Ukulangisha Ukutemwa kwa Bwina Kristu ku Bakoloci

SAMUEL JOHNSON, kalemba wa mu mwanda wa myaka uwalenga 18, ashimikepo ulushimi ulwa mulumendo uyo, lintu aletandalila ifibusa, alabile apo aali abikile icisote cakwe. Ici tacalengele ukulandapo. “Lelo nga ca kuti ukukanasakamana kumo kwine kwasangilwe mu mukote,” e fyatwalilile Johnson, “abantu kuti batikinya amakoope no kusoso kuti, ‘Cilafi ici catendeka.’”

Ulushimi lwa kwa Johnson lulangilila ukuti abakoloci, napamo ukupala amabumba yambi ayanono, basansalikwa ku kulinganishiwa kwa lufyengo. Ilintu ukusakamana ukukabila kwa bakalamba kwaba kusonsomba, kulaba bunonshi kuli bonse ababimbilwemo. Finshi fyaba ukusonsomba ne filambu, kabili mulandu nshi uyu mulandu wambukila abantu bafulilako?

Ukulingana ne fipendo, amaperesenti 6 aya bekashi ba mu calo conse yakwata imyaka 65 nelyo ukucilapo, kabili mu fyalo fyatumpuluka amaperesenti yaba imiku ibili ukucilapo. Mu European Community, iyasalile 1993 nga “Umwaka mu Bulaya uwa Bakote no Kwikatana pa Kati ka Nkulo,” umuntu umo pali batatu alicila pa myaka 50. Kulya, pamo nga mu fyalo ifingi ifyacilapo ukutumpuluka, ifipimo fya kufyalana ifilebwela pa nshi ne cipimo ca bumi icileingilishiwako filelenga abekashi ba mu calo abengi ukucila pa mushinku wa pa kati. Ukusakamana abo abapilulule nshiku pe samba lya mibele ya musango yu mu kumonekesha caba cipitolaale ca mulimo. Ifyo ifintu fyali ifyapusanako mu Kabanga ka ku nshita sha kale!

“Amatala ya Bwishibilo”

Handwörterbuch des Biblischen Altertums für gebildete Bibelleser (Icitabo ca Milandu ya Kale iya mu Baibolo ica Bakabelenga Basambilila aba Baibolo) cilondolola ukuti mu milandu ya kale iya ku Kabanga “abakoloci balemonwa nga bakasunga ba fyakatamikwa fya cishilano ifya mano no bwishibilo bwasumbukako, pali uyo mulandu abacaice bakonkomeshiwe ukufwaya ukuba na bene no kusambilila ukufuma kuli bene.” Smith’s Bible Dictionary ilondolola ukuti: “Mu bumi bwa pa mbali [abakalamba] balecindikwa nga matala ya bwishibilo . . . [Abacaice] babasuminishe ukuba e ba kubalilapo ukupeela imimwene yabo.”

Ukucindikisha abakalamba kwalibelebeshiwe mwi Funde lya kwa Mose pa Ubwina Lebi 19:32 ukuti: “Ku cinso ca wa mfwi uleima, ulecindika ne cinso ca mukote.” E co abakalamba bakwete icifulo cabamo ishuko mu kati na nkati ka sosaite kabili balemonwa nge fikwatwa fya mutengo. Iyi ukwabulo kutwishika e nshila Ruti umwina Moabu amwenenemo nafyala umwina Israele, Naomi.

Ruti mu kushangila apingwilepo ukukonka Naomi ukufuma ku Moabu ukuya ku Israele, pa numa ya ico ukukutika mu kusakamanishisha ku kupanda amano kwa kwa Naomi. Lintu bafikile mu Betlehemu, cali ni Naomi uwamwene ukuti ukuboko kwa kwa Yehova kwaletungulula imilandu kabili e wakambishe Ruti ifya kuisunga. (Ruti 2:20; 3:3, 4, 18) Ubumi bwa kwa Ruti bwamumungilwe mu nshila ya teokratiki ilyo alesambilila ukufuma kuli Naomi wabelesha. Nafyala ashininkishe ukuba ubutala bwa bwishibilo.

Mu nshila yapalako, abanakashi bacaice aba Bwina Kristu kuti banonkelamo mu kubishanya na banakashi abakalamba mu cilonganino. Napamo nkashi alelanguluka icupo nelyo aleshomboka ne mpika iyayafya iya pa lwakwe. Fintu cingaba ica mano ukufwaya ukufunda no kutungilila kwa kwa nkashi wa cikoloci uwakosoka uwakwata ukubelesha muli uyo mulandu!

Ukulundapo, ibumba lya baeluda kuti lyamwenamo pa kunonkako ukubelesha kwa bakalamba abali mu kati kabo. Kuti twasambilila ukufuma ku kufilwa kwa kwa Lote ukwa kucite ci. Ukuumana ukwasanshishemo abacemi ba fitekwa fya kwa Abrahamu na Lote kabili kwafwaile ukupingulapo uko kwali no kwambukila onse. Lote acitile ukusalapo kwabulamo amano. Fintu cali no kuba icisuma nga ca kuti aipwishe ukufunda kwa kwa Abrahamu pa kubalilapo! Lote nga alipokelele ukutungulula kwakosoka kabili nga alipuswishe ulupwa lwakwe ukufuma ku kalanda akafumine mu kusalapo kwakwe ukwasuswa. (Ukutendeka 13:7-13; 14:12; 19:4, 5, 9, 26, 29) Bushe ulakutika mu kusakamanisha ku fintu baeluda bakosoka basosa ilyo ushilafika pa kupingulapo kobe pa lwa mulandu umo?

Iminshipendwa ya bakalamba balikwata ukupimpila umulimo wa kwa Yehova ukubelelela, nge fyali Sumeone na Ana mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo. (Luka 2:25, 36, 37) Caba cishibilo ca mucinshi kabili kubelebesha kwa mibele ya mutima iyabamo ukusakamana ukulola ku bakoloci ba musango yo ukubasansha mu mibombele ya cilonganino ukufika apo amaka yabo yengasuminisha, nelyo fye ni lintu bakota. Napamo umusepela ulekabila ukupekanya ulubali mwi Sukulu lya Butumikishi bwa Teokratiki. Eluda wacenjela kuti pambi asondwelela ukuti kasambilisha walingisha kuti aba cilundwa ca cilonganino umukalamba, uwakwata ubwishibilo bwanakilila, uwa misango isuma, kabili uusangwapo inshita yonse.

Nangu cibe fyo, ukusakamana ukukabila kwaibela ukwa bakalamba kusanshamo ifyafulilako. Abengi balacushiwa ku kutalalilwa, umwenso wa misoka, na mafya ya fya ndalama. Mu kulundapo, lintu abakoloci balenakuka, ishi mpika shilalengwa ukupikana ku butuntulu bwa bumi ubwabipa no kukalifiwa pa mulandu wa mapiki yalecepelako. Pali iyo nshita bakabila ukusakamana kwacilapo. Ni shani fintu abantu umo umo ne cilonganino conse cilingile ukwankulako?

‘Ukucita Umwabela Bukapepa’

Mu kati ka mwanda wa myaka uwa kubalilapo, Paulo alembele pe samba lya kupuutwamo pali 1 Timote 5:4, 16 ukuti: “Lelo nga mukamfwilwa akwata abana atemwa beshikulu, basambilile ukuti ica kubalilapo kucita aba ŋanda yabo iine umwabela bukapepa, kabili ukubweseshapo ubufubo ku bafyashi babo; pantu ici casekelelwa ku cinso ca kwa Lesa. Uwatetekela, umwaume atemwa umwanakashi, nga ali na bamukamfwilwa, abaafwe; ulukuta lwifinwa, ukuleka lulele abali bamukamfwilwa bene bene.” Ukusakamana abakalamba wali mulimo wa lupwa. Nga ca kuti icilundwa ca cilonganino umukote ali mu kukabila pa numa ya kweshaesha inshila shonse mu kati ka lupwa lwakwe, icishingamo cashalile ku cilonganino. Ifi fishinte tafyayaluka.

Cinshi caafwa Abena Kristu ukulangisha ukutemwa ukulola ku bakoloci ukupitila mu kulangisha ukuipeelesha kwa bukapepa mu finshingwa-ŋanda fyabo fine? Moneni ukulandapo kwakonkapo ku Nte shafulilako abakwatako ukubelesha mu kusakamana abo aba myaka yatantalilako.

Ukusakamana kwa Lyonse Ukwa Kukabila kwa ku Mupashi

“Ukulanguluka ilembo lya bushiku capamo cali ca kwaafwa caumisho mutengo,” e fibukisha Felix, uwaafwile umukashi ukusakamana abafyashi bakwe. “Ifya kukumanya fya pa lwabo no kufwaisha fyatumbinkanishiwe ne fishinte fya kwa Yehova.” Mu cine cine, mu kubuula ukusakamana kwa balupwa abakoloci, ica kusangwilako cikalamba caba kupeela ukusakamana kwalinga ku kukuulilila kwa ku mupashi. Ici ca mano mu cilolwa ca mashiwi ya kwa Yesu aya pali Mateo 5:3 (NW) aya kuti: “Ba nsansa abo abaibukila ulwa kukabila kwabo ukwa ku mupashi.” Ilembo lya bushiku kuti lyaongeshiwapo na programu wa kubelenga Baibolo, ukupitila mu kulanshanya impapulo shashimpwa pali Baibolo, no kupitila mwi pepo. “Cilemoneka kwati abakoloci balitemwa umukonkano ukufika ku cipimo cimo,” e filanda Peter.

Ee, umukonkano waliba uwakabilwa mu milandu ya ku mupashi. Te mu fintu fye ifya ku mupashi lelo na kabili mu bumi bwa cila bushiku abakalamba batasha umukonkano. Nelyo fye ni abo abanakuka panono kuti bakoseleshiwa mu kukaba “ukushibuka no kufwala bwino cila bushiku,” e fisosa Ursula. Kwena, tulafwaya ukusengauka icilemoneka ngo kukambisha abakalamba. Doris asumino kuti ukubombesha kwakwe ukwa mapange yasuma ku ca bulanda kwalifililwe. “Nalecita ifilubo fya misango na misango. Bushiku bumo naebele tata ukufwala ishati limbi cila bushiku. Mayo lyene ancinkwileko ati: ‘Acili mulume wandi!’”

Abakoloci inshita imo bali abaice, lelo ku bacaice ukuibika abene mu cifulo ca bakalamba mulimo ukalamba. Lelo, ulo e lufungulo ku kumfwikisha ukukabila kwabo ukwaibela. Umushinku watantalila wisa no kufulunganishiwa. Gerhard alondolola ukuti: “Tatafyala alekalifiwa pa mulandu wa kuti taali na kabili na maka ya kucita fyonse ifyo alecita kale. Ukupokelela imibele cali mu cituntulu ica kukalifya. Ubuntu bwakwe bwalyalwike.”

Pe samba lya mibele ilealuka, caliba icaseeka ku mukalamba ukufumya ukukalifiwa uko ukwatuulumana mu kati kakwe ukupitila mu kulengulula bambi, maka maka abo abalemusakamana. Umulandu waliba uwayanguka. Ukusakamana kwabo ukwabamo ukutemwa kumucinkulako ulwa maka yakwe ayalepwililila. Ni shani fintu umo alingile ukwankulako kuli uku kulengulula kwa lufyengo nelyo ukuilishanya?

Ibukisha, ukuyumfwa kwapusanako ukwa musango yo takubelebesha imimwene ya kwa Yehova iya kubombesha kobe. Twalilila ukucite cisuma, kabili sungilila kampingu wasanguluka, nelyo fye walobolola ukulandapo kwa lufyengo mu nshita mu nshita. (Linganyako 1 Petro 2:19.) Icilonganino ca cikaya kuti catambika ukwaafwa kwafulilako.

Fintu Icilonganino Cingacita

Ifilonganino ifingi fyalikwata umulandu wa kubela aba kutasha mu kushika pa mulandu wa kubombesha kwa nshita yapita ukwa bamunyinefwe ne nkashi abakoloci. Cali ni bo napamo e baimike umufula wa cilonganino, ukucikuula ukufuma kuli bakasabankanya abanono fye amakumi ya myaka ayapitapo. Nga ni kwi kwaba icilonganino ukwabula ukubombesha kwabo ukwapimpa ukwa ku numa, kabili, napamo, ukwafwilisha kwa mu fya ndalama?

Lintu ukusakamana kwalundwapo kwamoneka ukwakabilwa mu mulandu wa kwa kasabankanya umukalamba, balupwa tabalekabila ukwiminina beka ne cishingamo. Bambi kuti baafwa ukupitila mu kubacitilako fimo, ukwipika, ukuwamya, ukuya no mukalamba ku koololako amolu, ukutambika imyendele ukuya ku kulongana kwa Bwina Kristu, nelyo fye ukulanda na bo pa Ŋanda ya Bufumu. Bonse kuti bailundako, nangu ca kuti ukuba abafumamo cimo no kukonkanya fifikwapo bwino uko ukubombesha kwampanishiwa.

Ukwampanya cintu cimo ico baeluda balingile ukusunga mu muntontonkanya lintu baleteyanya ifipempu fya bucemi. Ifilonganino fimo fyaliba ifya ca kumwenapo muli uku kuloshako, baeluda ukushininkisha ukuti ukutandala kwa bucemi ukwa lyonse kulecitwa pa bakalamba na banakuka, nelyo fye ni abo abalesakamanwa bwino ku ndupwa shabo. Nangu cibe fyo, cilemoneka ukuti ifilonganino fimbi filingile ukuba ifyacilapo ukwibukila ulwa kukakililwako kwa fiko ukulola ku bakoloci.

Munyina umo uwa busumino, uwafika muli ba 80, alisakamenwe ku mwana wakwe mwanakashi na shifyala, abafumine pa Bethel ku kucite co. Lelo, ukutandala ku filundwa fya cilonganino kwali kucili ukwacindama kuli wene. “Ilintu naletandalila abalwele,” e fyalilishike uyu munyina, “nalepepa na bene. Lelo tapali nangu umo uwatala apepa na ine.” Ukusakamana kwabamo ukutemwa ukwa balupwa takulubula baeluda ukufuma ku kukakililwako kwa ‘kucema umukuni wa kwa Lesa uuli kuli bene.’ (1 Petro 5:2) Ukulundapo, abo abalesakamana abakoloci balekabila ukukuulililwa no kukoseleshiwa ukutwalilila umulimo wabo uushaiwamina.

‘Abakote Kabili Abaapilulwile Imyaka’

Alexander von Humboldt, sayantisti umwina Germany wa mu mwanda wa myaka uwalenga 19, ali uwapilulule nshiku lintu mukashana umo amwipwishe nampo nga tasangile ukukota ukuba ukwa kutendusha. “Nulungika sana,” e fyayaswike uyu mwaume wasoma. “Lelo ukukota e nshila fye yeka wingekalilamo inshita yalepa.” Mu musango umo wine, bamunyina abengi ne nkashi ilelo balemika ica kumwenako cisuma ica kupokelela utuyofi twa bukote mu kukabushanya no mucinshi wa kwikala inshita yalepa. Babelebesha imibele ya mutima iyalangishiwe kuli Abrahamu, Isaki, Davidi, na Yobo, abali ‘abakote kabili abaapilulwile imyaka.’—Ukutendeka 25:8; 35:29; 1 Imilandu 23:1; Yobo 42:17.

Umushinku uletantalila wisa no kusonsomba kwa kupokelela ukwaafwa no kulumbulula ukutasha mu kufumaluka. Amano yafwaya ukuti umo na umo eshibe apapelele amaka yakwe. Nangu cibe fyo, ico tacilenga umuntu uli ku matelo ku kuba uushibomba. Maria ali uwacila pa myaka ya bukulu 90, lelo acili alasangwa ku kulongana kwa cilonganino kabili alasukapo. Acita shani? “Te kuti mbelenge nomba, lelo ndakutika ku Ulupungu lwa kwa Kalinda pali kaseti. Ndalaba ifingi, lelo ilingi line ndasukapo.” Ukupala Maria, ukuisunga uwapamfiwa ne milandu imbi iyaba iya kukuulilila kulaafwa umuntu ukutwalilila uwacincila no kusungilila ubuntu bwa Bwina Kristu.

Pe samba lya Bufumu bwa kwa Lesa, ubukote tabwakabeko na kabili. Pali ilya nshita abakota muli ino micitile ya fintu kabili napamo nelyo fye ukufwa bakakwata ifibukisho fisuma ifya kusungwa no kusakamana kwalangilwe kuli bene. Ilyo abakoloci ba musango yo bakakonka cipya cipya ubumi na maka, mu kushininkisha bakomfwa ukutemwa kwashika ukwa kuli Yehova no kutasha kwashika ukulola kuli abo abakakatile kuli bene mu fya kwesha fyabo muli ino micitile ikote.—Linganyako Luka 22:28.

Ni shani ku lwa abo abasakamana abakalamba ilelo? Mu kwangufyanya, lintu Ubufumu bwalama isonde, bakalolesha ku numa mu kuba no buseko no kutauluka ukuti tabafyukile ukukakililwako kwabo lelo bacitile umwabela bukapepa ukupitila mu kulangisha ukutemwa kwa Bwina Kristu ku bakoloci.—1 Timote 5:4.

[Akabokoshi pe bula 30]

Abakoloci Bakatasha Ukutandala Kobe

Fingi ifisuma ifingapwishishiwa pa kutantika ukutandalila umukoloci, napamo ukwa maminiti 15 pa numa ya mibombele ya kushimikila. Lelo calicilapo ukuwamisha ukukanashila ukutandala kwa musango yo ku mankumanya fye, nga fintu ica kukumanya cikonkelepo cilelangilila.

Brigitte na Hannelore baleshimikila capamo, balelanshanya no mwaume umukoloci pa mwinshi wakwe. Bankashi balandile kuli wene pa maminiti yasano ilyo bashilaishiba ukuti na o wine aali ni Nte ya kwa Yehova, icilundwa ca cilonganino cimo cine. Fintu cali ica kulenge nsoni! Lelo ica kukumanya calipwile bwino. Hannelore alicitile ukutantika kwa ilyo line ukwa kutandalila uyu munyina no kumwaafwa ukulasangwa ku kulongana kwa cilonganino.

Bushe walishiba ishina ne nambala ya ŋanda iya kwa kasabankanya umukalamba umo na umo uwikala mu cifulo ca kubombelamo umo ushimikila? Bushe kuti watantika ukutandala ukwipi? Mu kupalishako kukatashiwa nga nshi.