Ol Presina Blong Fasin Pua

LONG yia 33 K.T.,a Jisas Kraes i talem long ol disaepol blong hem se: “Ol puaman bambae oli stap oltaem wetem yufala.” (Matiu 26:11) ?Hem i minim wanem? ?Hem i stap minim se fasin pua bambae i neva finis?

James Speth, wan man we i wok long Yunaeted Nesen Developmen Program, i talem se: “Yumi no save agri se [fasin pua] bambae i stap wetem yumi blong olwe. Wol blong yumi tede, i gat olgeta samting we man i nidim blong laef, hem i save olsem wanem blong laef, mo hem i naf blong ravemaot fasin pua blong mekem se i wan trabol blong bifo nomo.” Be, ?wol blong yumi tede i rili naf blong ravemaot fasin pua?

Jenerol Asembli blong Yunaeted Nesen, i bilif strong se traehad blong man bambae i save finisim fasin pua. Taswe, hem i talemaot se ol ten yia, stat long 1997 i go kasem 2006 oli ol fasfala “Ten Yia blong Yunaeted Nesen blong Ravemaot Fasin Pua.” Yunaeted Nesen i talemaot se hem i rere blong wok tugeta wetem olgeta gavman, ol nesen, mo ol ogenaesesen. Hem i wantem mekem ekonomi i kam antap, hem i wantem mekem i isi moa long ol man blong kasem ol stamba samting we oli nidim long laef, blong givim raet long ol woman, mo mekem se olgeta man oli kasem gudfala pei mo wok.

!Hemia sam bigfala mak we oli wantem kasem! Be, ?olgeta kantri blong wol bambae oli naf blong kasem ol mak ya wan dei? Tingbaot sam long ol bigfala problem we oli stap blokem traehad we man i mekem blong ravemaot fasin pua.

Hanggri Mo Fasin Blong No Kakae Samting We i Gud Long Bodi

Ayembe, i laef long Sair. Hem i mas lukaot long olgeta 15 memba blong famle blong hem, we oli dipen fulwan long hem blong laef. Samtaem famle ya i naf blong kakae wan taem nomo long wan dei. Kakae blong olgeta hemia, kon wetem lif blong kumala, sol, mo suga. Samtaem oli no gat kakae nating blong tu no tri dei. Ayembe i talem se: “Mi wet gogo ol pikinini oli krae from kakae, nao mi save stat blong kuk.”

Laef blong olgeta i no wan narakaen samting blong sapraes. Long evri 5 man we oli laef long ol pua kantri blong wol, evri naet bambae i gat 1 we i slip be i no kakae nating. Long olgeta ples blong wol, samwe 800 milyan man, oli no stap kakae wanem we bodi blong olgeta i nidim. Long namba ya, 200 milyan oli pikinini nomo. Ol pikinini ya oli no gruap long fasin we i stret blong wan pikinini; oli stap sik oltaem. Wok blong olgeta long skul i nogud. Taem oli kam bigman, oli safa bigwan from olgeta samting ya. I klia se, plante taem, fasin pua i mekem man i no stap kakae samting we bodi blong hem i nidim, mo biaen, samting ya i mekem fasin pua i gohed.

Fasin pua, hanggri, mo fasin blong no kakae samting we i gud long bodi, i kasem plante ples tumas, mekem se ol politik, ekonomi, mo man we oli traehad blong daonem hem, oli no gat paoa nating. Yes, i luk olsem se problem ya i no stap kamgud nating, be hem i stap go moa nogud yet.

Wan Helt We i Nogud

Wol Helt Ogenaesesen i givim ripot se fasin pua i olsem “wan rabis sik blong kilim man i ded, we i bitim ol narafala sik blong wol” mo hem i “wan long ol stamba samting ya we i mekem man i ded, i sik, mo i safa bigwan.”

Wan buk (An Urbanizing World: Global Report on Human Settlements, 1996) i makem se klosap 600 milyan man long Latin Amerika, Esia, mo Afrika oli pua tumas, mo oli no naf blong gat wan gudfala ples blong laef long hem—minim se oli no gat inaf wota, oli no save mekem ples i klingud blong blokem jem, mo i no gat gudfala toelet. From samting ya, laef mo helt blong olgeta i stap long denja evri dei. Long ful wol, bitim wan bilyan man oli no gat klin wota. Plante handred milyan man oli no gat naf mane blong pem kakae we bodi blong olgeta i nidim. Olgeta risen ya oli mekem se i hadwok long ol pua man blong blokem ol sik.

Plante taem, ol man we oli pua oli no naf tu blong winim wan sik. Taem oli sik, maet oli no naf blong pem gudfala meresin no hospital blong winim sik ya. Ol man we oli pua oli ded taem oli yang yet; olgeta we oli no ded, bambae oli gohed blong laef nomo wetem sik we i no save finis.

Zahida, wan man blong mekem maket long Maldiv, i talem se: “Fasin pua i mekem se wan man i gat nogud helt, nao from samting ya, hem i no save wok.” Ale, taem man i no gat wok, fasin pua i win i go moa. Risal blong hem se, fasin pua we i nogud tumas mo ol rabis sik oli stap sapotem tufala nomo, i olsem we wan i stap givim paoa long narawan, nao neva tufala i save stop.

No Gat Wok Mo Kasem Smol Pei

Wan narafala samting we i givhan long fasin pua, hemia se i no gat wok. Long ful wol, samwe 120 milyan man we oli naf blong wok, oli no save faenem wok. Long sem taem, raonabaot 700 milyan narafala man oli wok blong plante aoa, be oli kasem wan pei we i smol tumas blong pem samting we oli nidim long laef.

Rudeen i mekem wok blong draevem baskel olsem taksi long Kambodia. Hem i se: “Long mi, fasin pua i mekem se mi mas wok bitim 18 aoa evri dei, be yet, mi no kasem i naf mane blong pem kakae blong mi, waef blong mi mo tufala pikinini blong mi.”

Fasin Blong Spolem Wol

Fasin blong man blong spolem ol samting raonabaot long olgeta, i sapotem fasin pua. Elsa, wan woman long Gyana, long Saot Amerika, i talem se: “Fasin pua i spolem wol: ol bus, graon, anamol, reva, mo solwota.” Hemia wan narafala samting we i givim paoa long fasin pua—fasin pua i pulum man blong spolem ol laef samting, mo biaen, ol laef samting ya we oli lus oli mekem se fasin pua i go moa.

Wokem graon blong planem garen gogo graon i no moa gud, yusum graon blong mekem sam narafala samting, hemia wanem we man i bin mekem longtaem finis i kam. Fasin blong spolem bus—katem ol tri blong mekem ol plang mo faeawud, no blong planem garen. From we namba blong ol man we oli laef long wol ya i kam antap, problem ya i kasem wan mak we i bigwan tumas blong ting se i gat rod blong winim.

Intenasnal Fand blong Agrikalja Developmen, i talem se long ol laswan 30 yia, klosap 20 pesen blong olgeta gudfala graon blong wokem garen long wol ya oli no moa gud blong planem kakae long hem. Bigfala risen blong samting ya, hemia from we man i no gat inaf mane mo i no gat ol gudfala plan blong skelem fasin ya blong stap yusum graon, blong mekem se hem i save stap longtaem. Long ol yia ya tu, plante milyan hekta blong graon oli kam ol ples blong doti nomo from we man i no wokem ol gudfala paep no rod blong sakemaot doti wota. Mo ol man oli katemaot plante milyan hekta blong bus evri yia, blong mekem plantesin blong planem kakae, no blong mekem plang no blong kasem faeawud.

Fasin ya blong spolem bus i sapotem fasin pua long tu rod. Faswan hemia se, ol man we oli pua oli mas yusum ol samting raonabaot long olgeta, from we oli nidim kakae mo faeawud. I tru se sam man oli traem tokbaot ol plan blong yusumgud graon mo narafala samting olsem, no blong tokbaot sam rod blong mekem ol man long fiuja oli gat gud laef. Be taem ol man ya oli toktok long olgeta we oli hanggri tumas mo we oli pua, oli westem taem nomo. Ol puaman ya oli no wantem save long ol samting ya from oli nidim tumas blong kasem samting naoia blong stap laef, taswe oli mas gohed blong yusum olgeta samting raonabaot long olgeta nating sipos oli stap spolem ol samting ya. Namba tu samting se, plante taem ol rijman oli yusum graon we ol puaman oli stap long hem, blong kasem bigfala mane long hem. Taswe, from we ol pua man mo ol rijman oli yusum graon bitim mak, fasin pua i go moa.

Edukesen

Alicia, wan woman we i wok blong givhan long ol narafala long wan taon blong Filipin, i talem se: “Fasin pua i mekem se wan woman i mas sanem pikinini blong hem i go olbaot long rod blong askem mane. Hem i no save sanem pikinini ya i go long skul from we, sipos hem i mekem olsem, bambae oli no moa gat mane blong pem kakae. Mama ya i save se fasin olsem bambae i no save stretem ol problem, be hem i no gat narafala rod.”

Samwe long 500 milyan pikinini oli no gat skul blong go long hem. Wan bilyan man oli no naf blong rid mo raet. Taem man i no gat edukesen, hem i no save kasem wan gudfala wok. Yes, fasin pua i lidim man blong no kasem wan gudfala edukesen, we biaen i mekem se man i pua moa.

Gudfala Haos

Long ol kantri we oli pua, mo sam kantri we oli rij tu, plante man oli no gat gudfala haos. Wan ripot i talem se klosap 15 pesen blong olgeta man long Niu Yok Siti, oli bin laef samtaem wetem ol man we oli no gat haos long ol faef yia we oli pas. Yurop tu, i gat ol pua man blong hem. Long London, oli kaontem raonabaot 400,000 man we oli no gat haos. Long Franis, haf blong wan milyan man oli no gat haos.

Problem ya i nogud moa long ol pua kantri. Ol man oli hivap long ol taon, from we oli bilif se long ples ya bambae oli save kasem kakae, wok, mo wan laef we i moagud. Long sam taon, bitim 60 pesen blong olgeta man oli laef long ol haos kapa no ples we i fasfas nomo. Tru ya, fasin pua long ol ples afsaed long taon oli karem fasin pua i kam insaed long taon.

Namba Blong Ol Man

Namba blong ol man we i stap kam antap bigwan, i mekem problem ya i go moa. Long ol laswan 45 yia, namba blong olgeta man we oli laef long wol ya i go antap tu taem moa bitim bifo. Yunaeted Nesen i talem se namba ya bambae i mas go antap moa yet, go kasem samwe 6.2 bilyan long yia 2000, mo 9.8 bilyan long 2050. Ol ples long wol we oli pua moa, oli gat moa man i laef long hem. Long olgeta 90 milyan bebi we oli bon long 1995, i gat 85 milyan we oli bon long ol kantri we oli pua tumas blong lukaot long olgeta.

?Yu yu bilif se wantaem nomo bambae olgeta man oli wok tugeta blong ravemaot fasin pua blong olwe? ?Yu ting se man i naf blong winim ol problem ya blong faet, hanggri, sik, no gat wok, fasin blong spolem wol, mo fasin blong no gat edukesen mo gudfala haos? Maet yu no ting se samting ya i save kamtru.

?I min se i no moa gat hop nao? Si, i gat rod blong winim problem ya. Hem i stap nomo fored long yumi, mo bambae hem i kamtru we yumi save sua gud long hem. Be, i no long paoa blong man. ?Long wanem rod? ?Mo wanem mining blong tok blong Jisas we i talem se: “Ol puaman bambae oli stap oltaem wetem yufala”?

[Futnot]

[Bokis blong pija long pej 7]

Man We i Pua Moa i Bitim Ol Puaman

Long 1971, Yunaeted Nesen i yusum wan niufala tok we man i neva yusum bifo, se “ol kantri we oli no gud nating.” Hem i yusum tok ya blong makemaot ol “kantri ya we oli pua tumas mo we oli no gat naf mane blong mekem ples blong olgeta i kam moa gud.” Long taem ya, i gat 21 kantri olsem. Tede, i gat 48 kantri ya, we 33 blong olgeta oli long Afrika.

[Tok blong pija long pej 5]

Plante milyan man oli wok blong plante aoa blong kasem smol pei nomo

[Credit Line]

Godo-Foto

[Tok blong pija long pej 6]

I gat rijman mo puaman long sem ples nomo

[Tok blong pija long pej 7]

Plante milyan man oli laef long ol haos we oli nogud olgeta