Pagpaniid sa Kalibotan

Makalilisang nga Tuboran sa Organo

Sayo sa 1988 ang wala kaayo mabantog nga nadiskobrehan ang natukian sa Santa Caterina Pinula, Guatemala. Didto, sumala sa usa ka resolusyon sa Uropanhong Parliamento, ang lokal nga mga awtoridad nakakitag “casa de engorde,” kun “sentro sa pagpatambok,” diin ang bag-ong natawong mga anak paliton sa baratong kantidad nga $20 (U.S.) nga ibaligya ngadto sa mga pamilyang Amerikano o Israeli sa kantidad nga $75,000. Ang katuyoan? Aron ang mga pamilya nga nakapalit kanila makagamit sa mga organo sa bata alang sa ilang kaugalingong mga anak kinsa nagkinahanglag ilis nga organo, miingon ang resolusyon. Kini nag-ingon usab nga ang 1987 dunay samang “sentro sa pagpatambok” ang nakit-an sa Honduras “nga duol dinhi daghan ang nakit-ang lawas sa mga bata, ang uban nila bag-o pang gipanganak, diin gikuhaan silag usa o daghan pang organo.” Lain ang nakit-an sa Guatemala City “kansang rehistro nagpakita sa halin didto sa gawas sa nasod . . . nga 170 ka bata, ang dakong bahin niini gipadala sa Tinipong Bansa aron makuha ang mga organo.” Ang resolusyon sa mga Parliamento giisyu sa nagkalainlaing mga ahensiya ug mga kagamhanan, nanawag sa angay nga aksiyong himoon batok niadtong responsabli niining makalilisang nga buhat.

Baligyang mga Rinyon

Imo bang ibaligya ang usa sa imong himsog nga rinyon alang sa salapi? Ang kompaniya sa Kasadpang Alemanya nga namaligyag mga organo sa tawo aron ipuli mitanyag sa pagbayad ug $45,000 (U.S.) kang bisan kinsa nga andam sa paghimo sa maong donasyon. Ingong resulta, ang tigpamaba sa kompaniya miingon, sila “nalumos sa mga tanyag.” Ang mga tawong nag-isip niini ingong dato-dayon nga opurtunidad nagsuplay ug daghang tuboran sa organo alang sa mga kompaniya nga nakiglabot sa pagbaligya sa tisyu sa tawo. Dili sama sa ilegal nga pagnegosyo sa organo nga gihimo sa Ikatulong Kalibotan, “ang mga ahente sa organo bukas nga nagnegosyo (ug legal) sa Kasadpang Alemanya,” nagkanayon ang taho sa magasing Newsweek. Ang prisyo sa kompaniya sa maong mga organo maoy: $85,000.

Gidili sa mga Ospital ang Pagpanabako

Sa miaging Disyembre, gipakanaog ang pagdili sa pagpanabako diha sa tanang publikong mga ospital sa Australia. Ang bisan kinsa nga madakpan nga nagtabako sulod sa tinukod sa ospital o gipanag-iya sa ospital nga sakyanan pamultahon ug $5,000. Ang mga sentro sa serbisyo sa komunidad ug ang mga serbisyo sa panglawas apil usab ubos sa pagdili sa Departamento sa Panglawas, mitaho ang The Sun-Herald sa Australia. Ang bag-o pang desisyon nagpabanaag sa kabalaka bahin sa kamatuoran nga duolan sa 16,500 ka Australiano ang nangamatay tuig-tuig gikan sa nalangkit sa tabakong mga sakit, “kapin sa lima ka pilo sa gidaghanon sa nangamatay diha sa dalan,” matud pa sa The Sun-Herald. Sumala sa Departamento sa Panglawas, ang pagpanabako mikantidad sa Australia ug 8,450,000 ka adlaw sa pagtrabaho ug $276 milyones matag tuig.

Dili-Kapuy-an

Sumala sa mantalaang Pravda sa Sobyet, ang 800-ka-tuig nga Ukrainiano nga lungsod sa Chernobyl giiskedyol nga gub-on sa duha ug tunga ka tuig human nag-antos sa labing grabeng aksidente sa planta sa enerhiya sa nukleyar. Ang aksiyon giingon nga hinungdanon tungod kay ang radyasyon nakahimo sa lungsod nga dili-kapuy-ag tawo sa daghang dekada. Ang aksidente sa Chernobyl nagpakaylap ug radyasyon sa tibuok-kalibotan nga sukod ug gikataho nga nakapatay ug 31 ka tawo sa duol nga lugar.

Mga Giyanon sa Tranquilizer

Niadtong 1984 ang mga lungsoranong Pranses nga kapin sa 20 tigtomar sa aberids ug 75 ka tranquilizer sa usa ka tuig, mitaho ang International Herald Tribune. Sukad niadto, matud pa sa mantalaan, ang paggamit “misaka samag ‘kilat’ nga gikusgon.” Sumala pa sa artikulo, duha ka butang ang daw responsabli sa pagsaka. Una, ang mga mananambal moresita niining matanga sa medisina “kon sila dili makakitag espisipikong sakit alang sa hanap nga mga reklamo gikan sa ilang mga pasyente.” Ikaduha, ang Tribune mikutlo kang Dr. Patrice Boyer sa French National Institute of Health and Medical Research nga naghisgot sa “pagbanabana nga ang mga Latin sama sa Pranses dunay hilig sa pagpangayog tabang nga dili una makig-away sa kaaway, nakahatag maayong papel alang sa mga tranquilzer.”

Mas Maayong Komunikasyon

Human sa unom ka bulan sa pag-instalar sa gasto nga $362 milyones, ang unang fiber-optic nga kable sa telepono nga nakatabok sa Atlantiko nagtrabaho na sa miaging Disyembre. Ang tulo ka kableng tumbaga uban sa mga satelayt makahatod sa labing dako ug 20,000 ka dungang tawag sa telepono sa gawas sa nasod. Apan, ang kable sa fiber-optic may katakos sa paghatod ug 40,000 ka tawag. Samtang ang alambreng tumbaga makadala lamag 48 ka tawag, kapin sa 8,000 ka tawag ug mga transmisyon sa impormasyon sa kompiyoter ang madala sa usa ka fiber optic pinaagi sa mga pulso sa kahayag sa laser. Ingong resulta niining bag-ong teknolohiya, ang internasyonal nga mga tawag ug ang paghatod sa mga impormasyon mahimo na karon nga mas madali ug halos walay alingasngas.

Napalagpot nga Klero

Usa ka surbi sa Sunday School Board sa Southern Baptist Church sa Tinipong Bansa nagpakita nga kada bulan 116 ka denominasyon sa mga iglesya “nagpalagpot ug nagpugos sa ilang dili-malipayong mga pastor sa paghunong,” mitaho ang Los Angles Times. Sumala sa surbi, kapin sa 2,100 ka iglesya nakigbulag sa ilang mga pastor sulod sa 18 ka bulang yugto. Ikaduha sa pangunang mga katarongan nga gikutlo sa pagpalagpot mao ang “imoralidad—lakip sa salawayong batasan maylabot sa sekso, pangawat, sayop nga pagpalakaw sa kuwarta sa simbahan ug mga suliran maylabot sa personal nga integridad,” matud pa sa Times. Gikutlo usab ang “dili-maayong pagtuman sa katungdanan,” “harihariong paagi sa pagdumala,” “pag-ilogay sa gahom,” ug “mga away sa personalidad.” Sumala sa artikulo, “40% sa mga iglesya nagpalagpot ug kapin sa usa ka pastor ug halos 25% sa mga pastor nag-antos ug pagpalagpot sa miagi.”

Kon Unsay Nahibaloan sa Kabataan

Ang usa ka surbi sa Tinipong Bansa sa 180 ka batang lalaki ug babaye hangtod sa 12 anyos nagpakita nga sila makangalan ug daghang ngalan sa alkoholikong mga ilimnon kay sa mga presidente sa Tinipong Bansa. Ang mga bata, sa aberids, nakangalan ug 5.2 ka alkoholikong ilimnon apan 4.8 lamang ka presidente. “Kining maong surbi nagpakita sa sukod diin ang makahubog nga ilimnon nahimong bahin sa adlaw-adlawng kinabuhi sa mga bata kinsa dili makainom nga legal sa sunod nga 10 ka tuig,” miingon si Michael Jacobson, pangulo sa Center for Science alang sa Intereses sa Katilingban, nga maoy nag-isponsor sa surbi. Usa ka diyes-anyos nga batang babaye nakangalan ug 14 ka alkoholikong ilimnon apan nakangalan lamag upat ka presidente, samtang usa ka siyes-anyos nga batang lalaki naglistag “Ragon” ug “Aprilham Linchon” ingong mga presidente, apan nakangalag 10 ka ngalan sa serbisa ug bino.

Pagkinabuhig Taas nga Kinabuhi

Ang mga kaihapan nagpakita nga daghang tawo ang nakaabot sa usa ka siglong marka sukad masukad. Ang The Vancouver Sun mitaho nga 2,850 ka Canadianhon maoy kapin sa 100 sa 1986—misakag 775 gikan sa 1981. Sa susama, sa Tinipong Bansa, dunay 25,000 ang nakaabot ug usa ka gatos ka tuig sa 1985—misakag 10,000 gikan sa 1980. Ang direktor sa gerontology (sanga sa medisina nga nakiglabot sa suliran ug sakit sa mga tigulang) sa Simon Fraser University mibati nga mas daghang tawo ang makaabot ug 100 ug midugang, “Ang tigulang na kaayo daw mao ang nangabuhi.” Kini ang mga rason nga iyang gikutlo: “Mas maayong nutrisyon, mas maayong pag-atiman sa panglawas ug mas maayong kahimtang sa pagkinabuhi.” Ang espesyalista sa geriatric nga sikyatriya sa Vancouver General Hospital miuyon, ug miingon: “Aron mabuhi nianang gitas-ona, kinahanglang lig-on ka sa pisikal. Kinahanglan duna sab kay kabaskog sa kailadman. Ang kadaghanan niining mga tawhana nakaagig grabeng mga kalisod, apan sila ania gihapon dinhi.”

Daghang Nangamatay sa mga Armas-de-puygo

Sumala sa usa ka taho nga gipatik sa JAMA (The Journal of the American Medical Association), ang bayranan sa ospital tungod sa mga samad nga gipahinabo sa armas-de-puygo gibanabana nga moabot ug $429 ka milyon sa usa ka tuig. Nianang kantidara, ginaingon nga ang mga tigbayad ug buhis ang nagagamit halos 86 porsiento. Apan, ang mga tigdukiduki miingon nga ang tinuig nga numero hayan mosaka ug kapin sa $1 ka bilyon kon ilakip ang bayranan sa doktor, sa pisikal nga terapiya, mga serbisyo sa ambulansiya, mga serbisyo sa rehabilitasyon, ug ubang mga pag-atimang mosunod. “Kining maong mga nakaplagan may dakong kalabotan sa mga magbabalaod sa pagpasag mga balaod sa pagpiot sa pagkamabatonan sa mga armas-de-puygo,” nagkanayon ang JAMA.

Sobrang Pagtuo?

Sa Habagatang Carolina, T.B.A., ang sesyon sa pagpang-ayo pinaagi sa pagtuo nga gitawag “eksplosyon sa pagpang-ayo” misangpot sa buroka batok sa duha ka mag-aayo pinaagi sa pagtuo sa Texas. Ang babayeng taga Amihanang Carolina miingon nga sila mao ang nakaingon sa daghang lisa sa iyang liog ug bukobuko. Ngano? Sumala sa The Greenville News, ang iyang sumbong “nagbatbat sa paagi diin gipatong sa ministro ang iyang kamot diha sa usa ka tawo nga niadto ‘gipatay sa espiritu’ ug natumba sa mga kamot sa usa ka ‘tigsalo.’” Ang problema ning kasoha, sumbong pa sa babaye, mao nga walay tigsalo—ug maoy hinungdan sa iyang mga lisa.