Bushe Baibolo Cinshi?

Ifyo Baibolo Ilanda

Mu Baibolo mwaba amabuuku 66. Yalembelwe nalimo imyaka 1,600 iyapita. Mu Baibolo mwaba amashiwi ya kwa Lesa e kutila, “icebo ca kwa Lesa.”—1 Abena Tesalonika 2:13.

Ifili muli cino cipande

Ifishinka pali Baibolo

Nani umwine wa Baibolo? Lesa e Mwine wa Baibolo, lelo abomfeshe abaume nalimo 40 abalekanalekana ukulemba Baibolo. Pali aba baume pali Mose, Imfumu Davidi, Mateo, Marko, Luka, na Yohane.a Lesa alengele abalembele Baibolo balemba amatontonkanyo yakwe.—2 Timote 3:16.

Natulangilile: Shikulubantu kuti aeba umwishikulu wakwe ukumulembelako kalata. Muli iyi kalata mwalaba amashiwi aya kwa bashikulubantu. Kanshi nangu mwishikulu wakwe apeele ukuti amulembeleko, umwine wa iyi kalata ni shikulubantu, te mwishikulu iyo. E fyo caba na kuli Baibolo, nangu ca kuti Lesa abomfeshe abantu ukulemba amashiwi yakwe, ifyebo ifyabamo fyebo fya kwa Lesa, te fya bantunse.
Bushe ishiwi lya kuti “Baibolo” lyalola mwi? Ishiwi lya kuti “Baibolo” lyafuma kwi shiwi lya ciGriki biblia ilyalola mu kuti “amabuuku ayanono.” Mu kupita kwa inshita, ishiwi lya kuti biblia balelibomfya nga balelanda pa amabuuku ayanono yapanga Baibolo yonse.
Ni lilali Baibolo yalembelwe? Batendeke ukulemba Baibolo mu mwaka wa 1513 ninshi Yesu talaisa pe sonde, kabili bapwile ukuilemba ilyo papitile imyaka ukucila pali 1,600 nalimo mu 98 ninshi Yesu alibwelelamo kale ku muulu.
Ni kwi kwaba Baibolo babalilepo ukulemba? Baibolo babalilepo ukulemba yalyonaika. Pantu ifyo abalembele Baibolo balebomfya ukulembelapo pali ilya nshita fintu ifishakosele sana, pamo nga amacinda ne fintu fimbi. Na lyo line, pa myaka iingi sana, abasambilile sana ifya kulemba balekopolola Baibolo pa kuti na bambi bengabelengako.
Bushe “Icipangano ca Kale” na Icipangano Cipya” Finshi? Icipangano ca Kale ciputulwa ca mu Baibolo icalembelwe mu ciHebere,b kabili citwa no kuti Amalembo ya ciHebere. Lyena Icipangano Cipya ciputulwa calembelwe mu ciGriki, icitwa no kuti Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu. Icipangano ca Kale ne Cipangano Cipya e fyapanga ibuuku limo ilitwa Amalembo ya Mushilo.c
Finshi fyaba mu Baibolo? Mu fiputulwa fya mu Baibolo ifyalekanalekana mwaliba amalyashi ya kale, amafunde, ubusesemo, imishikakulo, amapinda, inyimbo na ma kalata.—Moneni “Amabuuku ya mu Baibolo.”

Finshi Baibolo ilandapo?

Baibolo yabalilapo ukulanda pa fyo Lesa wa Maka Yonse apangile ifya mu muulu na pano isonde. Lesa abomfya Baibolo ukutweba ukuti ishina lyakwe ni Yehova, kabili afwaya ukuti abantunse bamwishibe.—Amalumbo 83:18.

Baibolo ilalondolola no bufi babepesha Lesa, kabili ilalanda na pa fyo akalenga bonse bakeshibe icine.

Baibolo yalilanda pa co Lesa apangile abantu ne sonde. Kabili ne fyo Lesa akafumyapo ifilenga abantunse ukulacula.

Baibolo ilatweba ifingatwafwa mu bumi. Ku ca kumwenako ilatweba pa:

Ifyo twingalaumfwana bwino na bantu banensu. “Fyonse ifyo mufwaya abantu ukuti balemucitila, e fyo na imwe mulebacitila.”—Mateo 7:12.

Umo aya mashiwi yalola: Tufwile ukulacitila abantu ifintu ifyo na ifwe twingatemwa batucitila.
Ifyo twingacita nga natusakamikwa. “Mwilasakamikwa pa bushiku bwa mailo, pantu ubwa mailo bukaba na masakamika ya buko.”—Mateo 6:34.

Umo aya mashiwi: Mu cifulo ca kusakamana sana pa fyo ifintu fikaba ku ntanshi, calicindama ukubika amano pa mafya tukwete pali iyo nshita.
Ifyo twingacita pa kuti mu cupo muleba insansa. “Na imwe umo umo, onse atemwe umukashi wakwe ifyo aitemwa umwine; umukashi na o abe na katiina ku mulume wakwe.”—Abena Efese 5:33.

Umo aya mashiwi yalola: Ukutemwa no kucindikana fyalicindama pa kuti mu cupo mube insansa.

Bushe Baibolo baliyalula?

Awe. Abasambilila sana basanga ukuti ifyebo fyaba mu fimfungwa fya kale ne fyaba mu Baibolo fimo fine. Ca cine, apo Lesa afwaya abantu ukubelenga no kumfwikisha amashiwi yakwe, alilenga icebo cakwe ukukana-alulwa.d—Esaya 40:8.

Mulandu nshi Baibolo yapilibwilwa mu ndimi ishingi?

Abengi ababelenga Baibolo muno nshiku, tabaishiba ukubelenga ululimi balembelemo Baibolo pa kubala. Lelo muli Baibolo mwaba “imbila nsuma” iya “nko shonse, imitundu yonse ne ndimi.” (Ukusokolola 14:6) Kanshi, pa kuti abantu bomfwikishe ifyo balebelenga mu Cebo ca kwa Lesa, balingile ukubelenga Baibolo mu lulimi lwabo.

Baibolo yapilibulwa mu nshila shitatu:

Ukupilibula ishiwi pe shiwi kukonka fye ubupilibulo bwe ishiwi limo limo pa kupilibula.
Ukupilibula ukulingana no bupilibulo bwa fyebo kulabomfya amashiwi ayalepilibula cimo cine na mashiwi babomfeshe mu lulimi Baibolo yalembelwemo pa kupilibula.
Ukwalula amashiwi nelyo ukulundamo amashiwi kula-alula ubupilibulo bwa amashiwi mu lulimi mulepilibwila pa kuti abalebela ulo lulimi baleumfwa bwino ukubelenga. Nomba ukwalula ubupilibulo bwa mashiwi ilyo mulepilibula pa kuti abalebelenga batemwe ifyo balebelenga kuti kwalenga fye icishinka icilelandwapo ca-alulwa.

Baibolo iyo bapilibula bwino ifwile ukubomfya amashiwi ayo abantu balanda pa kulanshanya kabili taifwile ukukwata amashiwi ayengi ayo bapilibula ishiwi pe shiwi pa kuti abantu bengomfwa amashiwi ya kwa Lesa filya fine ayalembele.e

Nani walandile ifyo bali no kulemba muli Baibolo?

Apo Lesa e Mwine wa Baibolo, e wasalile ifya kubikamo. Pa kubala uluko lwa bena Israele e lo “baseekeshe ifyebo fya mushilo ifya kwa Lesa,” kanshi e bali no kulasunga Amalembo ya ciHebere.—Abena Roma 3:2.

Bushe kwaliba amabuuku yamo aya mu Baibolo ayaluba?

Awe. Takwaba amabuuku ayali yonse aya mu Baibolo ayaluba. Bamo nalimo kuti batila amabuuku yamo aya kale ayo bafishile yafwile ukuba mu Baibolo.f Na lyo line, Baibolo iine ilangilila ukuti fyonse ifya bamo e fifwile ukubamo. (2 Timote 1:13) Amabuuku ya mu Baibolo yafuma kuli Lesa kabili yalomfwana. Nomba ifi te fyo caba ku fyalembwa fyonse ifyo bamo bamona kwati fifwile ukuba mu Baibolo.g

Ifya kusanga ifikomo fya mu Baibolo

Ifyo twingasana kusanga ifikomo fya mu Baibolo ukubomfya 2 Timote 3:16. Icisontelelo kuti camulanga ibuuku lya mu Baibolo mulingile ukufwaya, pamo nga 2 Timote (moneni amabuuku ya mu Baibolo ne fyo bayatantika). Inambala ya kubalilapo ilangilila icipandwa mulingile ukufwaya, pamo nga icipandwa 3. Inambala nelyo amanambala ayakonkelepo filangilila icikomo nelyo ifikomo mulingile ukufwaya, pamo nga icikomo 16.

Ifyo amabuuku ya mu Baibolo yatantikwa

a Nga mulefwaya ukwishiba amabuuku yonse aya mu Baibolo, uwalilembele, ne lyo lyalembelwe, moneni apatila “Umutande wa Mashina ya Mabuuku ya mu Baibolo.”

b Iciputulwa icinono ica mu Baibolo calembelwe mu ciAramaic ululimi ulwapalana sana ne ciHebere.

c Abengi ababelenga Baibolo, batemwa ukulanda ati “Amalembo ya ciHebere” na “Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu.” Ifi babomfya aya mashiwi calilenga cileumfwika ukuti “Icipangano ca kale” cilabomba, kabili tabacipyanikapo na “Icipangano cipya.”

d Moneni icipande citila “Bushe Baibolo Baliyalula Yonse Nelyo Balyalulamo Fimo?”

e Abengi balatemwa ukubelenga Baibolo Amalembo ya Calo Cipya pantu yalipilibulwa bwino kabili yalyanguka ukumfwa. Moneni icipande citila “Bushe Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya Yalipilibulwa Bwino?”

f Aya mabuuku bayeta ukuti Apocrypha. Icitabo ca Encyclopedia Britannica cilanda ukuti, “mu fitabo ifilanda pali Baibolo, [ili shiwi lilosha] ku fyalembelwe ifishaba ukulingana ne fyo amalembo yaba” e kutila tafyaba pa mutande wa mabuuku ayalingile ukuba mu Baibolo.

g Nga mulefwaya ukwishibilapo na fimbi, moneni icipande citila “Bushe Kwaliba Amabuuku na Yambi Ayalanda Icine Pali Yesu?”