Stadi 3
Baebol—Bigfala Buk Blong Yumi
1, 2. ?Wetaem ol man oli statem mo oli finisim Baebol, mo olsem wanem long namba blong hem?
1 Long Tiokratik Skul, Baebol i bigfala buk blong yumi, taswe olsem ol man blong talemaot gud nyus yumi mas save gud Baebol. Yumi mas save olsem wanem oli wokem, wanem samting i stap insaed long hem mo olsem wanem blong yusum.
2 Oli stat raetem Baebol long yia 1513 B.K.T. taem ya nao we God i lidim Moses blong hem i statem. Aposol Jon i finisim buk blong hem kolosap long yia wan handred K.T., nao i mekem se fasin blong raetem Baebol i finis olgeta—hemia afta long samwe 1,600 yia. Tede yumi gat Baebol, yumi save kasem fulwan no sam haf nomo blong hem. Oli wokem samwe long 2,000 lanwis. Sam buk ol man oli wokem plante milyan kopi blong olgeta, be Baebol oli wokem long plante taosen milyan kopi. I no gat wan narafala buk we i kasem mak ya. I tru se, fasin blong raetem wan buk blong skul, kipim i stap sef long ol handred yia, mo plante milyan man oli stap respektem hem, oli no save pruvum se God i stampa blong hem. Hem i mas gat ol tok we ol man oli save trastem mo soemaot se hem i tingting blong God. Taem ol man we oli gat gud hat oli stadi dip long Baebol, oli luksave se ol tok blong Baebol oli blong God.
3, 4. ?Olsem wanem oli raetem Baebol fastaem, mo wetaem oli seraotem long ol japta mo ol vas?
3 I gat 66 buk insaed long Baebol mo fastaem oli raetem long lanwis Hibru, Aramaek mo Grik. Stret namba blong ol buk i no impoten (maet oli joenem tu no tri i kam wan buk no oli seraotem olgeta wanwan), mo oda we oli stap long hem insaed long Baebol hem i no impoten tu. Taem oli raetemdaon ol buk blong Baebol finis oli livim olgeta oli stap wanwan long ol skrol, mo oli no stap long wan spesel oda. Samting we i impoten, se wanem buk oli haf blong Baebol. I tru, ol buk we oli stap naoia olgeta nomo oli gat raet blong stap long Baebol olsem Tok blong God. Longtaem finis i kam oli no letem ol man oli putum ol narafala buk i go insaed long Baebol.
4 Taem oli raetem Baebol fastaem oli joejoenem ol leta i go nomo oli no seraotem ol wod blong hem. Afta 800 K.T. ol man oli stat wokem fasin blong seraotem ol sentens wetem ol fulstop mo ol koma. Ol mak we yumi stap yusum tede oli kamaot biaen long yia 1400 K.T. taem ol man oli statem fasin blong wokem ol buk. Ol man we oli raetem Baebol fastaem oli no seraotem Baebol long ol japta mo ol vas. Samting ya i kamaot sam handred yia biaen (Authorized Version i gat 1,189 japta mo i gat 31,173 vas). Ol Masoret mo ol man Jyu we oli skul gud, oli seraotem Hibru haf blong Baebol i go long ol vas. Mo long ol yia we oli ron biaen long yia 1200 K.T. oli seraotem bakegen i go long ol japta.
5, 6. ?Olsem wanem yumi save talem se Baebol i kamaot long God, mo wanem samting i soemaot ol defdefren fasin blong raetem?
5 Hivimap ol buk. Samwe 40 defren man oli wok olsem ol sekretari blong Big Man Blong Raetem Buk, oli raetem ol Tok blong Jeova. “Olgeta tok ya blong Baebol oli kamaot long God fastaem,” hemia olgeta tok blong Kristin Grik haf blong Baebol wetem “ol narafala tok we i stap long Baebol.” (2 Tim. 3:16; 2 Pita 3:15, 16) Tok ya se “i putum long tingting blong ol man,” i no minim se God i wekemap waes mo filing blong ol man ya blong oli raetem Baebol, (olsem ol man blong dro mo ol man blong raetem ol singsing) no gat. Hem i minim se ol tok insaed oli no gat mastik mo oli gat paoa olsem we God hem wan i raetem. God i mekem se speret blong hem i wok insaed long ol man ya we oli man blong bilif, blong oli raetemdaon ol samting we hem i wantem. From samting ya aposol Pita i save talem se: “I no gat tok blong profet we i kamaot from we man nomo i wantem olsem. Taem tok blong profet i kamaot, ol profet oli talem, be Tabu Speret i stap givim tok long olgeta, nao oli talemaot tok we i kamaot long God.” (2 Pita 1:21) Be ating i gat wan taem we God i givim tok we hem nomo i raetem. Hemia ol Ten Loa, God ‘i raetem ol ten loa long tufala flat ston finis, nao i givim long Moses.’—Eks. 31:18.
6 Samtaem God i toktok mo ol man blong hem oli raetemdaon. (Eks. 34:27) Samtaem God i givim ol spesel mesej long ol profet blong oli talemaot. (1 King 22:14; Jer. 1:7) Be i klia tu se i no evri taem ol man we God i stap yusum blong oli raetem Baebol oli stap harem toktok mo raetemdaon. Eksampel, wan enjel blong God i givim Revelesen long Jon, hem i soem “ol saen” long Jon mo hem i talem se: “Yu raetemdaon olgeta samting ya we yu luk, oli go long wan buk.” (Rev. 1:1, 2, 10, 11) Nao, God i letem ol man blong raetem Baebol oli jusum ol wod mo ol toktok blong oli tokbaot ol vison we oli bin luk. Oltaem God i lidim olgeta blong mekem stret wok we i laenap wetem plan blong hem. (Ekles. 12:10) Taswe fasin blong raetem ol buk blong Baebol oli no sem mak evriwan.
7. ?Hu sam long olgeta man we oli raetem Hibru haf blong Baebol, mo wanem mak ol trufala profet oli kasem?
7 Ol tok we Moses i raetem oli soemaot klia se ol tok ya oli blong God. Moses i no gat tingting blong hem i kam lida blong ol man Isrel. Fastaem Moses i no wantem mekem wok ya taem God i talem long hem. (Eks. 3:10, 11; 4:10-14) Nao God i leftemap Moses mo i givim paoa blong mekem merikel long hem. Ol pris blong wokem majik tu oli luksave se ol merikel we Moses i mekem oli kamaot long God. (Eks. 4:1-9; 8:16-19) Moses i obei long oda blong God mo tabu speret blong hem i pusum Moses blong talemaot tok blong God fastaem mo biaen hem i raetemdaon sam haf blong Baebol. (Eks. 17:14) Biaen long ded blong Moses, oli ademap ol buk we Josua, Samuel, Gad mo Natan oli raetem (Josua, Jajes, Rut, 1 mo 2 Samuel) i go wetem ol buk blong Moses. Ol buk we ol king olsem Deved mo Solomon oli raetem oli kam haf blong ol Tabu Tok tu. Biaen ol buk blong ol profet, olsem Jona kam kasem Malakae evriwan i kam haf blong Baebol. Ol profet ya wanwan oli kasem ol mak we Jeova i putum blong ol trufala profet: Oli talemaot ol tok long nem blong Jeova, ol profet tok blong olgeta oli kamtru mo oli tanem tingting blong ol man i go long God.—Dut. 13:1-3; 18:20-22.
8. ?Wanem impoten pruf blong soemaot se ol buk blong Baebol oli gat raet blong stap insaed long Hibru haf blong Baebol?
8 From we Jeova i mekem se ol man oli raetem buk, i stret nomo we hem bambae i lidim ol man oli hivimap ol buk ya blong hem. Ol store blong ol man Jyu bifo oli talem se, afta we ol man Jyu oli gobak bakegen long Juda Esra i givhan long wok ya. Hem i gat gudhan long wok ya. Hem i wan long olgeta man we oli raetem Baebol, hem i wan pris, mo tu hem i man blong “mekem ol kopi blong loa blong Moses.” (Esra 7:1-11) Long yia 400 B.K.T. ol buk blong Hibru haf blong Baebol oli stap finis. Ol tok blong hem oli stap sem mak nomo kam kasem tede mo naoia oli seraotem i go long 39 buk. Ol man oli no mekem miting blong jusum ol buk we oli save stap insaed long Baebol. Taem oli stat blong raetem ol buk ya God i agri finis long olgeta. Tok blong Jisas mo ol man we oli raetem Grik haf blong Baebol oli bigfala pruf blong soemaot se ol buk long Hibru haf blong Baebol oli stret. Oli yusum plante tok long Hibru haf blong Baebol, be oli neva yusum ol tok blong ol buk we ol man oli stap talem se oli haf blong Baebol be oli no stap long Hibru haf blong Baebol tede.—Luk 24:44, 45.
9, 10. ?Olsem wanem yumi save se ol buk we i stap long Grik haf blong Baebol oli rili haf blong Baebol?
9 Fasin blong raetem mo hivimap ol 27 buk blong Grik haf blong Baebol i sem mak nomo olsem ol buk blong Hibru haf blong Baebol. Kraes “i givim ol presen oli go nomo long ol man. Long sam man, hem i givim paoa blong oli aposol. Long sam narafala man, hem i givim paoa blong oli profet. Long sam narafala man, hem i givim paoa blong oli talemaot gud nyus blong Kraes. Mo long sam narafala man bakegen, hem i givim paoa blong oli [man blong lukaot sipsip, NW] mo tija insaed long jyos.” (Efes. 4:8, 11-13) Oli stap tijim ol bilif we i stret nomo long ol Kristin kongregesen from tabu speret blong God i stap long olgeta. Jisas i talem long ol aposol blong hem se tabu speret blong God bambae i givhan long olgeta, i tijim olgeta, i lidim olgeta mo bambae i mekem se oli rimemba ol samting we oli bin harem hem i talem, mo tu bambae i soemaot ol samting blong fyuja. (Jon 14:26; 16:13) From samting ya ol store blong Jisas we oli bin raetem long ol Gospel oli stret mo tru nomo.
10 Sam man we oli no aposol oli raetemdaon sam tok blong Hibru haf blong Baebol long buk blong olgeta. Nomata hu man we i mekem olsem no hamas taem hem i mekem, samting ya i no pruvum se hem i save kam haf blong Baebol. Ol samting we oli stap insaed long buk ya oli mas soemaot klia se oli olsem wok blong tabu speret. Taswe, buk ya i no save sapotem gyaman bilif, wok blong ol rabis speret no fasin blong leftemap wan man olsem we hem i wan god. Hem i mas laenap gud wetem ol narafala buk blong Baebol. Evri buk blong Baebol oli mas folem “stret toktok” blong God mo oli laenap gud wetem ol tijing blong Jisas. (2 Tim. 1:13) I klia se God i givim paoa long ol aposol blong oli toktok. Tabu speret i mekem se oli “luksave ol speret we i gud mo ol speret we i nogud,” sipos oli kamaot long God no no gat. (1 Kor. 12:4, 10) Taem laswan aposol, Jon i ded, rod ya we God i stap yusum blong givim ol tok long ol man i finis. Buk blong Revelesen, Gospel blong Jon mo ol leta blong hem, oli laswan buk we oli save kam insaed long Baebol. From we ol 66 buk blong Baebol oli agri, i klia se Baebol i wan buk nomo, mo i soemaot se hem i rili trutok blong Jeova.
11. ?Wanem samting ol man oli kasem save long hem naoia from Baebol nomo i bin tokbaot?
11 Ol samting we oli stap insaed. Ol save insaed long Baebol, ol man oli no save kasem long narafala ples. Eksampel, Jenesis i tokbaot olsem wanem wol ya blong yumi i stat. Hem i tokbaot ol samting we oli bin kamaot fastaem, bifo we man i stap. (Jen. 1:1-31) Baebol tu i tokbaot ol storeyan long heven we yumi long wol yumi no save harem. God nomo i save talemaot ol samting olsem long yumi.—Job 1:6-12; 1 King 22:19-23.
12, 13. ?Baebol i talem wanem long saed blong Jeova mo Jisas Kraes?
12 I impoten moa se, Baebol i mekem se yumi save gud Jeova. Baebol i tokbaot ol vison blong Jeova we oli olsem merikel we hem i stap givim long ol man blong hem. (Dan. 7:9, 10) Mo tu Baebol i talemaot nem blong God “Jeova” long yumi, we i stap long olfala hanraet blong ol Masoret bitim 6,800 taem long Hibru haf blong Baebol. Long Baebol yumi lanem ol fasin blong Jeova, olsem lav, waes fasin, stret fasin, sore, longfala tingting, fasin blong givim, i stret gud olgeta long save, mo fasin blong hem i no save jenis samtaem. (Eks. 34:6, 7) Mo tu, Baebol i talem plante samting long saed blong Pikinini blong God mo wok we hem i stap mekem folem plan blong God. (Kol. 1:17, 18; 2:3; 2 Kor. 1:20) Taem Pikinini blong God i stap long wol, hem i mekem yumi kasem moa save long Jeova bitim ol narafala man. Taswe hem i save talem se: “Man we i luk mi, hem i luk Papa blong mi.”—Jon 14:9.
13 Baebol i soemaot ol plan blong God we bambae oli kamtru. Ol blesing we ol man we oli obei bambae oli kasem i joen wetem Man ya Blong Sevem Man we Jeova i promes blong givim mo i mekem hem i laef bakegen long ded. God i tokbaot hem long garen blong Iden olsem “laen” blong woman blong God. (Jen. 3:15, NW) Biaen God i mekem promes se Laen ya bambae i kamaot long Ebraham. (Jen. 22:18) God i soemaot se Man ya Blong Sevem Man bambae hem i kam wan king mo pris blong olwe “olsem pris ya Melkisedek bifo.” (Sam 110:4; Hib. 7:1-28) Hem i givim loa long ol man Isrel wetem fasin blong mekem wok blong pris mo ol sakrafaes, olgeta samting ya oli “olsem sado nomo blong ol gudfala samting ya, we bambae oli save kamtru.” (Hib. 10:1; Kol. 2:17) God i mekem promes long Deved se fasin blong kam king bambae i stap blong olwe long famle blong hem. (2 Saml. 7:11-16) Baebol i soemaot klia se Jisas Kraes i pikinini ya we bambae i kasem ol gudfala samting ya we God i promes long hem, mo tu hem i man ya we ol profet tok oli stap tokbaot hem se Man Blong Sevem Man. Yes, Baebol i makemaot stampa tok blong ol tabu tok ya se—Kingdom blong God long han blong Jisas Kraes. Kingdom ya nao, Jeova i stanemap blong mekem ol plan blong hem oli kamtru.
14-17. ?From wanem ol tok profet blong Baebol mo ol advaes blong hem oli impoten tumas long yumi?
14 Baebol i nambawan buk from we hem i buk blong profet tok. Taswe hem i givim mining blong ol samting we oli stap hapen long histri mo i soemaot from wanem oli kamtru olsem. (Luk 19:41-44) Hem i soemaot fyuja blong olgeta gavman blong wol. (Dan. 2:44) Hem i eksplenem ol samting we oli stap kamtru long taem blong yumi, i soemaot se yumi stap laef kolosap long en blong rabis fasin ya mo i no longtaem bambae God i waepemaot ol rabis man.—2 Tim. 3:1-5; Sam 37:9, 10.
15 Sipos i no gat Baebol bambae yumi no save trufala mining blong laef. (Ekles. 12:13) Hem i soemaot klia se man i no kamaot from laki nomo, be God i wokem man from we hem i gat wan gudfala plan long hem. Mo Baebol i eksplenem wanem ya wil blong God long yumi naoia mo olsem wanem yumi save harem gud long laef.—Rev. 4:11; 1 Tim. 2:3, 4; Sam 16:11.
16 Histri i soemaot se man i no save wokbaot long prapa rod blong hem sipos God i no halpem hem. Baebol nomo i soemaot rod ya we man i nidim blong folem. Hem i soemaot ol fasin we God i laekem mo ol fasin we hem i no laekem. (Gal. 5:19-23) Baebol i nambawan buk blong givhan long yumi blong yumi gat ol gudfala fasin, long medel blong wan wol we ol man oli no moa kea long fasin blong olgeta. Hem i givhan long yumi blong kasem tingting blong God mo yumi save mekem hem i harem gud long yumi. Mo i soemaot rod long yumi blong kasem laef we i no save finis long nyufala fasin blong God.—Jon 17:3.
17 Naoia yumi luksave from wanem Baebol i stampa buk long stadi blong yumi. Ol Kristin oli intres tumas blong lukluk insaed long Buk ya blong God we Pikinini blong hem i talem se: “Tok blong yu, hemia trutok ya.” (Jon 17:17) Taswe Baebol i nambawan buk blong yusum long Tiokratik Skul.