Japta 9

?Mi Save Mekem Wanem Blong Ol Fren Oli No Pulum Mi?

GEL ya Karen i gat 14 yia nomo, be hem i stap tekem drag mo mekem nogud wetem boe. Jim i gat 17 yia nomo, be hem i stap drong oltaem mo i stap slip olbaot. Tufala ya i talem se tufala i no glad long laef blong tufala, mo tufala i no laekem ol fasin we tufala i stap folem. ?Ale, from wanem tufala i stap mekem olsem? !From we ol fren oli pulum tufala!

Karen i eksplenem se: “Evri fren blong mi oli mekem rabis fasin ya, mo samting ya i pulum mi bigwan.” Jim i agri, i se: “Mi no wantem stap defren long ol fren blong mi, from we maet oli ronwe long mi.”

?From Wanem Ol Yangfala Oli Folem Ol Fren Blong Olgeta?

Taem ol yangfala oli stap kam bigwan, oli no moa folem tumas tingting blong papa mama blong olgeta. Oli wantem moa se ol fren blong olgeta oli laekem olgeta, oli glad long olgeta. Sam yangfala oli wantem nomo blong toktok wetem narafala we i “kasem save” long tingting blong olgeta, i laekem olgeta, mo i nidim olgeta. Plante oli no save storian gud wetem papa mama blong olgeta, ale, oli lukaot ol fren blong toktok wetem olgeta. Mo tu, plante yangfala oli sem mo oli fraet, taswe oli folem tingting blong ol fren.

Sam fren oli save pulum yu blong mekem i gud. Wan proveb i talem se: “Oltaem, ol man oli stap lanlan long olgeta bakegen, olsem we naef i save sapenem naef.” (Ol Proveb 27:17) Wan naef i save sapenem narafala naef. Long sem fasin, ol narafala yangfala oli save “sapenem” fasin mo tingting blong yu mo mekem yu yu kam gud moa. Be blong mekem olsem, ol fren ya oli mas gat stret tingting mo gudfala fasin.

!Sore tumas, plante yangfala oli no bigman yet long tingting mo bilif! Oli gat sam tingting yet we oli no stret, oli no waes, mo oli save pulum trabol i kam long olgeta. Taswe, taem wan yangfala i letem ol fren oli bos long laef blong hem, i sem mak nomo long wan blaenman we i stap lidim narafala blaenman. (Skelem wetem Matiu 15:14.) Bigfala trabol i save kamaot.

Maet ol fren blong yu oli no pulum yu blong mekem ol rabis samting. Be yu stap harem yet se oli gat bigfala paoa long yu. Debbie i talem se: “Mi wantem tumas se ol fren blong mi oli glad long mi. Taem mi mi gat 18 yia, mi fraet tumas se ol fren blong mi bambae oli no moa laekem mi, bambae oli no moa singaot mi blong joen wetem olgeta mo haremgud tugeta. Mi mi fraet se bambae mi stap mi wan nomo.” Taswe Debbie i traehad tumas blong mekem ol fren blong hem oli glad.

?Oli Stap Pulum Mi?

?Olsem wanem? ?Yu yu stap jenjenisim ol klos blong yu, ol tok blong yu mo ol fasin blong yu, blong kam olsem ol fren blong yu? Gel ya Susie we i gat 17 yia, i talem se: “Wan narafala yangfala i no save fosem yu blong mekem samting we yu yu no wantem mekem.” Tok ya i tru, be ol fren oli save pulum yu long wan fasin we yu no luksave se oli stap jenisim yu. Traem tingbaot aposol Pita. Hem i gat strong bilif mo i no fraet, hem i olsem wan stamba man long Kristin skul. God i soemaot long Pita se olgeta laen mo kala oli save kasem blesing blong hem. Ale, Pita i halpem ol faswan hiten man blong kam Kristin.—Ol Wok 10:28.

Taem i pas, nao Pita i stap long Antiok. Long taon ya, plante hiten man oli kam Kristin finis. Pita i glad blong joen wetem ol niufala Kristin ya. Be, wan dei, sam Kristin man Isrel oli aot long Jerusalem oli kam long Antiok. Olgeta ya oli no laekem yet ol narafala laen. ?Pita i mekem wanem long fored blong ol man Isrel we oli fren blong hem?

Pita i ronwe long ol hiten man we oli kam Kristin, i no moa wantem kakae wanples wetem olgeta. ?From wanem? Ating hem i fraet se ol fren blong hem, bambae oli harem nogud long hem. Maet tingting blong hem i olsem se: ‘Blong smoltaem ya we ol fren blong mi oli stap, bambae mi mekem olsem olgeta ya. Taem oli gobak, bambae mi kakae wetem ol narafala laen bakegen. I nogud blong spolem ol fren blong mi, from smol samting ya nomo.’ Pita i gat tu fes, hem i mekem samting we i save se i no stret. (Galesia 2:11-14) I klia se, ol fren oli gat paoa blong pulum yumi evriwan.

?Bambae Mi Mekem Wanem?

I isi blong talem se: ‘!Mi mi no fraet long tingting blong narafala!’ ?Be olsem wanem nao sipos yu fesem trabol ya we ol fren blong yu oli traehad blong pulum yu? I no isi blong stanap strong. Tingbaot wanem bambae yu mekem, sipos wan long ol samting ya i kamaot long yu:

Wan fren long skul i givim wan sigaret long yu long fored blong ol narafala yangfala. Yu save se i nogud blong smok, be evriwan i stap lukluk yu, oli stap wet blong luk wanem bambae yu mekem . . .

Ol gel long skul oli talem se oli stap slip wetem boefren blong olgeta. Wan long olgeta i askem long yu, se: “?Olsem wanem long yu? !Mi hop se yu yu no wan klin gel yet!”

Yu yu wantem putum klos olsem ol narafala gel, be mama blong yu i talem se dres blong yu i sot tumas. Hem i givim wan dres long yu we i mekem yu yu harem se yu gat sikis yia nomo. Ol fren blong yu long skul oli jikim yu. Wan long olgeta i talem se: “?From wanem yu no holem smol mane we mama blong yu i stap givim long yu blong pem kakae long skul, ale, taem yu gat naf, yu pem wan klos we i stret long tingting blong yu? Yu no nid blong talem long mama blong yu. Yu save livim i stap long kabod blong yu long skul nomo.”

?Olsem wanem? ?I isi blong winim ol traem ya? !Nogat! Be sipos yu fraet blong talem ‘no’ long ol fren blong yu, ale, i olsem we yu stap talem ‘no’ long yu wan, long ol stret rul we yu stap folem, mo long papa mama blong yu. ?Yu save mekem wanem blong kam strong, we yu no folem tingting blong ol fren blong yu?

“Tingtinggud”

Gel ya Robin we i gat fiftin yia, i stat smok from we evriwan oli mekem olsem, i no from we hem i wantem. Hem i talem se: “Biaen, mi tingbaot se: ‘Mi mi no laekem samting ya. ?From wanem mi stap mekem?’ Ale, mi no moa smok.” !From we hem i tingtinggud, hem i naf blong talem ‘no’ long ol fren blong hem!

Taswe, i stret nomo we Baebol i talem long ol yangfala blong kasem ‘save mo tingtinggud.’ (Ol Proveb 1:1-5, NW) Yangfala we i tingtinggud i no stap dipen long ol fren blong hem we oli no gat plante save long laef, blong oli lidim hem. Be tu, yangfala ya i no mas tinghae tumas long hem wan, we hem i no moa lesin long tingting blong narafala. (Ol Proveb 14:16) Hem i mas rere blong ‘lesin long ol gudfala tok we ol man oli givim blong givhan long hem, mo hem i glad blong lan,’ blong bambae hem i save “kam wan waes man.”—Ol Proveb 19:20.

Be, yu no mas sapraes sipos sam yangfala oli no laekem yu no oli jikim yu from we yu stap tingtinggud bifo we yu mekem wan samting. Ol Proveb 14:17 (NW) i talem se: “Ol man oli no laekem nating man [no woman] we i tingtinggud.” Traem tingbaot: ?Hu i stap soemaot se hem i strong moa? ?Hemia we i letem filing blong hem nomo i bos long hem no hemia we i naf blong blokem ol nogud tingting we oli save pulum hem? (Skelem wetem Ol Proveb 16:32.) ?Ol man we oli stap jikim yu bambae oli kasem wanem long laef? ?Yu yu wantem kasem samting ya tu? Ating oli jalus nomo, no maet oli fraet, nao oli jikim yu jes blong traem kavremap ol filing ya.

Ronwe Long Trap Ya

Ol Proveb 29:25 i talem se: “Fasin ya we man i fraet tumas long ol narafala man, hem i olsem trap nomo.” Long taem we oli raetem Baebol, ol man oli stap putum bet long trap blong pulum anamol i kam, ale trap ya i sat wantaem nomo blong holemtaet anamol ya. Tede, tingting ya se yu wantem mekem ol fren blong yu oli glad long yu, i olsem wan bet. Hem i save pulum yu blong foldaon long trap mo brekem loa blong God. ?Yu yu save mekem wanem blong ronwe, no blong stap longwe, long fasin blong fraet long narafala man?

!Faswan samting, yu mas jusumgud ol fren blong yu! (Ol Proveb 13:20) Joen wetem olgeta we oli tingting mo ona long ol Kristin rul. I tru se, sipos yu mekem olsem, bambae yu no save gat fulap fren. Wan gel i talem se: “Tingting blong mi long saed blong ol drag mo seks, i defren olgeta long tingting blong ol narafala yangfala long skul. Taswe, oli lego mi kwiktaem nomo. Mi harem gud from we oli no moa traem pulum mi blong joen wetem olgeta. Be mi harem nogud lelebet tu, from we mi no gat plante fren.” Yes, yu save harem nogud smol from we yu no gat fren. Be sipos yu letem ol fren blong yu oli pulum yu, bambae yu harem nogud moa, from we oli save spolem ol gudfala fasin blong yu mo bilif blong yu. Sipos yu joen oltaem long famle blong yu mo long Kristin kongregesen, samting ya bambae i halpem yu blong winim filing ya se yu no gat fren.

Samting we bambae i givhan long yu blong no letem ol fren oli pulum yu, hemia se yu mas lesin long papa mama blong yu. (Ol Proveb 23:22) Tufala i stap hadwok blong tijim yu long ol gudfala rul. Wan gel i talem se: “Bifo, papa mama blong mi oli strong long mi. Mi no bin laekem samting ya. Be naoia, mi mi glad we tufala i strong mo tufala i blokem mi blong no go joen long ol rabis fren.” Papa mama blong gel ya oli givhan gud long hem. Taswe hem i naf blong blokem ol fren we oli wantem pulum hem blong kakae drag mo mekem nogud wetem boe.

Wan woman we i stap givim advaes long ol yangfala, nem blong hem Beth Winship, i talem se: “Yangfala we i savegud wan wok, hem i glad long hem wan, from we hem i naf blong mekem samting. Hem i no nid blong dipen long ol fren blong hem blong laekem hem, hem i haremgud finis.” ?Olsemia nao, from wanem yu no traem gat gudhan mo save long wok we yu stap mekem long skul mo long haos? Ol yangfala Witnes blong Jeova oli traehad blong kam ‘prapa man blong wok we God i stap harem gud long olgeta mo we long fes blong hem, oli no gat sem long wok blong olgeta.’ Antap moa, long Kristin wok blong talemaot gud nius, oli traem “tijim ol man long trutok blong God long fasin we i stret gud.”—2 Timoti 2:15.

Afta we Ol Proveb 29:25 i givim woning se fasin blong fraet long narafala man i olsem “trap,” hem i gohed se: “Sipos yu stap trastem Hae God, bambae yu save stap gud oltaem.” Yes, fasin blong frengud wetem God i save givhan long yu, i bitim ol narafala samting, blong yu no letem ol fren oli pulum yu. Olsem we yumi luk finis, fastaem Debbie i folem ol fren blong hem. Hem i dring tumas mo i tekem drag. Be biaen, hem i stadi Baebol mo i lanem blong trastem Jeova. ?Wanem frut i kamaot? Hem i talem se: “Mi mekemap tingting blong mi blong no moa folem smol grup blong ol fren blong mi.” Hem i talem long olgeta, se: “Yufala i folem rod blong yufala, mi mi folem rod blong mi. Sipos yufala i wantem mi olsem wan fren, yufala i mas folem ol rul ya we mi mi stap folem. Sore tumas, be mi no kea long tingting blong yufala. Hemia nao samting we bambae mi mekem.” Sam fren blong Debbie oli no glad long niufala bilif blong hem. Be Debbie i talem se: “Taem mi mekem tingting blong mi i strong, mi mi glad moa long mi wan.”

!Yu tu, sipos yu no letem ol fren blong yu oli pulum yu, bambae yu ‘glad moa long yu wan,’ mo bambae yu no kasem trabol!

Ol Kwestin Blong Tokbaot

◻ ?From wanem plante yangfala oli letem ol fren blong olgeta oli pulum olgeta? ?Fasin ya i nogud oltaem?

◻ ?Stori blong aposol Pita i tijim yumi long wanem samting?

◻ ?Wanem sam samting we maet ol fren blong yu oli mekem blong pulum yu, we i had blong agensem? (Maet yu save tingbaot wan samting we i kamaot finis long yu.)

◻ ?Taem sam fren oli traem yu nomo blong luk sipos yu save mekem samting we i nogud, yu mas tingbaot wanem?

◻ ?Wanem sam samting we oli save givhan long yu blong no foldaon long trap ya blong fraet long narafala man?

[Tok blong makem poen long pej 74]

Debbie i talem se: “Mi wantem tumas se ol fren blong mi oli glad long mi. . . . Mi fraet tumas se ol fren blong mi bambae oli no moa laekem mi . . . Mi mi fraet se bambae mi stap mi wan nomo”

[Bokis blong pija long pej 75]

‘!Ale Traem Mekem!’

Long skul, ol fren blong gel ya Lisa, oli talem long hem, se: “!Ale, traem mekem! !Talem long tija se win we i kamaot long maot blong hem i smel nogud!” Ol yangfala ya oli no rili kea se maot blong tija i klin no nogat. Oli jes wantem traem Lisa, se hem i naf blong sakem tok ya long tija, nating se hem i save kasem trabol from. Yes, sam yangfala oli harem gud blong traem ol narafala yangfala. Maet oli wantem pulum olgeta blong mekem samting we i fani nomo. Be samtaem oli save pulum olgeta blong mekem samting we oli save ded from.

Sipos sam yangfala oli traem yu, oli wantem yu blong mekem samting we i krangke, we i no soem kaen fasin, no we yu save kasem bigfala trabol from, i moa gud yu tingting fastaem. Wan waesman i talem se: “Ol flae we oli ded insaed long wan botel senta oli save mekem senta ya i sting, mo long sem fasin, smol samting nomo we man we i no gat hed i mekem i save spolem bigfala wok we man we i waes i mekem.” (Prija 10:1) Long taem bifo, wan oel no senta i save kam nogud sipos wan smol samting nomo olsem wan ded flae i go long hem. Sem mak nao, “smol samting nomo” we i krangke, i save spolem gudnem we man i hadwok blong kasem.

Ol fasin blong pikinini we sam yangfala long skul oli pulum yu blong mekem, oli save givim trabol nomo long yu. Maet ol mak blong yu oli no moa hae, skul i save sakemaot yu, no polis i save holem yu. Be maet yu ting se i no gat wan man i save faenemaot yu. Traem ansarem ol kwestin ya: ‘?Ol fren blong mi oli stap askem long mi blong mekem wan samting we i stret mo we i soem lav? ?Bambae mi brekem ol rul blong Baebol no ol rul we papa mama blong mi oli tijim mi long olgeta? ?Sipos yes, mi mi rili wantem se ol yangfala ya we oli laekem pleplei nomo, oli bos long laef blong mi? ?Mo ol yangfala ya we oli askem long mi blong mekem wan samting we i save spolem laef no gudnem blong mi, oli rili trufala fren?’—Ol Proveb 18:24.

Toktok wetem ol yangfala we oli wantem traem yu. Boe ya Terry we i gat eitin yia blong hem, i stap askem kwestin long “olgeta we oli traem hem blong mekem fani nomo” i se: ‘?From wanem mi mas mekem samting ya? ?Bambae mi pruvum wanem sipos mi mekem?’ Mo tu, yu mas talem klia long olgeta se i gat sam rul we yu stap folem long laef blong yu. Wan gel i traem wan boe blong luk sipos boe ya bambae i slip wetem hem. Hem i talem long boe ya se: “Yu no save gudfala samting ya we yu stap mestem.” Boe ya i ansa se: “!Si, mi save! Mi mestem ol sik ya: Hepes, gonoria, sifilis . . . ”

!Yes, yu no mas fraet blong talem ‘no’ long ol fren blong yu. Olsem nao, bambae yu no mekem samting we biaen yu harem nogud from!

[Tok blong pija long pej 76]

Plante yangfala oli joen wanples oltaem blong kasem sapot

[Tok blong pija long pej 77]

?Sam fren oli bin traem blong pulum yu blong mekem samting we yu save se i no stret?

[Tok blong pija long pej 78]

!Yu mas gat strong tingting blong no folem ol fren we oli traem pulum yu!