TUROBULI
Ka adügübei lun machourun lan wasandiragun woungua?
“Úagili amu dan le ídanti gama hamá gürigia saragu katei lánina teknolohía, siensia luma seinsu [...] kei uguñe weyu. Íbini ítara, másiñati gürigia lan ha lánina dan le adügübaña lúntima lagadeirun katei ubouagu”. (Informe Global de Riesgos 2018 del Foro Económico Mundial).
KA UAGU NIDIHERI HABÉI SARAGU GÜRIGIA HA SUBUDIHABÚTIÑA LUAGU LE GAYARAABEI LASUSEREDUN ÁMUÑEGÜ, DANDU HOUN KEI LUN UBÓU LE? AKUTIHA WAMÁ FIU LÍDANGIÑE TUROBULI LE ÚMABEI WAGAGIBUDAGUA.
MACHOURUNI LE LÍDANBEI INTERNET. Ariñagatu periodiku to gíriboun The Australian: “Denchatimarügaali Internet eibu lásügürün dan. Lidan [Internet] haramudagua gürigia ha únbaña línsiñeda hadaagun iwiyei hau irahüñü, ha ananihabaña houn amu, ha burí abürühabaña katei le barüti sigenei o adügüti lun hagañidun amu, hama ha íweruhabaña ariñahani. [...] Lidan sun ubóu, kamanitimahali líweruhoun ariñahani le híchugubei gürigia hawougua [...]. Ruti Internet chansi houn gürigia lun harufuduni igaburi létima wuribabei hawagu: lahahürüha hasaminan luma lanarime hariban”.
MARICHAÜ LIDAN LIGABURI LAFANREINHÓUN IRISINI. Según aban ariñahani le málügili lúmagiñe tasagaruni óundaruni to gíriboun Oxfam International, anhein hamuga óundarawagua sun seinsu le hámabei 3,600 míñunu gürigia ha gudemetimabaña ubouagu lidan aban, ítarameme luba yebe liibe kei sun seinsu le hámabei 8 gürigia ha rísitimabaña ubouagu. Ariñagati ariñahani ligía mabuidun lan ligaburi lahandilihóun seinsu ani lanügüñein lan “irisini háhaburugun fiúrügü gürigia, meberesenga hau ha gudemetimabaña, ani würiña hiibe-agei hádangiñe”. Añahein gürigia hanufudetiña luéi ladügün marichaü le aubei lafanreinhóua seinsu lun hóundaragun gürigia lun hageindagun luagu haricha.
WURIBU LUMA ÉIBAAHOUNI. Lidan irumu 2018, ariñagati aban ariñahani tídangiñeti Áfisi tánina Óundaruni hani Néchanigu to Arihiboun hau Anurahatiña: “Lídantima dan le warihei lanarime haganwoundun gürigia ha anurahabaña hageiragiñe”. Wuributima luma éibaahouni adügübei lun hanurahan hóugiñe 68 míñunu gürigia hábiñegiñe. Ariñagati giñe ariñahani ligía: “Sagü bián segundu, anihein aban gürigia le asandiruti mosu lan lanurahan”.
WURIBANI LE ADÜGǗBEI LUN DUNA, GARABALI, NADÜ, ANIMAALUGU O KATEI LÍBEINA LIRA. Eweridihati Informe Global de Riesgos 2018 luagu lagumuchaguña lan “saragu luwuyeri nadü hama saragu hawuyeri animaalugu lau lufuresen, [...] ani hanarimeeli lawiyedúniwa garabali luma barana darí lun denchatimahali lan lun hátuadi gürigia eibu lásügürün dan”. Luéigiñe amu oubaü, anihein burí ageiraü le ídanti agumuchagueina haña lan saragu hawuyeri harahüñü animaalugu ha áhamahabaña. Keiti mégeiwa habéi harahüñü burí animaalugu ha lun lagibedagun fiu luwuyeri nadü, hawisahaña sásaamu lidan siensia ladügüba lan lira lun lagadeirun katei burí le geyegubei wau sunsuinagubei. Lídanñein giñe denchaü rifu o korali le baranahabei. Saminatiña sásaamu, hilaali lan kéiburi lamidan rifu le ubouagubei lidan darandi irumu le sügühalibei.
Gayaraati san wadügüni asansiruni le mégeiwabei lun aban lan fulasu chóuruti Ubóu le ídanbei wawinwanda? Añahein saminatiña mégeiwa lan aban luwuyeri subudi lun lira. Anhein ítara liña lubéi, ka luwuyeri subudi mégeiwabei? Lóunabubei arütíkulu burí le asigirubei álügüdahani burí le.