka umo balota ulwa calo cawaminako.”

Bushe Ukusokololwa kwa Cine Kulekabilwa?

Cili icamonekesha ukuti ukubombesha kwa buntunse kweka takwatunguluka mu kusanga icine pa lwa bumi, kabili cilemoneke fyo tabakatale abatunguluka. Kuliko umulandu usuma, lyene, uwa kusondwelela ukuti umusango umo uwa kusokolola kwa bulesa ulefwaikwa. Cintu abengi bainika ibuuku lya bubumbo cilapayanya ukusokolola kumo. Nangu cingatila talipeela ifyebo fya kuputule fikansa pa lwa ntulo ya bumi, lilalanga ukuti kwalibako icintu cimo icacishapo ukwikusha nga nshi ukucila pa kulondolola ubumi mu nshila fye ya ku mubili. Umusonga wa cani uukula ukulola mu muulu mu cituntulu ukonka amafunde ayapusana kuli yalya ayabomba pa mwina wa mabwe mu cilindi icilesholomoka. Ifintu fya mweo ifya mu bubumbo filakuula no kuiteyanya ifine mu nshila intu ifintu fyafwa fishingacitilamo. Umusambi walumbuka uwa malango ne fya mapepo muli fyo alikwete icishinte ca kusondwelelapo kuti: “Ukufuma ku kulengwa kwa pano isonde ifishimoneka [fya kwa Lesa] . . . fyamonekesha, bafiilukila ku fibumbwa.”—Abena Roma 1:20.

Lelo pa kusanga uwashingamwa no ku kukuula konse no kuteyanya, tulakabila ukusokolola kwalundwapo. Bushe tatwingenekela ukusokolola kwa musango yo ukubako? Bushe tacingabamo kupelulula ukuti Umo uwashingamwa ubumi pe sonde kuti aisokolola umwine ku fibumbwa fyakwe?

Baibolo iitunga ukuba e uko kusokolola. Muli uno magazini imiku iingi twalipeela imilandu isuma iyo twasuminina uku kutunga, kabili abantu abengi abapelulula balisumina. Ukuti abantu balembele Baibolo bali abafwaisha ukucilenga ukumfwika ukuti cintu balembele tacali ca pa lwabo ico cine caba ica kupapusha nga nshi. Ukucila pa miku 300, tusanga bakasesema ba mu Baibolo balebomfya inumbwilo pamo nga, “E fyo Yehova atila.” (Esaya 37:33; Yeremia 2:2; Nahumu 1:12) Mu kupalishako walishiba ukuti abaume na banakashi abalemba ifitabo nelyo ifipande ilingi line balafwaisha nga nshi ukusaina ifitabo fyabo. Lelo, abo balembele Baibolo tabailengele ukwishibikwa; mu milandu imo caliba icayafya ukwishiba abalembele imbali shimo isha Baibolo.

Ulubali lumbi ulwa Baibolo ulo pambi wingasanga ukuba ulwacindama lwaba kumfwana kwa iko ukwa lwa nkati. Ici caliba ica kusungusha mu cine cine, pa kulanguluko kuti amabuuku 66 aya mu Baibolo yalembelwe pa ciputulwa ca nshita icacila pa myaka 1,600. Tutile waile mu laibrare wa cintubwingi no kusalamo amabuuku 66 aya pa lwa mipepele ayalembelwe pa ciputulwa ca myanda ya myaka 16. Lyene wapanga ayo mabuuku ukuba volyumu umo. Bushe kuti waenekela uyo volyumu ukukwata umutwe wa lyashi uwakondenkana no bukombe bwaumfwana? Nakalya. Ico kuti cafwaya icipesha amano. Languluke ci: Amabuuku ya mu Baibolo yalikwata umutwe wa lyashi uwakondenkana uwa musango yo, kabili yalatungililana. Ici cilangilila ukuti kufwile ukubako katungulula walamuka umo, nelyo katendeka, uwatungulwile cintu bakalemba ba Baibolo balembele.

Nangu cibe fyo, ukasanga ulubali lumo ulushininkisha ifyo Baibolo ya ntulo ya bulesa ukucila pa cili conse cimbi. Amasesemo—ifyebo ifilembwa mu kubangilila pa lwa cikesa mu kushininkisha ku nshita ya ku ntanshi. Inumbwilo pamo nga, “Nomba, mu bushiku ubo” na “Nomba mu nshiku ishikakonkapo” shisangwa fye muli Baibolo mweka. (Esaya 2:2; 11:10, 11; 23:15; Esekiele 38:18; Hosea 2:21-23; Sekaria 13:2-4) Imyanda ya myaka iingi ilyo Yesu talamoneka pe sonde, amasesemo mu Malembo ya ciHebere yapeele ifyebo fyalonshiwa pa lwa bumi bwakwe—ukufuma pa kufyalwa kwakwe ukufika ku mfwa yakwe. Takwaba insondwelelo imbi iyabamo kupelulula iingafikwapo ukucila iya kuti Baibolo yaba e ntulo ya cine pa lwa bumi. Yesu umwine akoseshe ici mu kuba na mashiwi ya kuti: “Icebo cenu e cine.”—Yohane 17:17.

Ukupepa ne Cine

Nangu fye abengi abaitunga ukutetekela muli Baibolo basumina ukuti icine cakumanina tacingasangwa. Shimapepo wa ku United States John S. Spong alandilepo kuti: “Tufwile . . . ukusela ukufuma ku kutontonkanya ukuti twalikwata icine kabili bambi bafwile ukusuminishanya ne mimwene yesu iya kwishibo kuti icine ca citendekelo tatwingacisanga ifwe bonse.” Kalemba wa ciRoma Katolika, Christopher Derrick, alandapo umulandu umo uwa kukwatile mimwene yapusanako pa lwa kusange cine, atila: “Ukulumbula ukuli konse ukwa ‘cine’ ca butotelo kutubulula ukuitunga kumo ukwa kwishiba . . . Uletunga ukuti umbi pambi aliluba; kabili uko kutunga te kuti kubombe nakalya.”

Pamo ngo muntu uutontonkanya, nangu cibe fyo, kuti cawama ukulanguluka ifipusho fimo ifyalinga. Nga ca kuti icine tacali na kusangwa, mulandu nshi Yesu Kristu asosele ukuti: “Mukeshibe cine, ne cine cikamulenga abantungwa?” Kabili mulandu nshi umo uwa batumwa ba kwa Yesu asosele ukuti ukufwaya kwa kwa Lesa kwa kuti ‘abantu bonse bapusuke no kufika ku kwishibe Cine’? Mulandu nshi ishiwi “icine” limonekela ukucila pa miku umwanda mu Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek mu kulundana ne citetekelo? Ee, mulandu nshi bengalandile fyo, nga ca kuti icine tacingasangwa?—Yohane 8:32; 1 Timote 2:3, 4.

Mu cituntulu, Yesu talondolwele fye ukuti icine kuti casangwa lelo alangile ukuti ukucisanga kulafwaikwa nga ukupepa kwesu kuli no kupokelelwa kuli Lesa. Lintu umwanakashi umwina Samaria atwishike cintu umusango wa kupepa kwa cine wali—nampo musango wa kupepa ukwalebeleshiwa na baYuda mu Yerusalemu nelyo kulya ukwalebeleshiwa na bena Samaria pa lupili lwa Gerisimu—Yesu tayaswike ati icine tacingasangwa. Ukucila, atile: “Bakapepa bene bene bakapepela Tata mu Mupashi na mu cine; pantu na Tata afwaya aba musango uyu babe aba kumupepa. Lesa Mupashi, na ’bamupepa bali no kumupepela mu Mupashi na mu cine.”—Yohane 4:23, 24.

Abantu abengi batunga ukuti, ‘Baibolo kuti yailulwa mu nshila shalekanalekana, e co umo te kuti mu kucitikako ashininkishe icaba e cine.’ Lelo bushe Baibolo mu cine cine yalembwa mu nshila ya cibuutubuutu fye ica kuti tawingashininkisha ifyo ili no kumfwika? Kwena, imilandile imo iya busesemo ne ya mampalanya kuti pambi yaba iyaafya ukumfwa. Ku ca kumwenako, Lesa aebele kasesema Daniele ukuti ibuuku lyakwe, ilyakwetemo imilandile yafula iya busesemo, talyali na kumfwikishiwa mu kukumanina ukufika “pa nshita ya ku mpela.” (Daniele 12:9) Kabili cili icamonekesha ukuti imilumbe imo ne fimpashanya fikabila ukwilulwa.

Calibe caumfwika, nangu ni fyo, ukuti ukukuma ku fisambilisho fya citendekelo ifya Bwina Kristu ne fyakatamikwa fya mibele isuma ififwaikwa ku kupepa Lesa mu cine, Baibolo yaba iya kulungatika nga nshi. Taisuminisha ukwilula uko ukupinkana. Muli kalata ku bena Efese, icitetekelo ca Bwina Kristu calandilwako nge caba ‘cimo,’ ukulangililo kuti takwali na kubako ifitetekelo fyafulilako. (Abena Efese 4:4-6) Nakalimo pambi kuti watwishika auti, ‘Nga ca kuti Baibolo te kuti mu kulingisha ilulwe mu nshila shalekanalekana ishingi, mulandu nshi kwabelako ifyakaniko fya “Bwina Kristu” ifyafule fi?’ Tusanga icasuko nga twalolesha ku numa ku nshita pa numa fye abatumwa ba kwa Yesu babe nabafwa no busangu bwalundulwike ukufuma ku citetekelo ca cine ica Bwina Kristu.

‘Ingano na Mankumba’

Yesu asobele ubu busangu mu mulumbe wakwe uwa ngano na mankumba. Yesu umwine alondolwele ukuti “ingano” shimininako Abena Kristu ba cine; “amankumba” yemininako Abena Kristu ba bufi, nelyo aba busangu. “Ilyo abantu bali mu tulo,” e fyasosele Yesu, “umulwani” alitandile amankumba mu cilime ca ngano. Uku kutanda kwatendeke pa numa abatumwa baleele mu mfwa. Umulumbe ulanga ukuti uku kufundawila Abena Kristu ba cine na ba bufi kuli no kutwalilila ukufika ku “mpela ya nshita.” Muli fyo, ukupulinkane myanda ya myaka, ukwishibikwa kwa Bena Kristu ba cine kwalifimbilikishiwa pa mulandu wa kuti imibombele ya fya mapepo yaandatilwa na abo ababa Bena Kristu mwi shina fye. Nangu cibe fyo, pa “mpela ya nshita,” ukwaluka kukabako. “Umwana wa muntu akatuma bamalaika bakwe” ku kupaatukanya Abena Kristu ba bufi ukufuma ku ba cine. Ici capilibwile ukuti icilonganino ca Bwina Kristu lyene cikaba icaanguka ukucishiba, ukukwata imibele intu cakwete mu nshita ya batumwa.—Mateo 13:24-30, 36-43.

Amasesemo yonse aya kwa Esaya na Mika yalasobela ukulonganika cipya cipya ukwa musango yo ukwa bakapepa ba cine “mu nshiku ishikakonkapo.” Esaya atila: “Nomba mu nshiku ishikakonkapo, e mo lukalimbo lupili lwa ŋanda ya kwa Yehova pa muulu wa mpili, no kusumbulwo kucilo tupili. Shikakonkomokelako inko shonse, bakayako na ’bantu na ’bantu abengi, no kutila, Endeni, natunine tuye ku lupili lwa kwa Yehova, ku ŋanda ya kwa Lesa wa kwa Yakobo, ukuti atulange imibele yakwe, no kuleka twende mu nshila shakwe.” Ukulolesha kwabamo kwiluka pa fishinka kulanga ukuti ubusesemo bwa kwa Esaya bulefikilishiwa mu nshita yesu.—Esaya 2:2, 3; Mika 4:1-3.

Ukukula kwa cilonganino ca Bwina Kristu, nangu ni fyo, takulecitikako ukupitila mu kubombesha kumo ukwa buntunse. Yesu asobele ukuti “akatuma bamalaika bakwe” ku kubombo mulimo wa kulonganya. Alangilile na kabili imifwaile yaibela kuli co ukuti: “E lyo abalungama bakabalika nga ’kasuba mu bufumu bwa kwa Shibo.” (Mateo 13:43) Ici cilelanga ukuti umulimo wa kubuutusha, nelyo uwa masomo, uli no kucitwa mu kusaalala kwa calo ne cilonganino ca Bwina Kristu.

Inte sha kwa Yehova bamwena ukufikilishiwa kwa aya masesemo mu mulimo wa masomo untu balebomba mu fyalo 232 ilelo. Pa kulinganya Baibolo ku fisumino fya Nte, ifipimo fya myendele, no kuteyanya, abantu bashaumina kumo mu kulengama kuti bamona ukuti filampana ku cilonganino ca mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo. Inte shilanda ulwa citetekelo cabo pamo nga “icine” lelo te pa mulandu wa kuibililika kwa kuininikisha kwa pa lwabo. Mu cifulo ca ico, balande fyo pa mulandu wa kuti balisambilila Icebo ca kwa Lesa, Baibolo mu kutanunuka, kabili bakonka yene nge cipimo fye ceka cintu imipepele ingapiminwako mu kulungama.

Abena Kristu ba mu kubangilila baloseshe ku citetekelo cabo pamo nge “cine.” (1 Timote 3:15; 2 Petro 2:2; 2 Yohane 1) Icali icine kuli bene cifwile na kabili ukube cine kuli ifwe ilelo. Inte sha kwa Yehova shilaalika uuli onse ukuishininkishisha umwine ulwa ico pa kusambilila Baibolo. Tulesubila ukuti pa kucite co na iwe wine ukakumanya ubuseko ubwisa te pa kusanga fye ukupepa ukwacila kumbi lelo pa mulandu wa kusanga icine!

[Akabokoshi pe bula 5]

AMANO YA BUNTUNSE YAMO AYALWISHANYA NE CINE

POSITIVISM: Imimwene ya kuti imfundo shonse isha mibele ya fya mipepele shaba kusabaila kushingashininkishiwa no kuti imifwaile ya mano ya buntunse yaba kwikatanya sayansi washininkishiwa ukupangapo icintu cimo.

EXISTENTIALISM: Abaikatilila kuli aya mano basongelwe sana ne mibele ya kutiinya iya mu Nkondo ya Calo iya II na muli fyo baishilekwata imibele ya kwenekele fyabipa mu bumi. Yebekesha ukubebeta inkumbabulili sha muntu ilyo alolenkana ne mfwa na bucafye ubwa bumi. Kalemba wasumina muli existentialism Jean-Paul Sartre asosele ukuti apantu takwaba Lesa, umuntu alilekeleshiwa kabili ekala mu bubumbo ubushangwako nangu panono.

SKEPTICISM: Aya mano yaikatilila ku kuti tacingacitika ukupitila mu kumona no kupelulula ukufika pa kwishiba kwa cine cine, ukwapokelelwa kuli bonse—icine icili conse—pa lwa kubako kwa bumi.

PRAGMATISM: Aya mano yapimina ukucindama kwa cine cine ukwa kushininwa kwesu ku fintu uko kushininwa kwingabombela amabuseko ya buntunse, pamo nga ukupanga cipya cipya amasomo, imibele isuma, na mapolitiki. Tayalanguluka ukuti icine calikwata umutengo mu cine ceka.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 2]

Ibula 3: Icikope ca cibili ukufuma ku kuso: Courtesy of the British Museum; Right: Sung Kyun Kwan University, Seoul, Korea