Mwe Bafyashi, Abana Benu Bakabila Ukusakamana Kwalamuka

“Abana bobe [bakaba, NW] nga banimbo ba miolife ukushinguluke tebulo lyobe.”—ILUMBO 128:3.

1. Ni shani fintu ukukusha ifilimwa no kukusha abana pambi kwingalinganishiwa?

MU MILANDU iingi, abana bakula no kulunduluka nge filimwa. Tacili ca kupapa, kanshi, ukuti Baibolo ilanda ulwa mukashi wa muntu ngo “mwangashi uutwala” no kupashanya abana bakwe kuli “banimbo ba miolife ukushinguluke tebulo [lyakwe].” (Ilumbo 128:3) Shimafarmu akakweba ukuti ukukusha banimbo bafulilako takwayanguka, ukucilisha lintu imiceele ne mibele ya mushili fili ifyabipa. Mu kupalako, muli shino “nshiku sha kulekelesha” ishayafya, calibe cayafya ukukusha abana ukusanguka abakalamba bateululwa bwino, abatiina Lesa.—2 Timote 3:1-5.

2. Cinshi ilingi cikabilwa pa kuletako ukulobolola kusuma?

² Pa kulobolola ifisabo fisuma, shimafarmu akabila umushili wafunda, icikabilila ca kasuba, na menshi. Mu kulunda ku kulima no kusekwila, afwile ukupayanya umuti wa fishishi no kusakamana kumbi ukwa kucingilila. Kuti pambi kwabako inshita shayafya mu kati ka nshita ya kukula, ukufika fye na ku kulobolola. Fintu cibe ca bulanda lintu ifisabo fiisa mu kuba ifyabipa! Lelo, fintu engaba uwa nsansa umulimi lintu, pa numa ya kubombesha, ifisabo ifisuma fyasombolwa!—Esaya 60:20-22; 61:3.

3. Ni shani fintu ifilimwa filinganishiwa ku bana mu kucindama, kabili kusakamana kwa musango nshi kuntu abana balingile ukupokelela?

³ Ubumi bwa buntunse ubwatunguluka, ubwa kusandulula mu cine cine bwalicilapo ukuumo mutengo ukucila ukulobolola kwa kwa shimafarmu. Tacili ca kupapa kanshi ukuti ukukusha abana mu kutunguluka kuti kwasende nshita yacilanapo bukulu no kubombesha ukucila pa kukusha ifisabo ifingi. (Amalango 11:18-21) Umwana munono uwalimbwa mwi bala lya bumi, nga ca kuti atapililwa no kuteeswa mu kuba no kutemwa no kupeelwa imipaka yabamo butuntulu, kuti akula no kutemfuma lwa ku mupashi nangu fye ni mu calo caba ne fishinte fya mibele ifyaingililwa no bulwele. Lelo nga asungwa bubi bubi nelyo ukutitikishiwa, umwana akafoota lwa nkati kabili napamo ukufwa lwa ku mupashi. (Abena Kolose 3:21; linganyako Yeremia 2:21; 12:2.) Mu cituntulu, abana bonse bakabila ukusakamana kwalamuka!

Ukusakamana kwa Cila Bushiku Ukufuma ku Bunya

4. Kusakamana kwa musango nshi abana bakabila “ukufuma ku bunya”?

⁴ Abafyashi bali no kupeela mupepi no kusakamana kwatwalilila ku kanya kafyalwa. Nangu cibe fyo, bushe akanya kakabila ukusakamana kwa fya ku mubili kweka fye pa cishinte ca cila bushiku? Ku mubomfi wa kwa Lesa Timote, umutumwa Paulo alembele ati: “Ukufuma ku [bunya, NW] waishibe amalembo ya mushilo ayaba na maka ya kukulengo wa mano ayalosha ku kupusuka.” (2 Timote 3:15) E co ukusakamana kwa bufyashi uko Timote apokelele, nelyo fye ukufuma ku bunya, kwali na kabili kwa musango wa ku mupashi. Lelo ni lilali lintu ubunya butendeka?

5, 6. (a) Cinshi cintu Baibolo isosa pa mwana ashilafyalwa? (b) Cinshi cilangilila ukuti abafyashi balingile ukuba abayangwako pa lwa busuma bwa mwana ashilafyalwa?

⁵ Ishiwi lya ciGreek Paulo abomfeshe pano (breʹphos) na kabili lilabomfiwa ku mwana uushilafyalwa. Elisabete, nyina wa kwa Yohane Kabatisha, aebele lupwa lwakwe Maria ukuti: “Ishiwi lya kuposha kobe ilyo liingile fye mu matwi yandi, na kana [breʹphos] ka mwi fumo lyandi katinine ku kwanga.” (Luka 1:44) Muli fyo, nangu fye utushilafyalwa twitwa utwana, kabili Baibolo ilanga ifyo utwana kuti twayankulako ku mibombele ya ku nse ye fumo. Bushe ukusakamana kwa pa ntanshi ya kupaapa, uko ilingi line kukoseleshiwa ilelo, kulingile kanshi ukusanshamo ukusakamana ubusuma bwa ku mupashi ubwa kana kashilafyalwa?

⁶ Ici cintu cimo ica kulangulukapo, apantu ubushininkisho busokolola ukuti utwana tushilafyalwa atemwa kuti twanonkelamo nelyo ukwambukilwako mu nshila yabipa ku cintu tumfwa. Katungulula wa nyimbo umo asangile ukuti ifipimfya fyalekanalekana ifya nyimbo isho alepitulukamo fyaumfwike ifikaya mu kupapusha, maka maka ulubali lwe celo. Lintu alumbwile amashina ya nyimbo kuli nyina, uwaishibisha ukulishe celo, nyina atile ishi shali e nyimbo shine alepitulukamo lintu ali ne fumo lya kwa uyu katungulula wa nyimbo. Mu nshila yapalako, umwana ashilafyalwa kuti pambi ayambukilwako mu kupusanako lintu banyinabo mu kubamo icibelesho baletamba amafilimu ya mukonkano pa TV. Muli fyo, magazini umo uwa fya cipatala alandile ulwa “kukunkuma kwa mwana ali mwi fumo ku mafilimu ya mukonkano.”

7. (a) Ni shani fintu abafyashi abengi baapeela ukusakamana ku busuma bwa bana babo abashilafyalwa? (b) Maka nshi aya muntontonkanya yantu umwana munono akwata?

⁷ Ukwishiba ubunonshi bwa kucincimusha kusuma ukulola ku twana, abafyashi abengi batendeka ukubelenga, ukulanda, no kwimbila umwana munono nelyo pa ntanshi talafyalwa. Ne mwe kuti mwacita cimo cine. Ilintu akana kenu te kuti komfwe amashiwi, mu kupalishako kakanonkelamo ukufuma kwi shiwi lyenu ilyabondoka ne ciunda ca liko icabamo kutemwa. Ilyo afyalwa, umwana akatendeka ukwiluka amashiwi yenu, nakalimo mu kwangufyanya kwacila pa fyo muletontonkanya. Mu myaka fye ibili nelyo itatu, umwana munono alasambilila ululimi lwapikana pa kusansalikwa fye kuli lwene. Akanya kuti na kabili katendeka ukusambilila “ululimi lwine lwine” ulwa cine ca Baibolo.—Sefania 3:9.

8. (a) Cinshi cintu Baibolo mu kumonekesha ipilibula lintu itila Timote aishibe amalembo ya mushilo “ukufuma ku bunya”? (b) Cinshi cali ica cine ukukuma kuli Timote?

⁸ Cinshi cintu Paulo apilibwile lintu asosele ukuti Timote ali ‘naishiba amalembo ya mushilo ukufuma ku bunya’? Mu kumonekesha apilibwile ukuti Timote ali napokelela ukukansha kwa ku mupashi ukufuma ku bunya, te kufuma fye ku bwaice. Ici cili mu kumfwana no bupilibulo bwe shiwi lya ciGreek breʹphos, ilyo ilingi line lilosha ku katuutu. (Luka 2:12, 16; Imilimo 7:19) Timote apokelele ukufunda kwa ku mupashi ukufuma kuli nyina Yunike na nakulu Loisi ukubwelela ku numa ukufika pantu engebukisha. (2 Timote 1:5) Insoselo ya kuti, ‘Umo mwana ndelwa atwalwa, e mumenene cimuti’ cine cine yalibombele kuli Timote. ‘Akanshiwilwe umo afwile ukubela,’ kabili, pamo nge ca kufumamo, abele mubomfi ashaiwamina uwa kwa Lesa.—Amapinda 22:6; Abena Filipi 2:19-22.

Ukusakamana Kwalamuka Ukukabilwa

9. (a) Cinshi cintu abafyashi balingile ukusengauka ukucita, kabili mulandu nshi? (b) Ilyo umwana munono alelunduluka, cinshi abafyashi balekabila ukucita, kabili ca kumwenako nshi balingile ukumfwila?

⁹ Abana banono na kabili bapala ifilimwa mu kuti te bonse bakwata imibele imo ine, kabili te bonse bankula ku musango umo wine uwa kusakamana. Abafyashi ba mano bakacindika ukupusanapusana kabili bakasengauka ukulinganya umwana umo kuli umbi. (Linganyako Abena Galatia 6:4.) Abana benu nga bali no kutemfuma ukufika ku kuba abakalamba abatuntulu, mulekabila ukubebeta imisango ya buntu bwabo iyapusanako, ukulundulula iisuma no kunukaulamo iyabipa. Ni shani nga ca kuti mwasangamo ubunake nelyo ukukongama kushalinga, nakalimo ukulola ku kubulwo bufumacumi, ukutemwe fimoneka, nelyo akaso? Lungikeni bwene mu kubamo icikuku, kwati fye ni fintu na Yesu alungike amabunake ya batumwa bakwe. (Marko 9:33-37) Ukucilisha, tasheni umwana umo umo lyonse pa bukose bwakwe ne mibele yakwe iisuma.

10. Cinshi cintu abana maka maka bakabila, kabili ni shani cingapayanishiwa?

¹⁰ Ico abana banono maka maka bakabila caba kusakamana kwa pa lwabo ukwabamo kutemwa. Yesu alubwileko inshita ku kupayanishisha abaice ukusakamana kwaibela, nangu fye ni mu kati ka nshiku shapamfiwa isha kulekelesha isha butumikishi bwakwe. (Marko 10:13-16, 32) Mwe bafyashi, konkeni cilya ca kumwenako! Mu kubulwa akaso sangeni inshita ya kuba na bana benu. Kabili mwilaba na nsoni isha kubalanga ukutemwa kwine kwine. Bafukatileni, nga fintu Yesu acitile. Bapeni ukukumbatila kwabamo icikabilila, ukwa citemwishi no kutomona. Lintu abafyashi ba bana bakalambako abateululwa bwino baipushiwe ukupanda amano bali no kupeela ku bafyashi bambi, pa kati ka kwankulako kwaleumfwika libili libili kwa kuti: ‘Temweni mu kupaka,’ ‘pooseni inshita capamo,’ ‘lundululeni ukucindikana,’ ‘mulebakutikisha,’ ‘peeleni ubutungulushi ukucila ifyebo,’ na ‘beni abashininkisha.’

11. (a) Ni shani fintu abafyashi balingile ukumona ukupayanishisha abana babo ukusakamana kwalamuka? (b) Ni lilali pambi abafyashi bengaba na maka ya kuipakisha ukulanshanya kwa mutengo na bana babo?

¹¹ Ukupayanya ukusakamana kwa musango yo ukwalamuka kuti caba ca buseko. Umufyashi umo uwatunguluka alembele ati: “Lintu bakalume besu babili bali abacepako, imibombele ya kubapekanishisha ukuya ku kusendama, ukubabelengela, ukubafimba, no kupepela pamo na bo yali buseko.” Inshita sha musango yo isha kuba pamo shipayanya ishuko lya mu nshita ilya kulanshanya ukwingaba ukwa kukoselesha ku mufyashi no mwana. (Linganyako Abena Roma 1:11, 12.) Abaupana babili balekutika lintu umwana wabo uwa myaka itatu alombele Lesa ukupaala “Wally.” Apepeele “Wally” pa nshiku shakonkana, kabili abafyashi balikoseleshiwe lintu bailwike ukuti alelosha kuli bamunyina mu Malawi, abo pali iyo nshita abalepita mu kupakaswa. Umwanakashi umo atile: ‘Lintu nali fye ne myaka ine iya bukulu, mayo anjafwile ukusungila ku mutwe amalembo no kwimba inyimbo sha Bufumu ilintu naiminine pa mupando ukulapukuta imbale lintu aleshisamfya.’ Bushe kuti mwatontonkanyapo ulwa nshita lintu mwingaipakisha ukulanshanya kwa mutengo na bacaice benu?

12. Cinshi cintu abafyashi ba Bwina Kristu mu kubamo amano bakapayanishisha abana babo, kabili ni nshila nshi shingabomfiwa?

¹² Abafyashi ba Bwina Kristu aba mano balatantikila programu wa lyonse uwe sambililo. Nangu cingati kuti pambi mwabomfya inshila yaimikwa iya cipusho ne casuko, bushe kuti mwasangwilako ku kulanshanya kwa buseko pa kuteulwila utushita twe sambililo, ukucilisha ku bana abacepeleko? Kuti pambi mwasanshamo ukulenga ifikope fya filangililo fya mu Baibolo, ukushimika amalyashi ya mu Baibolo, nelyo ukukutika kuli lipoti untu mwipwishe umwana ukupekanya. Lengeni Icebo ca kwa Lesa ukubamo mulyo ukufika pantu mwingapesha ku bana benu pa kuti bengalafuluka cene. (1 Petro 2:2, 3) Wishi umo atile: ‘Lintu abana baali abaiceko, twaleamfula capamo na bo no kwangala ifya kucitika fya mu lyashi lya kale ifibimbamo abantu baishibikwa aba mu Baibolo. Abaice balitemenwe cene.’

13. Mutengo nshi uwa tushita twa kubelesha, kabili finshi mwingapitulukamo mu kati ka utu tushita?

¹³ Utushita twa kubelesha na to tufumamo ukulanshanya kwaumo mutengo pantu twafwilisha abacaice ukuipekanishisha ku mibele ya cine cine iya mu bumi. Umo mu bana ba baKusserow—bonse bene 11 abatwalilile aba citetekelo kuli Lesa mu kati ka kupakasa kwa ciNazi—alandile ulwa bafyashi bakwe ukuti: “Batulangile ifya kubomba ne fya kuicingilila fwe bene ukubomfya Baibolo. [1 Petro 3:15] Ilingi twalekwata utushita twa kubelesha, ukulaipushe fipusho no kupeele fyasuko.” Mulandu nshi tamwingacitila cimo cine? Kuti mwabelesha imipeelele ya mu butumikishi, mu kuba no mufyashi ukubomba nga mwine ŋanda. Atemwa akashita ka kubelesha kuti pambi kabomba na matunko ya cine cine. (Amapinda 1:10-15) “Ukupitulukamo kwa kuipekanishisha ku mibele yayafya kuti kwakuula ukulamuka kwa mwana no kuicetekela,” e fyalondolwele umuntu umo. “Ukubelesha kuti pambi kwasanshamo ukubomba ulubali lwa kwa cibusa uuletambika umwana wenu umushanga, ubwalwa nelyo imiti ikola.” Utu tushita kuti twayafwa imwe ukwiluka fintu umwana wenu akankulako mu mibele ya musango yo.

14. Mulandu nshi ukulanshanya kwabamo kutemwa no kulangulukilako na bana benu kwacindamina?

¹⁴ Mu kati ka kulanshanya no mwana wenu, mupapatileni mu nshila ya kulangulukila imo ine nge fyacitile kalemba wa aya mashiwi: “We mwana wandi, wilaba amalango yandi, na mafunde yandi leko mutima obe uyalinde; pantu ukutantalila kwa nshiku, ne myaka ya mweo, no mutende yakalundako kuli iwe.” (Amapinda 3:1, 2) Bushe te kuti cambukile umutima wa mwana wenu nga ca kuti mu kubamo kutemwa mwalondolola ukuti mufwaya icumfwila pantu ici cikafumamo wene ukukwata umutende no kutantalila kwa nshiku—mu cishinka, ubumi bwa ciyayaya mu calo cipya ica mutende ica kwa Lesa? Langulukeni ubuntu bwa wacaice wenu ilyo mulepelulula ukufuma mu Cebo ca kwa Lesa. Citeni ici mu kubamo ipepo, kabili Yehova akapaala ukubombesha kwenu. Ukulanshanya kwa musango yo ukwabamo kulangulukila ukwashimpwa pali Baibolo mu kupalishako kuli no kukwata ifya kufumamo fishaiwamina no kuleta ukunonkelamo kubelelela.—Amapinda 22:6.

15. Ni shani fintu abafyashi bengafwilisha abana babo ukupikulule mpika?

¹⁵ Nangu fye nga ca kuti ukulanshanya kwa musango yo takucitikeko mu kati ka nshita yatantikwa iye sambililo, mwipumbulwa ne milandu imbi. Kutikeni mu kusakamanisha te ku cintu fye umwana wenu alesosa lelo na mu nshila itontonkanyo lilelumbulwilwamo. “Lolekesheni umwana wenu,” e fyasosele incenshi imo. “Mupeeleni ukusakamana kwenu ukwakumanina. Mulekabila ukumfwikisha, te kumfwa fye. Abafyashi ababikako uko kubombesha kwalundwako balapanga ubupusano bukalamba mu bumi bwa bana babo.” Abana banono ilelo bakumanya impika shakakala pa sukulu na kumbi. Pamo ngo mufyashi, lenga umwana obe ailumbulwile, kabili mwafwe ukumona imilandu mu mimwene ya kwa Lesa. Nga tauli uwashininkisha ifya kupikulule mpika, cito kusapika mu Malembo ne mpapulo ishapayanishiwa ukupitila mu “musha wa cishinka kabili uwashilimuka.” (Mateo 24:45) Mu kushininkisha, peeleni umwana wenu ukusakamana kwalamuka konse ukukabilwa ku kupikulula impika.

Teeseni Inshita iyo Muba Pamo

16, 17. (a) Mulandu nshi abacaice ukucilisha bakabila ukusakamana kwalamuka no kufunda ilelo? (b) Cinshi cintu abana bakabila ukwishiba lintu balesalapulwa ku bafyashi babo?

¹⁶ Abacaice balekabila ukusakamana kwalamuka ukwakulilako ilelo ukucila pali kale lyonse pantu tuleikala mu “nshiku sha kulekelesha,” kabili shino shili ni “nshita ishayafya.” (2 Timote 3:1-5; Mateo 24:3-14) Abafyashi capamo na bana balekabila ukucingililwa uko kupayanishiwa na mano ya cine ayo “yalenga cibinda wa yako ukuba no mweo.” (Lukala Milandu 7:12) Apantu amano ya bukapepa yabimbamo ukubomfya kwalinga ukwa bwishibilo bwashimpwa pali Baibolo, abana bakabila ukufunda kwa lyonse ukwa mu Cebo ca kwa Lesa. E ico, sambilileni Amalembo na bacaice benu. Bebeni pa lwa kwa Yehova, mu kusakamanisha londololeni ififwaikwa fyakwe, imyeni ukwenekela kwabamo kusekelela ukwa kufikilishiwa kwa malayo yakwe yabamo bukata. Landeni ulwa fintu fya musango yo pa ŋanda, ilyo muleenda capamo na bana benu—mu cituntulu, pa kashita konse akalinga.—Amalango 6:4-7.

¹⁷ Bashimafarmu balishiba ukuti te filimwa fyonse fitemfuma pe samba lya mibele imo ine. Ifilimwa fikabila ukusakamana kwalamuka. Mu kupalako, umwana uuli onse aliibela kabili akabila ukusakamana kwalamuka, ukufunda, no kusalapula. Ku ca kumwenako, ukulolesha kwa mufyashi ukwa kukanasuminisha kuti pambi kwaba ukwakumanina ukulesha inshila yalubana iya wacaice umo, ilintu umwana umbi kuti pambi akabila ukusalapula kwakoselako. Lelo abana benu bonse bakabila ukwishiba umulandu mufulwishiwa ku mashiwi yamo ne ncitilo, kabili abafyashi bonse babili balingile ukubombela capamo pa kuti ukusalapula kwingaba kumo kwine. (Abena Efese 6:4) Caliba ukucilisha icakatama ukuti abafyashi ba Bwina Kristu balepeela ubutungulushi bwalengama ubumfwana na Amalembo.

18, 19. Kushingamwa nshi abafyashi ba Bwina Kristu bakwata ukulola ku bana babo, kabili cinshi mu kupalishako cili no kufumamo nga uyo mulimo wacitwa bwino?

¹⁸ Shimafarmu afwile ukubomba umulimo wa kulimba no kulima pa nshita yalinga. Nga ca kuti ashingashinga nelyo alekeleshe filimwa, akalobolola ifinono nelyo takalobololepo nangu kamo. Cisuma, abana benu abacaice baba “filimwa” filekula ifikabila ukusakamana kwalamuka nomba line, te mweshi uleisa nelyo umwaka uleisa. Mwipusumuna amashuko yaumo mutengo aya kutwala pa ntanshi ukukula kwabo ukwa ku mupashi mu kumfwana ne Cebo ca kwa Lesa no kunukaulamo amatontonkanyo ya ku calo ayengabalenga ukufoota no kufwa lwa ku mupashi. Teeseni amaawala ne nshiku mushukila ukuba pamo na bana benu, pantu ishi nshita shilapita mu kwangufyanya. Bombesheni ku kulundulula mu bufyashi bwenu imibele ya bukapepa iikabilwa ku bumi bwa nsansa nga babomfi ba citetekelo aba kwa Yehova. (Abena Galatia 5:22, 23; Abena Kolose 3:12-14) Uyu tauli mulimo wa muntu umbi; mulimo wenu, kabili Lesa kuti amwafwilisha ukuubomba.

¹⁹ Peeleni abana benu ubupyani bwafumba ubwa ku mupashi. Sambilileni Icebo ca kwa Lesa na bo, no kuipakisha ukukokoloka kusuma capamo. Sendeni abacaice benu ku kulongana kwa Bwina Kristu, kabili muleenda pamo na bo mu mulimo wa kushimikilo Bufumu. Kuuleni mu bufyashi bwenu bwatemwikwa umusango wa buntu uukumanya ukusuminisha kwa kwa Yehova, kabili mu kupalishako bakamuletela ukusekelela kukalamba mu bumi bwa pa numa. Mu cituntulu, “ukwanga kuti ayanga wishi wa mulungami, no wafyalo wa mano kuti asamwa kuli wene. Leka wiso asamwe, leka aange uwakufyele.”—Amapinda 23:24, 25.

Icilambu Cafumba

20. Cinshi caba e lufungulo ku kuba umufyashi watunguluka uwa bapungwe?

²⁰ Ukukusha abana waba mulimo wapikana, uwa nshita yalepa. Ukukusha “banimbo ba miolife ukushinguluke tebulo lyobe” ukusanguka abakalamba batiina Lesa abatwala ifisabo fya Bufumu kwainikwa ukuti mibombele ya myaka 20. (Ilumbo 128:3; Yohane 15:8) Uyu mulimo ulakoselako lintu abana bafika pa myaka ya bupungwe, lintu ukutitikisha pali bene ilingi line kwingilishiwako na bafyashi ilyo bacisanga ukube cafwaikwa ukulumya ukubombesha kwabo. Lelo ulufungulo ku kutunguluka lutwalilila ukuba lumo lwine—ukupeelako kusakamana, ukuba uwa cikabilila, no wa kulangulukilako. Ibukisheni ukuti abacaice benu mu cine cine bakabila ukusakamana kwa pa lwabo. Kuti mwabapeela ukusakamana kwa musango yo pa kulanga ukwangwako kwine kwine ukwabamo kutemwa ku busuma bwabo. Pa kubaafwa, mufwile ukuipeela mwe bene pa kupayanya inshita, ukutemwa, no kwangwako ifyo mu cine cine bakabila.

21. Cinshi cingaba e cilambu ca kupeela abana ukusakamana kwalamuka?

²¹ Icilambu ca kubombesha kwenu ku kusakamana ifi fisabo fyaumo mutengo ifyo Yehova aseekesha kuli imwe kuti cacilapo nga nshi ukwikusha ukucila pa kulobolola kwapaka ukwa kwa shimafarmu. (Ilumbo 127:3-5) E co kanshi mwe bafyashi, twalilileni ukupeela abana benu ukusakamana kwalamuka. Citeni fyo ku busuma bwabo na ku bukata bwa kwa Shifwe wa ku muulu, Yehova.

Ni Shani Wingasuka?

◻ Ni shani fintu ukukusha ifilimwa no kukusha abana pambi kwingalinganishiwa?

◻ Musango nshi uwa kusakamana untu umwana alingile ukupokelela cila bushiku ukufuma ku bunya?

◻ Kusakamana nshi ukwalamuka uko abana banono bakabila, kabili ni shani fintu kwingapeelwa?

◻ Mulandu nshi uwa kupeelela abana benu ukusakamana kwalamuka?