Ifwe Ulubali lwa Citatu—Ifyo Baibolo Yaishilefika Kuli

BURMA, 1824—Ifita fya mfumu e lyo fyapwisha fye ukusaabulula ifipe mu ng’anda ya bumishonari iya kwa Adoniram Judson no mukashi wakwe Ann, ukusenda icipe conse ico balemono kube ca mutengo. Lelo bapanya icuma caumisho mutengo—manyuskripiti wa Baibolo uwapilibulwa untu Ann mu bumfisoolo ashiikile mu ng’anda. Adoniram, kapilibula, nalaala mu cifungo cafulishamo bamung’wing’wi, ukumubepesho kuti ni nengu. Nomba umutonshi ulemoneka ngo wingonaula manyuskripiti. Ni shani bengamusungilila? Ann amubililila mu musao uwakosa no kutwala umusao ku mulume wakwe mu cifungo. Umusao wabakililwa, kabili ifili muli wene fyaisasanguka ulubali lwa Baibolo wa kubalilapo uwa mu ciBurmese.

Baibolo yalipita mu masanso ya musango yo ukutula kale na kale. Muli bamagazini bafumako, twalangulwike pa kupilibula no kwananya Baibolo ukutula lintu yapwishishiwe ukufika ku kubangilila kwa ba 1600. Ni shani fintu Baibolo yaenda ukufuma iyo nshita ukufika pali ndakai? Bushe yali no kuba iyayanguko kusanga kuli bonse? Mulimo nshi Watch Tower Society yabombako?

Bamishonari na AmaSosaite ya Baibolo

Mu fyalo ifingi, imyaka ya ba 1600 na ba 1700 yaishibikilwe ku buyantanshi ubwayangufyanya nga nshi mu kubelenga Baibolo. Maka maka England alisongelwe nga nshi na Baibolo muli ici ciputulwa ca nshita. Na kuba, amalyashi ya mu Baibolo ne fisambilisho fyalyandatiile mupepi na matontonkanyo ya muntu fye onse muli cilya calo, ukutendekela fye pa mfumu ukufika na kuli kalume wa mu mushi. Lelo Baibolo yalicililenapo ukusonga abantu. Pali ilya nshita England bwali buteko bwa makwebo ubwaishibishe imyendele ya pali bemba kabili ubwa baletekako ifyalo fimbi, kabili abaNgeleshi bamo balesendako Baibolo pa nyendo shabo. Ici cali e ntendekelo kuli lulu mukalamba uwa kwananya amaBaibolo.

Ukulola ku kupwa kwa ba 1700, Baibolo yabalamwine bamo mu England ukutontonkanya pa lwa fintu abakaya ba mu fyalo fyali sana ukutali aba mu Buteko bwa Britain balekabila lwa ku mupashi. Uku kwangwako nangu cibe fyo, te bonse bakukwete. Bashimacalici abengi basumine mu kupimina libela, kanshi bacimwene ukuti cali kufwaya kwa kwa Lesa ukuti abantu bamo bekapusuka. Lintu uwali no kuba mishonari William Carey alandile mu kucincila pa kuti acincishe abengatungilila ukupangako iminshoni ku India, umo abilikishe mu kupumya ati: “Isa wikale, we mulumendo; ilyo Lesa akafwaya ukwalula abasenshi, Akabaalula fye ukwabula no kwaafwa kobe!” Nangu ni fyo, Carey aliile ku India mu 1793. Ica kupapusha ca kuti, asukile apilibula Baibolo onse nelyo ulubali lwa iko mu ndimi 35 isha mu India.

Bamishonari bailwike ukuti icibombelo calekabilwa sana cali ni Baibolo mu lulimi lwa cikaya. Lelo, ni bani baali no kupayanya amaBaibolo? Ica kulengo buseko ca kuti, ibumba lyali no kusalanganya amaBaibolo ukushinguluke calo lyasongelwe ku mukashana umwina Wales, Mary Jones uwa myaka 16. Mu 1800, Mary aendele bakilomita 40 ne nkasa ku kuyashita Baibolo wa lulimi lwa ciWelsh kuli shimapepo. Aasungile indalama pa myaka 6, nomba lintu Mary asangile amaBaibolo yonse nayapwa, alishinshimukiile, ne mpumi yawa. Shimapepo pa kumfwo bulanda, apeele Mary Baibolo wakwe.

Pa numa ya ico, uyu shimapepo atontonkenye pali bambi abengi abalekabila amaBaibolo, kabili alanshenye uyu mulandu na banankwe ku London. Icafuminemo cali kupangwa kwa kabungwe ka British and Foreign Bible Society mu 1804. Imifwaile ya ulya Sosaite yali fye iyayanguka: Ukupayanishisha abantu amaBaibolo aya mutengo walinga mu lulimi lwabo abene, ayapulintwa “ukwabula ukulembamo ifya kulangilila nelyo ifya kulandapo.” Pa kukanabikamo ifya kulandapo mu mbali, bakatendeka ba uyu Sosaite baasubile ukusengauka ukulakansanine fisumino. Imiku iyafulilako nangu ni fyo, muli Sosaite wa maBaibolo mwaleba ukukanasuminishanya pa lwa mabuuku ya mu Baibolo ayetwa Apocrypha, pa lwa kubatisha kwa kwibisha, na pa cifundisho ca Bulesa Butatu.

Ukucincimuka kwa kutendekelako bwangu bwangu kwalisalangene, kabili ukufika mu 1813 amaSosaite yapalako yalipangilwe mu Germany, mu Netherlands, Denmark, na mu Russia. Mu kupita kwa nshita, amaSosaite ya Baibolo yalilundilweko mu fyalo fimbi. Lintu amaSosaite yabalilepo aya Baibolo yaleimika apa kubombela, abaleyapanga bena batontonkenye fyo icinabwingi mu calo balebomfya indimi shikalamba isha kupenda fye. Tabaelengenye ukuti kwaliko amakana ya ndimi! Bakapilibula baali fye abanono abaishibe iciHebere ne ciGriki pa kuti bengapilibula mu kulungatika ukutwala mu lulimi lwa cikaya. Kanshi, lintu British and Foreign Bible Society yateyenye umulimo wa kupilibula, bakapilibula ilingi balefumya muli King James Version wa ciNgeleshi.

Amafya Yantu Kapilibula Umo Asangile

Ifingi ifyaba muli Baibolo fyaba kushimika ne filangililo ifyaba mu ficitika cila kasuba. Cilalenga Baibolo ukwangukako ukupilibula ukucila nga yalembelwe mu numbwilo sha mwelenganya isha mano ya buntunse. Nga fintu cingenekelwa, kwena, ukubombesha kwa mu kubangilila ukwa bamishonari limo limo kwaleletako ubupilibulo bwa kupelenganya nelyo ubwa kulete nseko. Ubupilibulo bumo, ku ca kumwenako, bwalengele abantu mu lubali lumo ulwa India ukutontonkanyo kuti Lesa aba uwe langi lya kafiifi. Ishiwi lyabomfiwe pali “uwa ku muulu” mu numbwilo ya kuti “Shifwe wa ku muulu” lyapilibwilwe ukuti “uumoneka nge langi lya muulu”—e kuti imyulu ya cine cine!

Adoniram Judson mu 1819 alembele ukukuma ku fipindami fya kwa kapilibula ati: ‘Lintu twasambilila ululimi ululandwa na bantu aba ku lubali lumbi ulwa calo, abo imisosele yabo yaba iyeni, indimi isho ne filembo na mashiwi ya shiko yashapalana nangu fye panono ku ndimi isho twabeleshanya na sho; lintu tatwakwatako na dikishonari nelyo uwa kutupilibwilako kabili tufwile ukumfwako panono ululimi ilyo tushilabomfya kafundisha umukaya—ico cifwayo kubombesha nga nshi!’ Kabili umulimo wa bakapilibula ukupala Judson walisangwilileko apakalamba ukuti Baibolo ibeko ku bengi.—Moneni charti pe bula 12.

Ann Judson alyafwileko umulume wakwe pa mulimo wakwe uwayafya uwa kupilibula. Lelo ulu lupwa lwa baJudson balolenkene ne fya kwesha ifyacila fye pa kupilibula. Lintu ifita fya mfumu fyakululwile Adoniram ukumutwala ku cifungo, Ann aalesungamino kupaapa. Pa myeshi 21 mu kushipa alepaapaata abalashi bakaluka ukuti balekeko umulume wakwe. Cilya ca kukumanya ca kulengo kumanama pamo no kulwala e fyamuliile. Tapaalepele sana ilyo Adoniram bamufumishe, umukashi wakwe uwashipa na kana kabo akanakashi balifwile ku kukaba kwa mubili. Adoniram aali uwa bulanda nga nshi. Nalyo line, ashintilile pali Lesa ku bukose kabili alitwalilile ukupilibula, ukupwishishisha Baibolo wa ciBurmese mu 1835. Pali iyi nshita, ukukansana kumbi pa lwa Baibolo ukwa mu bumfisolo kwalitendeke.

Ifikansa pa lwa Baibolo

Imyaka ya ba 1800 yakwetemo ifikansa fya mu bwikashi ne fya bupolitiki, mu kuba na Baibolo kwati e paleshimpwa ifikansa. Ku ca kumwenako, nangu cingati Sosaite ya Baibolo iya ku Russia ilyo yatendeke yaletungililwa ne mfumu ne Calici lya mu Russia ilya baOrthodox, mu kupita kwa nshita balipalangenye no kubinda uyu Sosaite. (Amakana ya maBaibolo ninshi kale kale baliyoca umwaka wafumineko kuli bakakaanya ba ulya Sosaite.) Bashimapepo ba ciOrthodox nomba bapimpiile pa kufwayo kupwisha cintu Abena Kristu ba mu kubangilila bacincilile pa kutendeka—ica kusalanganya amaBaibolo mpanga yonse. Intungulushi sha baOrthodox mu mwanda wa myaka uwalenga 19 bapampamine pa kuti Baibolo yaleangala ku maka ye Calici na ya Buteko. Mu kupusana ku co baleenekela, akabungwe ka bupolitiki akapya aka bumwaluka kena takamwene Baibolo nge yaleangala ku bulashi, lelo, mu cifulo ca ico, ukuti yali canso ce Calici no Buteko ku kunashishako abantu. Baibolo yalesanswa ku mbali shonse fye!

Mu myaka yakonkelepo na kabili mwamoneke ukusansa Baibolo ukwa “bantu balamuka.” Mu 1831, Charles Darwin aendawike pa menshi pa lwendo lwa kupansa ulwamufishishe ku cifundisho ca ukusanguka. Mu 1848, Marx na Engels basabankenye Communist Manifesto, iyalangilile UbuKristu nge cibombelo ca kutitikishishako abantu. Na kabili muli ici ciputulwa ca nshita, bakalengulula baletwishika bucishinka bwa Malembo no kubako kwa bantu balembwa mu Baibolo—no kwa kwa Yesu wine! Lelo bamo abaalepelulula balishibe ukuti ifisambilisho ifyalekaana Lesa na Baibolo fyali fya bufi, kabili balefwayako inshila sha bantu basambilila ukuti bakoshe icishinka ca kuti Baibolo yalishintililwapo. Umo uwa abo basambilila aali ni Konstantin von Tischendorf, umwina Germany waishibe ndimi ishingi.

Ifya Kusangasanga Fyayafwako Kupampamika Ifyalembwa mu Baibolo

Tischendorf alyendawike mu Middle East mu kufwayafwaya bamanyuskripiti ba kale aba Baibolo, ukwenekela ukupampamika fintu amalembo yali pa kutendeka. Mu 1859, mu mwaka wine uo Darwin asabankenyemo icitabo ca The Origin of Species, Tischendorf asangile icali ibuuku lyakumanina ilyakokwesha ilya Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki mu ng’anda ya bashimbe ba fya mapepo pe samba lya Lupili lwa Sinai. Lyaishibikwa nga Codex Sinaiticus kabili nalimo lyalembelwe mupepi ne myaka 50 ilyo Jerome talapwisha Vulgate wa ciLatin. Nangu cingatila pacili paliba ukukansana pali nampo calilingile ukufumya codex mu ng’anda ya bashimbe ba fya mapepo, Tischendorf alisabankenye yene, muli iyo nshila ukuilenga ukwanguko kuisanga ku basoma.a

Pa mulandu wa kuti Sinaiticus aali pa kati ka bamanyuskripiti bakokwesha aba mu ndimi sha kutendekelako, icasokololwa tacili fye ca kuti Amalembo ya ciGriki tayayalulwa lelo na kabili calyafwako abasoma ukusanga ifilubo ifyasokelele muli bamanyuskripiti ba pa numa. Ku ca kumwenako, ukulosha kuli Yesu pali 1 Timote 3:16 muli Sinaiticus patila: “Wene alengelwe amoneke mu mubili.” Mu cifulo ca “wene,” ubwingi bwa bamanyuskripiti abaishibikwe pali ilya nshita babikilepo ukuputukisha kwe shina lya kwa “Lesa,” ukwacitilwe pa kwalulako panono ishiwi lya ciGriki ilya kuti “wene.” Nangu cibe fyo, Sinaiticus apangilwe imyake ingi ninshi takulaba manyuskripiti uuli onse uwa ciGriki uubelengwa ukuti “Lesa.” Muli fyo, asokolwele ukuti kwaliko ukonaule lembo pa numa, cilemoneke fyo kwaletelweko ku kwafwilisha icifundisho ca Bulesa Butatu.

Ukufuma pa nshita ya kwa Tischendorf, kwalisangwako bamanyuskripiti na bambi. Ilelo, impendwa yonse pamo iya bamanyuskripiti baishibikwa aba Amalembo ya ciHebere baba mupepi na 6,000, na ba Amalembo ya ciGriki, baba ukucila pali 13,000. Ukufwailisha kwa kulinganya aba bamanyuskripiti kwaisafumamo amalembo ya lulimi lwa kutendekelako ayengacetekelwa nga nshi. Nga fintu uwasoma F. F. Bruce alandile: “Ukulekanalekana . . . takwambukila sana ifishinka fya lyashi lya kale nelyo icitetekelo ca Bwina Kristu ne mibombele.” Apo ukupilibula Baibolo mu ndimi na shimbi ishingi kwalitwalilile, ni shani fintu uku kwishiba kwakulilako kwali no kunonsha abantu?

Watch Tower Society na Baibolo

Mu 1881 ibumba linono lelo ilyacincila ilya bakafundisha na basambi ba Baibolo bapangile ico pa numa caishilesanguka Watch Tower Bible and Tract Society. Intanshi, baleananya amaBaibolo ya masosaite yambi, ukusanshako na Amalembo ya ciGriki aya kwa Tischendorf. Ilyo calefika mu 1890, nangu cibe fyo, bali nabatendekako ukusabankanya amaBaibolo, ukupoosapo indalama pa mpendwa ya maBaibolo ayalembelwe. Mu 1926 Sosaite yatendeke ukupulinta amaBaibolo pali bamashini babo abene. Lelo calimoneke ukuti kwalekabilwa ubupilibulo bwa Baibolo ubwalingene ne nshita. Bushe ukwishiba kwanonkelwe mu fya kusangasanga no kusoma kwa mu mwanda wa myaka watangilileko kuti fyabomfiwa muli Baibolo iingomfwika, iya mutengo walinga? Pa kukwata ubo buyo, abaali muli uyu Sosaite balitendekeko mu 1946 ukulemba ubupilibulo bupya ubwa Malembo.

Ubupilibulo Bumo, Indimi Ishingi

Komiti wa kupilibula uwa Bena Kristu basubwa abakwete ukubelesha aliteyanishiwe ukulemba New World Translation of the Holy Scriptures mu ciNgeleshi. Yasabankanishiwe mu mavolyumu 6, ayalefuma ukutula mu 1950 ukufika ku 1960, ukutendeka na Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki. Ukutula 1963 yalipilibulwa mu ndimi na shimbi 27, na shimbi shili mu nshila. Imifwaile mu ndimi shimbi yaba fye imo ine nga mu ciNgeleshi. Ica kubalilapo, ubupilibulo bulingile ukuba ubwalungika, ukupalamina sana ku mfundo sha kutendekelako. Ubupilibulo bwa mashiwi tabufwile ukusendekwa ukwalukila ku cifundisho cimo. Ica cibili, kulingile ukubako ukukanayaluka, kwi shiwi limo limo ilikalamba ubupilibulo buli no kulaikatilila ku numbwilo imo ukulingana na fintu amashiwi yashingulwikeko yalesuminisha. Inshila ya musango yo ilafwilisha bakabelenga ukumona fintu bakalemba ba Baibolo babomfeshe amashiwi ya kulungatika. Ica citatu, ubupilibulo bulingile ukwesha na maka ukukonkana na mashiwi yabomfiwe ukwabulo kufimbilikisha ubupilibulo. Ukukonka amashiwi yabomfiwe kulenga uulebelenga ukupalamina ku myumfwikile ya ndimi sha kutendekelako na fintu cayampana ku kusela kwa matontonkanyo. Ne calenga fine, bulingile ukwangukilako abantuuntu fye ukuti babelenga no kumfwa.

Inshila yalemenena sana ku kukonka bwino amashiwi iya muli New World Translation wa ciNgeleshi yalicangushako ukupilibwila mu ndimi shimbi. Pali uyu mulandu amabumba ya bakapilibula aba Sosaite pali ino nshita balebomfya ifibombelo fyafika apatali ifya bakompyuta ku kukwankwanya umulimo no kucishapo ukulungika. Iyi nshila ilafwilisha bakapilibula ukulonganika imitande ya mashiwi yalinganako aya cikaya kwi shiwi likalamba limo limo. Na kabili cibasuminisha ukubebeta ifyo ishiwi limo na limo ilya ciHebere ne ciGriki ilyaba mu Baibolo lyapilibulwa mu ciNgeleshi.

Mwalibamo ubusuma ukupilibula ukufuma mu ciNgeleshi, ukucila ukufumya mu kulungatika mu ciHebere na mu ciGriki. Pa mbali ya kucefyako inshita ya kupilibula, cilalenga kwabako ukwikatana kwakulilako mu numbwilo mu ndimi shonse. Mulandu nshi? Pantu calicilapo nga nshi ukwanguka ukupilibula mu kulungika ukufuma mu lulimi lumo ulwa muno nshiku ukutwala muli lumbi ukucilo kufumya mu lulimi lwa pa kale ukutwala mu ndimi sha muno nshiku ishalekanalekana. Na kuba, bakapilibula kuti balanshanya na bakaya abalanda indimi sha muno nshiku lelo tabengalanda na ba ndimi ishalelandwa amakana ya myaka ayapitapo.

Imbila Nsuma ku Nko Shonse

Kuti twalandapo ifingi pa lwa baume na banakashi ba mupampamina abayafwilishe ukulenga Baibolo ukuba e buuku lyacishapo kwanana mpanga yonse pano isonde. Pa myanda ya myaka iyapita, kwalibako nangu fye amaBaibolo amabilioni yane kabili imbali sha Baibolo shalipulintwa mu ndimi ukucila pa makana yabili, ishilandwa na bantu abengacila pa maperesenti 90 aya bekashi ba mu calo conse!

Baibolo yalisobele ukubilisha kwa Bufumu bwa kwa Lesa mu kasuba kesu. Pali uyo mulandu, Yehova Lesa aliiposamo mu kupanga Baibolo nomba iilesangwa fye ukuli konse. (Mateo 13:47, 48; 24:14) Bakapilibula babulo mwenso aba Baibolo aba kale na baisabankenye babikile imyeo mu busanso pa kuti batupeeleko Icebo ca kwa Lesa—intulo yeka fye iya lubuuto lwa ku mupashi mu calo icishaishiba imibele isuma nangu panono. Shi lekeni ica kumwenako cabo cimukunte ku kubelenga ico Cebo, ukwikalila kuli cene, no kupako bambi ukushininwa kumo kwine kuntu balangishe. Ee, cila bushiku, shukileni Baibolo uwashintililwapo uo mwakwata!—Esaya 40:6-8.

[Futunoti]

[Charti pe bula 12]

Ukuya pa Ntanshi mu Kupilibula AmaBaibolo

(Nga mulefwaya ukumona charti, moneni muli magazini)

Ubwingi

Ubwa Ndimi

1 AbaYuda batendeka ukupilibula Amalembo ya ciHebere ukutwala mu ciGriki

mupepi na 280 B.C.E.

12 Jerome apwishishisha Vulgate wa mu ciLatini mupepi na 400 C.E.

35 Gutenberg apwishishisha Baibolo wa kubalilapo ukupulintwa mupepi na 1455

81 British and Foreign Bible Society yaimikwa 1804

Ubwingi Bwatunganishiwa Ubwa Ndimi Ukulingana no Mwaka

522

1900

600

700

800

900

1,049

1950

1,100

1,200

1,300

1,471

1970

2,123

1996

2,200

2,300

2,400

[Abatusuminishe]

Intulo: Christianity Today, United Bible Society

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 9]

Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Icikope pe bula 8]

Judson balimukakile no kumusenda

[Abatusuminishe]

Ukufuma mu citabo ca Judson the Hero of Burma, kuli Jesse Page

[Ifikope pe bula 10]

Tischendorf apuswishe manyuskripiti waumo mutengo pali iyi ng’anda ya baume bashimbe aba fya mapepo pe samba lya Lupili lwa Sinai

[Abatusuminishe]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.