Beregraon Blong Pita—?Long Vatikan?

“OLI faenem beregraon blong Prins blong ol Aposol.” Radyo Vatikan i glad tumas blong talemaot tok ya blong Pop Pius 12. Samting ya i kamaot long en blong yia 1950, mo bigfala wok we oli bin mekem blong digim graon aninit long Jyos blong Sen Pita i jes finis long taem ya. Samfala oli talem se, samting we ol man blong stadi long ol samting blong bifo oli faenemaot i pruvum se oli berem Pita stret long Vatikan. Be samfala oli no agri.

Long tingting blong ol man Katolik, Jyos blong Sen Pita long Vatikan i gat wan spesel mining. Wan buk blong Katolik i talem se, “Bigfala risen blong ol man oli mekem visit long Rom i blong mitim man ya we i tekem ples blong Pita mo blong kasem blesing long hem, from we Pita i kam long Rom mo oli berem hem long ples ya.” ?Be i rili tru se oli berem Pita long Rom? ?Beregraon blong hem i stap long Vatikan? ?Oli bin faenem ol bun blong hem?

Ol Man We Oli Stadi Long Ol Samting Blong Bifo Oli No Save

Fasin ya blong digim graon blong faenem ol samting blong bifo, we i stat kolosap long 1940 mo i gohed ten yia, i mekem plante rao i kamaot. ?Ol man blong stadi long ol samting blong bifo we pop i jusumaot olgeta oli faenem wanem? Wan samting se, oli faenem ples we ol hiten man oli stap berem ol dedman long hem, we i gat plante gref long hem. Long medel blong olgeta, aninit long olta blong pop tede, oli faenem wan smol haos, hemia wan hol long ston we oli putum aedol no pija insaed long hem, hol ya i stap long wan wol we oli kavremap wetem red simen mo oli blokem tufala saed blong hem wetem wol bakegen. Biaen, mo long wan fasin we oli no save eksplenem, oli faenem sam bun blong man, we oli talem se, oli kam long wan long tufala wol long tufala saed.

Long taem ya nao, ol man oli stat talem ol defren mining blong ol samting ya. Plante studen blong Katolik, oli talem se ol samting we oli faenem oli pruvum kastom store ya se Pita i stap long Rom mo i ded long Rom long rul blong Nero, maet long taem ya we ol man oli mekem bigfala trabol long ol Kristin long 64 K.T. Oli bin talem tu se ol bun blong dedman we i stap, oli ol bun blong aposol ya mo oli talem se yumi save pruvum samting ya from toktok we oli raetem i stap, we wan man blong tanem toktok i talem se i minim olsem, “Pita i stap long ples ya.” I luk olsem se Pop Paul 6 i stap sapotem tingting ya long 1968 taem hem i talemaot se oli faenem “dedbodi blong Sen Pita, mo i stret we yumi mas givim olgeta ona mo respek long hem.”

Be, i gat ol man tu we oli stap agens long ol mining we oli talem blong ol samting we oli faenem. Antonio Ferrua, wan Katolik Jesuit, we i stap stadi long ol samting blong bifo, hem i joen long wok blong digim graon aninit long Vatikan, ale hem i talemaot bitim wan taem se oli ‘no bin letem hem blong talemaot long evriwan’ evri samting we hem i save long bisnes ya, i luk olsem we ol save blong hem i agensem bilif ya se oli faenem ol bun blong Pita. Mo tu, wan buk long saed blong Rom, we Katolik Kadinal Poupard i raetem mo prentem long 1991, i talem se, “taem ol sayentis oli jekemap ol bun blong man we oli faenem aninit long fandesen blong Red Wol, oli no faenem wan samting we i soem se oli bun blong aposol Pita.” Samting we i narakaen, long nekiswan buk we oli prentem (long 1991 bakegen), toktok ya i lus, mo oli ademap wan nyufala japta, we taetel blong hem se “I Tru: Pita i Stap Long Jyos Blong Sen Pita.”

Mining Blong Ol Samting We Oli Faenem

I klia se i save gat plante defren toktok blong eksplenem ol samting we oli faenem mo oli save gat ol defren mining long ol man wanwan. Yes, ol bigfala man blong histri long saed blong Katolik, oli luksave se “ol problem blong histri long saed blong bilif ya se Pita i ded long Rom, mo beregraon blong hem, i stap long kwestin mak yet.” ?Ol samting we oli faenem oli soemaot wanem?

Long olgeta we oli wantem leftemap kastom blong Katolik, smol haos ston ya we oli bildim, hemia “memori” we Gaius, wan pris we i laef long stat blong ol yia tu handred, i tokbaot. Folem tok blong Eusebius blong Sisaria, we hem i wan man blong stadi long histri blong skul long ol yia tri handred, Gaius i talem se hem i save ‘soemaot memori blong Pita long Hil blong Vatikan.’ Ol man blong sapotem kastom oli talem se oli berem aposol Pita long ples ya, aninit long ston ya we i kam “memori blong Gaius.” Be, sam narafala oli talem defren mining blong ol samting ya we oli faenem taem oli digim graon, oli tokbaot we ol faswan Kristin oli no mekem bigfala samting blong berem ol dedman blong olgeta, mo se nating sipos Pita i bin ded long ples ya, ating i no save hapen nating we oli faenem bodi blong hem bakegen. (Lukluk bokis, pej 29.)

I gat sam we oli no agri se “memori blong Gaius” (sipos hemia i samting we oli bin faenem) i wan beregraon. Oli talem se hemia ston ya we oli stanemap blong ona long Pita kolosap long yia tu handred, mo biaen “oli tingbaot olsem wan ston blong gref.” Be, man ya we i stadi long ol bilif blong skul, Oscar Cullmann, i talem se “wok ya blong digim graon aninit long Vatikan i no soemaot ples we oli berem Pita long hem nating.”

?Olsem wanem long ol bun? I hadwok blong eksplenem wea stret nao ol bun ya oli kam long hem. Long faswan handred yia, wan beregraon blong ol hiten man i stap long ples ya we naoia oli kolem Hil blong Vatikan, taswe oli berem plante man long eria ya, mo oli bin faenem plante bun blong olgeta bakegen. Tok ya we oli bin raetem we i no fulwan (ating long ol yia tri handred), samfala oli talem se i pruvum se ples ya we oli faenem ol bun ya i beregraon blong aposol Pita, be tok ya i save minim nomo “ples ya we oli ting se ol bun blong Pita oli stap long hem.” Antap moa, plante man blong talem mining blong ol raeting blong bifo oli ting se raeting ya i save minim se “Pita i no stap long ples ya.”

Wan ‘Kastom We i No Gat Pruf’

Man ya blong histri D. W. O’Connor, i talem se, “Ol save blong bifo we yumi save trastem moa, oli no tokbaot ples we [Pita] i ded long hem, be ol save we oli kamaot biaen we yumi no save trastem tumas oli agri se Pita i ded long eria blong Vatikan.” From samting ya, wok ya blong traem faenem beregraon blong Pita long Vatikan i stanap long ol kastom we yumi no save trastem olgeta. O’Connor i talem se, “Long taem ya we ol samting blong bifo oli impoten tumas long tingting blong ol man, ol Kristin oli stat blong rili bilivim se [memori ston] blong Pita i tru, i makemaot stret ples we gref blong hem i stap.”

Ol kastom ya oli kamaot semtaem wetem ol fasin ya blong wosip long ol samting blong bifo we i no stanap long Baebol. Stat long ol yia tu mo tri handred i go, sam skul oli yusum ol samting blong bifo, nating se oli tru no oli gyaman​—⁠mo oli kasem bigfala mane from⁠—​taem oli traehad blong kam antap long ol narafala skul “long saed blong speret” mo blong leftemap prapa rul blong olgeta. Taswe, plante man narafala ples we oli bilif se ol bun blong Pita oli gat paoa blong mekem merikel, oli mekem longfala trep blong kam long beregraon ya we oli ting se i blong hem. Kolosap long yia sikis handred, ol man we oli bilif oli stap sakem ol pis blong kaliko we oli skelemgud olgeta, oli go insaed long “beregraon.” Ripot blong wan man we i laef long taem ya i talem se, “Wan samting blong sapraes se, sipos bilif blong man we i askem samting long God i strong, taem oli tekemaot kaliko long beregraon, bambae i fulap long paoa blong God mo bambae i hevi moa bitim bifo.” Samting ya i soemaot fasin blong ol man long taem ya blong bilif long samting we i no gat trufala pruf.

Long olgeta handred yia we oli pas finis, ol store olsem hemia mo ol kastom we oli no stanap long wan trufala samting, oli bin givhan blong leftemap Jyos blong Vatikan long tingting blong plante man. Be, sam man we oli no agri, oli bin talemaot tingting blong olgeta. Long ol yia 11 mo 12 handred, Ol Waldenses oli tok agens long ol tingting ya we oli bitim mak mo, oli yusum Baebol blong eksplenem se Pita i neva kam long Rom. Plante handred yia biaen, ol man we oli stanemap ol Protestan skul oli talem ol semkaen tok. Long ol yia 17 handred, ol man we oli stadi blong kam waes moa oli talem se kastom ya i no gat pruf blong hem, long histri no long Baebol. Ol nambawan man blong stadi we samfala oli Katolik, wetem ol narafala tu, oli holem semfala tingting ya kam kasem taem blong yumi.

?Pita i Ded Long Rom?

Pita, man Galili ya we i man blong pulum fis mo i gat fasin daon, hem i no gat tingting ya se hem i hae moa long ol elda blong Kristin kongregesen blong faswan handred yia. Long defren fasin, hem i talemaot hem wan se “hem i wan elda olsem ol narafala.” (1 Pita 5:​1-6, Revised Standard Version) Fasin daon ya blong Pita i defren olgeta long bigfala samting we ol man oli mekem long saed blong beregraon ya we oli ting se i blong hem, olsem eniman we i kam visitim Jyos blong Vatikan i save luk.

Blong soemaot se hem i hae moa long ol narafala Kristin skul, Katolik Jyos i traem blong faenem rod blong agri wetem ‘kastom ya we i kamaot i no longtaem mo yumi no save trastem tumas,’ se Pita i bin pasem sam taem long Rom. Samting we i narakaen se, sam narafala kastom blong bifo oli talem se beregraon blong hem i no long Vatikan, be long wan narafala ples long Rom. ?From wanem oli no wantem holemtaet ol trufala samting we i stap long Baebol, we hem nomo i stampa blong stret save long saed blong Pita? Tok blong God i mekem i klia se, blong obei long tok we hem i kasem long hed kampani blong Kristin kongregesen long Jerusalem, Pita i mekem wok blong hem long is saed blong wol, wetem Babilon.​—⁠Galesia 2:​1-9; 1 Pita 5:13; skelem wetem Ol Wok 8:14.

Taem aposol Pol i raet i go long ol Kristin long Rom, samwe long 56 K.T., hem i talem halo long 30 memba blong kongregesen ya be i no tokbaot Pita nating. (Rom 1:​1, 7; 16:​3-23) Biaen, long 60 K.T. kasem 65 K.T., Pol i raetem sikis leta blong hem taem i stap long Rom, be i no tokbaot Pita nating​—⁠ol samting we ol leta ya oli tokbaot oli soem se Pita i no stap long ples ya.a (Skelem wetem 2 Timote 1:​15-17; 4:11.) En blong buk blong Ol Wok i tokbaot wok blong Pol long Rom, be bakegen, i no tokbaot Pita. (Ol Wok 28:​16, 30, 31) Taswe, taem yumi luklukgud ol pruf we i stap long Baebol, we yumi no joenem wetem ol prapa tingting blong yumi, yumi save kasem wan tingting nomo se Pita i no prij long Rom.b

Tijing ya long saed blong “faswan” pop i stanap long ol kastom we yumi no save trastem mo fasin blong eksplenem Baebol we i no stret. Jisas, i no Pita, i fandesen blong Kristin skul. Pol i talem se, ‘Kraes i hed blong kongregesen.’ (Efesas 2:​20-22; 5:23) Jisas Kraes nao we Jeova i sanem hem blong blesem mo blong sevem olgeta we oli gat bilif.​—⁠Jon 3:16; Ol Wok 4:12; Rom 15:29; lukluk tu long 1 Pita 2:​4-8.

Taswe, olgeta we oli mekem trep i go long ples ya we oli rili bilivim se i beregraon blong Pita blong mitim ‘man we i tekem ples blong hem,’ oli kasem problem ya se bambae oli agri long ‘ol kastom we yumi no save trastem’ no bambae oli bilivim Tok blong God we yumi save trastem fulwan. From we ol Kristin oli wantem we God i agri long wosip blong olgeta, ale oli ‘stap lukluk long Jisas we fasin ya blong bilif i kamaot long hem nomo,’ mo nambawan eksampel ya we hem i livim blong yumi folem.​—⁠Hibrus 12:2; 1 Pita 2:⁠21.

[Ol futnot]

[Bokis blong pija long pej 29]]

“Long ples we oli digim, oli no faenem wan samting blong soemaot tru se i gat wan gref aninit long smol ston haos ya; mo oli no save talem stret se ol Kristin oli bin karem dedbodi blong Sen Pita aot long han blong ol man we oli kilim hem i ded blong berem. Oltaem ol samting oli olsem se, dedbodi blong man we i blong narafala ples (peregrinus), mo blong man we gavman i ting se i wan rabis man, maet oli sakem i go long Tiba reva. . . . Antap moa, long taem bifo olsem, i no gat bigfala intres long fasin ya blong ona long ol samting blong dedman, olsem i gat biaen, taem bilif ya se en blong wol i kolosap i no moa strong mo grup blong ol man we oli ded from bilif blong olgeta i stat kam antap. From samting ya, tingting ya se oli no bin tekembak dedbodi blong Sen Pita blong berem, maet i save tru.”​—⁠The Shrine of St. Peter and the Vatican Excavations, we Jocelyn Toynbee mo John Ward Perkins i raetem.