Bible a ne anjeñe ya benya mejôô
Aso melu mvus, abui bôt da yene Bible ane anjeñe ya benya mejôô. Dene fe, bemillion be bôt ba tôñe miñye’elane mia so été. Ve bôte béziñ ba kañese ki mam ba lañe Bible amu ba simesane na a nji beta bo mfi den, a na a ne njalan a minkañete minsos. Wo wo simesan aya? Ye ô ne koene benya mejôô Bible été?
AMU JÉ Ô NE TABE NDI A BIBLE?
Aval avé ô ne kôme yeme nge ô ne tu’a tabe ndi a Bible? Tame yen éve’ane ji: Nge den a nto abui mimbu, ô bili mvôé ja kate wo benya mejôô éyoñ ése, nga wo ye yene na a ne môt ô ne tabe nye ndi? Ye Bible a ne avale mvôé éte, nyi ja kate wo benya mejôô éyoñ ése? Bi tame nyoñe bone bive’an.
Bôte be nga tili nye be nga kobô benya mejôô
Bôte be nga tili Bible be mbe zôsôô amu be nji solé bikobe biap a minseme miap. Éve’an é ne na, nkuli mejô Jonas a nga tili aval avé a nga bo Yéhôva melo. (Jonas 1:1-3) Nde fe, memane ya kalate a nga tili, a liti aval avé Zambe a nga foñôsô nye; ve da yené na a nji be mebun amu a nji tili aval avé a nga sôan ôsimesane wé. (Jonas 4:1,4, 10, 11) Fulu zôsô bôte be nga tili Bible ja kôme fo’o liti na, be mbe be bili nkômbane ya kate benya mejôô.
Melebe me ne nya mfi
Ye Bible a bili melebe me ne volô bia ényiñe jangan ya môs ôse? Ôwé. Tame yen melebe Bible a ve asu na bi yeme nyiñ a bôte bevok: “Ajô te, mam mese mi anye’e bôt be bo’o mia, bo’ane fe be aval ete.” (Matthieu 7:12) Éfus éfe ja jô na: “Évôvoé éyalan ja je’e ayaa, v’éfia ja balé ja dutu ayaa.” (Minkana 15:1, Mfefé Nkôñelan) Teke bisô, miñye’elane ya Bible mi ngenane fo’o bia nya mfi.
Minkañete mi ne betotii
Ane mimbu mia lôt, bearchéologue ba yene abui mam da bo’olô na bôt, mefôla a minkañete bia koene mie Bible mi ne betotii. Bi tame yene ve éve’ane jia. Bible a liti na, melu me Néhémie, Bôte ya Tyr (Bephénicien be mbe be so’o tisone ya Tyr) be mbe be nyiñe’e Jérusalem “be nga zu kos, a akum mevale meva.”—Néhémie 13:16.
Ye jam éziñ da bo’olô na mam éfuse ji ja jô me ne été? Bia jô na, ôwé. Bearchéologue be nga yene akume Bephénicien si y’Israël, nalé a liti’i na makit me mbe me boba’an zañe meyoñe mete mebaé. Nde fe, be nga koene bivese bi kose ya Méditérranée éyoñe be saék tisone ya Jérusalem. Bearchéologue ba bo’olô na bebo makit mbe be nga soo kos éte éwome mañ ya Méditérranée. Éyoñ a kômeya fas mam mete, ñyeme mam éziñ a nga jô na: “Mejô bia koene me Néhémie 13:16 ma jô na bôte ya Tyr be mbe be kele’e kuane kose Jérusalem, me ne été.”
Betotii éyoñ a kobô ajô ñyemane mam
Bible a dañe kobô ajô ékaña’a bia yiane ve Zambe a minkañete ya melu mvus. Ve éyoñ a kobô ajô ñyemane mam, a laane ki minsos. Bi tame nyoñ éve’an.
Den a nga ke mimbu 3 500 Bible a nga liti na si é tyele “momo yôp.” (Job 26:7) Ñyeman ôte ô mbe ô kôme’e selan a befe’e bôt be mbe be ve’e na si ja yeñe mendime yôp, nge na é bete mvuse beta kulu. To’o éyoñe kalate Job a nga tiliban mvuse mimbu 1 100, bôte be nga ke ôsu a simesane na si é vo’o ke tyebe momo yôp, ve na é bete jôm éziñe yôp. Mvuse mimbu mintete milal, mbu 1687, Isaac Newton a nga tili kalate a kobô’ô ajô ngule ja bo na si é limiti biôme bise bi tyele ñyem (Gravité), a liti fe na, ngul éziñ môt a vo’o yen nje ja bo na si é ke ôsu a tyiñelan vôm a yian. Ñyeman ôte ô nga kôme bo’olô jame Bible a nga jô mimbu 3 000 a mvuk ôsusua!
Minkulane mejô mi nga tôéban
Aval avé abui minkulane mejô ya Bible mi nga tôéban? Bi tame zu kobô ajô nkulan ajô Ésaïe ô mbe ô liti’i aval avé Babylone a ye tyamban.
Nkulan ajô: Ntete mimbu mwomô Ô.É.J., Ésaïe a nga tili na, Babylone, éjôé é nga su’ulane bo ji ja dañe si se melu mete, a ye tyamban a teke môt a ye beta tabe été. (Ésaïe 13:17-20) Ésaïe a nga kate fe za a ye bo jam ete: Cyrus. A nga liti fe avale Cyrus a ye de bo, a jô’ô na ôsôé wo ye “vele.” A nga kate fe na, mimbé ya tison mi aye li’i mi yoo ne vôñ.—Ésaïe 44:27–45:1.
Aval ô nga tôéban: Bebé mimbu 200 mvuse nkulan ajô Ésaïe, njô bôte ya Perse a nga zu wosane Babylone. A mbe jôé na za? Cyrus. Mbôle meka’a ya Babylone me mbe ngul, nde Cyrus a nga jeñ aval a ne dañ Euphrate, ôsôé ô mbe ô tyi’ilane tison. Nkane bita wé ô nga vôône mendim y’ôsôé. Nalé a nga bo na mendim me vele abim éziñ, ndemben nkane bita Cyrus ô nga kui na ô wulu zañ ôsôé a ke kui mimbé ya tison. Étua jam é ne na, bôte ya Babylone be nga li’i mimbé mi mbe mfa’a y’ôsôé mi yoo! Ane nkane bita Cyrus ô nga nyiine tison a jiane je.
Ve mone jam mfe a ngenan: Ye bôte be too Babylone awolo bia kobô di? Bôt be nga ke ôsu a nyiñe wôé tañ mintete mimbu. Ve den, nge ô kele si ya Iraq, fefele tisone ba loene na Bagdad, wo ye koene Babylone a to bili’i bilik; nalé a kôme bo’olô na, nkulan ajô Ésaïe ô nga tôéban. Ôwé, bi ne fo’o tabe ndi a Bible to’o éyoñ a kate bia mam ma ye boban melu ma zu.