Ang mga Heswita—“Tanang Butang Ngadto sa Tanang Tawo”?

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Espanya

ANG ORDEN sa Heswita wala gayod magmithi sa usa ka dungog alang sa pagkamatugoton. Ang mando sa papado nga nagtukod sa Sosyedad ni Jesus niadtong 1540 nag-ulohan “Alang sa Pagmando sa Militante sa Simbahan.”a Sa maong panahon, kining bag-ong militanteng orden morag gituyo sa pagpanalipod sa Katolisismo diha sa relihiyosong mga panag-away nga ginabugno.

Bisan tuod si Ignatius sa Loyola nagdasig sa iyang mga sumusunod sa “pagpakigbugno . . . ilalom sa bandila sa Krus,” siya usab nagsugo kanila nga mahimong “tanang butang ngadto sa tanang tawo.” Ang mga Heswita nagtuo nga kon ilang sundon ang ulahing sugo, dali nilang malampos ang nauna; ang kamapailin-ilinon maoy yawi sa pag-abli sa daghang mga pultahan.

Sa wala madugay, ang mapailin-ilinon ug edukadong mga Heswita pinangita pag-ayo ingong mga magtutudlo ug mga estadista, tagakorte ug mga kompesor. Tingali misobra pa sila sa gituyo ni Loyola. Ang mga kalamposan sa daghang mga natad​—ilabina sa politika​—nagdala kanila ug kuwarta ug gahom, apan kana usab nagpugas ug binhi sa kalaglagan.

Niadtong 1773, si Papa Clemente XIV, nga mihurar sa pamiit gikan sa Pransiya, Portugal, ug Espanya, nagbungkag sa orden sa Heswita “sa walay kataposan.” Ang motibo? Aron “sa pagtukod ug tinuod ug malahutayong kalinaw sulod sa Simbahan.” Tungod sa ilang impluwensiya sa politika, ang mga Heswita nahimong samokan nga tulobagon. Bisan tuod kining desisyon sa papado gibakwi 41 ka tuig sa ulahi, ang mga Heswita wala na gayod makakab-ot sa ilang kanhing kahawod.

Karong adlawa nga may gidaghanon nga mga 23,000 sa tibuok kalibotan, ang mga Heswita mao gihapoy sentro sa Katolikong panaglalis, kon kana ba mahitungod sa teolohiya sa liberasyon, mga pari sa politika, o pagkontrol sa panganak. Ang ilang dili pagsunod mitultol sa kalagot sa papado. Niadtong 1981, si Papa Juan Paulo II milaktaw sa pamaagi sa piliay sa Heswita aron ipahiluna ang iyang kaugalingong tawo ingong ilang superyor heneral.

Latas sa ulahing pila ka tuig, ang papa sa dugang miliso ngadto sa mga sumusunod sa Opus Deib ingong usa ka konserbatibong balwarte sa iyang simbahan. Ugaling, ang mga Heswita dili kay ordinaryong orden sa Katoliko. Nganong sila kanunay mopabangon ug daghang panaglalis, bisan taliwala sa mga Katoliko? Sila ba gayod nagpamatuod sa ilang ngalan​—ang Sosyedad ni Jesus? Unsa ba gayod ang ilang misyon?

Mga Lalaki nga may Misyon

Sa sinugdanan, si Loyola nagtuyo nga kining gamay nga pundok mokombirtir sa mga tawo sa Balaang Yuta. Apan ang mga panghitabo sa ika-16 nga siglo nagpunting kanila sa laing direksiyon. Ang Protestanteng kabangian nagpaluya sa Romanong Simbahan, ug ang bag-ong mga rota sa dagat ngadto sa Sidlakan ug sa kayutaan sa Amerika nangaabli. Mao nga, ang mga Heswita nagpili sa duhag tumong nga misyon​—aron awayon ang “erehiya” sulod sa Kakristiyanohan ug sa pagpanguna sa pagkombirtir sa dili-Katolikong kalibotan. Ang buluhaton nga ilang gituyo alang sa ilang kaugalingon maoy dako, ug sila gamay ra, busa gitino ni Loyola nga ang kada Heswita mabansay pag-ayo.

Iyang gitukod ang upat ka panaad sa Heswita, nag-andam sa serye sa espirituwal nga mga pagbansay alang sa mga bag-ohan, ug naghimo sa mga batakang-balaod, o sa kodigo sa panggawi sa Heswita. (Tan-awa ang kahon.) Ang absolutong pagtuman sa simbahan maoy ilang senyas nga pulong. Si Francis Xavier, usa sa unang mga sumusunod ni Loyola, nag-ingon: “Dili gani nako tuohan ang Ebanghelyo kon ang Balaang Simbahan magadili niana.” Walay butang ang makapugong kanila sa pagtuman sa ilang misyon. “Pakig-away alang sa mga kalag bisag asa nga makaplagan nimo sila, ug sa bisan unsang paagi nga imong mahimo,” matud ni Loyola sa iyang mga tawo. Unsa ang mga pamaagi nga ilang mahimo?

Pagsumpo sa Pagkaylap sa Protestantismo

Ang edukasyon ug ang kompesaryo maoy pangunang mga hinagiban sa mga Heswita aron masuklan ang nagatubong gahom sa Protestantismo. Halos sulagma, ilang nadiskobrehan nga ang ilang bag-ong gimugna nga de-kalidad nga mga eskuylahan makapatisok sa Katolisismo diha sa mga hari ug mga halangdon nga mas epektibo kay sa bisan unsang kampanya sa pagsangyaw. Ug sa ika-16 nga siglo, ang mga harianon ang may gahom sa pagtino sa relihiyon sa ilang dominyo.c

Si Loyola mismo nakamatikod nga “ang maayo nga mahimo sa Orden sa pagtuboy sa kawsa sa Romano nagdependeg gamay sa pagsangyaw kay sa pagtudlo diha sa atong mga kolehiyo.” Ang maka-alta-sosyedad nga mga eskuylahan sa Heswita nag-edukar ug nagdoktrina sa daghang umaabot nga mga magmamando sa Uropa nga, sa dihang anaa na sila sa gahom, nakiling sa pagpiot sa mga Protestante. Kining unang kalamposan gipalig-on sa usa ka maayong paagi sa kompesaryo. Ang historyador nga si Paul Johnson nagsaysay: “Diha sa kompesaryo, ang mga Heswita ug ilang gamhanang mga mangumpisalay may relasyon sa usa ka manlalaban-kliyente.” Dili ikahibulong nga ang bag-ong pamaagi mas labing popular. Sa wala madugay, daghang Uropanhong mga hari may pribadong Heswitang kompesor, nga naglabaw sa pagkahimong tanang butang alang sa tanang impluwensiyadong tawo nga ilang gitambagan.

Ang Heswitang mga kompesor maoy mapasayloon diha sa mga butang sa moralidad apan walay kaluoy sa dihang moatubang sa mga “erehes.” Ang Heswitang kompesor sa Pranses nga hari nga si Louis XV nagsugyot nga “alang sa interes sa delikadesa,” ang hari motaod ug natagong hagdanan tali sa iyang lawak-tulganan ug nianang iyaha sa iyang kirida. Bisan pa niana, ang iyang apohan-sa-tuhod, si Louis XIV, nadani sa iyang Heswitang kompesor sa pagbakwi sa Mando sa Nantes (usa ka balaod nga nagtugot sa mga Protestanteng Pranses, o mga Huguenot, sa limitadong kagawasan sa pagsimba). Kining maong lakang nagtugot sa walay pugong nga kampanya sa kalisang batok sa mga Huguenot, daghan kanila ang gipamatay.

Si Paul Johnson, sa iyang librong A History of Christianity, nag-ingon: “Labaw sa tanan, ang mga Heswita ilado kaayo nga may panglantaw nga ang sukdanan sa moral sa usa ka paagi mahimong dili tumanon sa dihang ang intereses sa Katoliko nameligro. . . . Ang mga Heswita maoy dayag nga kaso sa usa ka naedukar pag-ayo ug madasigon gayod nga piniling pundok nga motugot sa mga kabug-at sa relihiyosong panaglalis sa paglubog sa ilang moral nga mga sukdanan.”

Bisan pa sa​—o tungod tingali sa​—ilang nagkasumpaki nga moral nga mga sukdanan, ang mga Heswita nagdulag usa ka yawing papel diha sa Batok-Repormasyon. Mga 41 lamang ka tuig tapos sa ilang pagkatukod, si Papa Gregory XIII nagsulat: “Sa presenteng panahon walay mausang instrumento nga gilaraw ang Diyos alang sa pagpuo sa mga erehes nga mas kusgan kay sa inyong balaang Orden.” Ang pagkamapailin-ilinon, duyog sa impluwensiya diha sa mga tawong may awtoridad, napamatud-ang malamposon sa pagpakig-away sa “erehiya.” Kana ba kaha makabaton usab ug mga kinabig?

Ang Heswitang Pagkamailin-ilinon

Sa Sidlakan, nga nagsunod sa ilang kustombre sa Uropa, ang mga Heswita nagtinguha sa pagkabig sa mga magmamando ug busa apil ang ilang mga sakop. Sa pag-agpas niining tumonga, ilang gisunod pag-ayo ang sugo ni Loyola nga mahimong tanang butang ngadto sa tanang tawo. Si Roberto de Nobili, usa ka misyonaryong Heswita sa India sa ika-17ng siglo, nagkinabuhi samag usa ka highcaste nga Brahman aron sa pagsangyaw sa nagamandong matang. Sa paglikay nga masilo ang isigka-Brahman, iyang gitunol ang Pangalawat, o ang nakonsagrar nga ostiyas sa Misa, ngadto sa low-caste nga Untouchables pinaagi sa usa ka sungkod.

Si Matteo Ricci nahimong usa ka impluwensiyadong sakop sa korte sa Intsik, tungod lamang sa iyang kinaadman ingong usa ka matematiko ug astronomo. Iyang gihuptan ang iyang relihiyosong mga tinuohan sa iyang kaugalingon. Ang iyang Heswitang sumusunod sa korte ni Ming, si Johann Adam Schall von Bell, nagtukod pa ngani ug pabrika sa kanyon ug nagbansay sa mga tropang Intsik sa pagpabuto sa mga kanyon (nga ginganlan sumala sa Katolikong “mga santos”). Aron makakabig, ang mga Heswita nagtugot sa mga Katolikong Intsik sa pagpadayon sa ilang batasan sa pagsimba sa katigulangan, usa ka malantugion nga desisyon nga sa ulahi wala dawata sa papa. Bisan pa sa maong pagkompromiso, sa India ug sa Tsina, ang mga magmamando nagpabiling wala makombinsir.

Sa Habagatang Amerika usa ka kolonyal nga paagi ang gisulayan. Sa wala makolonya nga mga dapit sa ilaya, ang mga Heswita nagtukod ug mga balangay nga nagmando sa ilang kaugalingon diin ang mga Guarani nga mga Indian halos sa hingpit gimandoan sa Heswitang mga misyonaryo. Sa baylo sila gitudloan ug agrikultura, musika, ug relihiyon. Kining mga balangaya, nga panahon sa ilang paglambo gipuy-an sa 100,000 ka mga lumad, ngadto-ngadto nagkatibulaag sa dihang sila nakig-away tungod sa komersiyal nga mga intereses sa Portuges ug Espanyol. Bisan tuod ang mga Heswita mibansay ug 30,000 ka kasundalohang mga Indian, nga nakigbugno sa labing menos usa ka hugnat sa away batok sa Portuges, niadtong 1766 ang mga balangay gilaglag ug ang mga Heswita gihinginlan.

Latas sa mga siglo daghang indibiduwal nga mga Heswita naghimog bayanihong mga sakripisyo sa pagpakaylap sa mensahe sa Katoliko sa halayo ug sa masangkaron. Ang pila gipamatay sa makalilisang paagi alang sa ilang mga paningkamot, ilabina sa Hapon, diin sila milampos nag diyutay una pa gidili sa shogun ang ilang kalihokan.d

Bisan pag sila may kasibot ug espiritu sa pagsakripisyo, ang mga tinguha sa Heswita sa pagkombirtir sa kalibotan napakgang sa dakong bahin tungod mismo sa ilang kaugalingong malipotong mga paagi.

Usa ka Politikal nga Ebanghelyo

Bisan pa sa mga suliran sa miagi, ang ika-20ng siglo nga mga Heswita morag dili gustong biyaan ang politika diha sa mga politiko. Bisan pa niana, usa ka pagtalikod ang namatikdan. Tapos sa mga siglo sa pagpaluyo sa konserbatibo, mahari-harion nga mga kagamhanan, ang mga Heswita karong adlawa may mas dakong kalagmitan nga magpaluyo sa rebolusyonaryong kawsa, ilabina kon siya nagkinabuhi diha sa nagakaugmad nga nasod. Ang Nicaragua maoy usa ka kaso niini.

Sa dihang ang mga Sandinista nakakuha sa gahom sa Nicaragua, sila nagsandig sa suportar ni Fernando Cardenal ug Álvaro Argüello, duha ka iladong mga paring Heswita nga midawat ug katungdanan sa kagamhanan. Si Argüello naglaban sa iyang politikal nga katungdanan, miangkon nga “kon adunay usa sa Nicaragua nga dili gustong moapil sa rebolusyon, segurado nga siya dili Kristiyano. Aron mahimong usa ka Kristiyano karong adlawa, kinahanglan usab nga mahimong rebolusyonaryo.” Tataw, ang samang politikal nga ebanghelyo nakasilo sa daghang sinserong mga tawo.

Balik niadtong katuigang 1930, si Miguel de Unamuno y Jugo, usa ka iladong pilosopong Espanyol, nagsaway sa mga pagpangilabot sa mga Heswita sa politika ingong langyaw sa mga pagtulon-an ni Jesus. Siya misulat: “Ang mga Heswita . . . sagad moestorya mahitungod sa sosyal nga gingharian ni Jesu-Kristo, ug uban nianang politikal nga ideolohiya, gusto nilang makiglabot sa politikanhon, ekonomikanhon ug sosyal nga mga suliran. . . . Si Kristo walay labot sa sosyalismo ni sa pribadong propiedad. . . . Siya nag-ingon nga ang iyang gingharian dili bahin niining kalibotana.”

Sa natad sa doktrina, ang modernong-adlaw nga mga Heswita nakiling usab nga mahimong rebolusyonaryo. Si Michael Buckley, usa ka iladong Heswitang Amerikano, publikong nagsaway sa mga latid sa Vaticano bahin sa babayeng mga pari. Sa El Salvador, si Jon Sobrino naglaban sa teolohiya sa liberasyon ug sa “impluwensiya ni Marx diha sa ideya sa teolohikal nga pagsabot.” Niadtong 1989 ang Heswitang superyor heneral mibating napugos sa pagpadalag sulat ngadto sa tanang mga Heswita nga nagamando kanila sa pag-undang sa pagsaway sa mga latid sa Vaticano bahin sa pagkontrol sa panganak.

Tungod niining rekord sa mga Heswita, sa miagi ug sa presente, maikaingon ba sa tinuod nga sila usa ka sosyedad ni Jesus?

Usa ka Tinuod nga Sosyedad ni Jesus?

Si Jesus nag-ingon: “Kamo akong mga higala kon magatuman kamo sa akong isugo kaninyo.” (Juan 15:14) Ang tinuod nga higala ug tinun-an ni Jesus mohatag ug absolutong pagsugot sa Diyos ug kang Kristo, ug wala nay uban. (Buhat 5:29) Ang pagsugot sa mga tawo inay kay sa Diyos sa dili kalikayan motultol ngadto sa pag-abuso ug sa pagpamolitika sa mensahe ni Kristo.

Sa walay duhaduha, ang mga Heswita nakadaog sa pila ka mga bugno diha sa ilang pagpakig-away batok sa Protestantismo. Apan sa unsang bili? Ang kalamposan nahasandig ug labi sa politikal nga intriga kay sa gugma sa silingan. Ang ilang pag-ebanghelyo nagsilbi sa pagpakaylap sa mensahe sa ebanghelyo nga nahugawan sa mga ideya sa politika ug mga ambisyon. Nagplano sa pagkombirtir sa kalibotan, ang mga Heswita nahimong bahin niana. Mao ba kana ang buot ni Jesus?

Si Jesus miingon mahitungod sa iyang tinuod nga mga tinun-an: “Sila dili bahin sa kalibotan, maingon nga ako dili bahin sa kalibotan.” (Juan 17:16) Tinuod, si apostol Pablo nahimong “tanang butang ngadto sa tanang tawo.” (1 Corinto 9:22, Douay) Apan kini nagkahulogan nga ipailin-ilin ang iyang mensahe ngadto sa iyang mamiminaw, nga dili ikompromiso ang Kristohanong mga prinsipyo aron sa pagkabig o sa pagkupot sa politikal nga impluwensiya.

Si Loyola nagtuyo nga ang mga Heswita magpadayag sa ilang kaugalingon sa kalibotan ingong mga umaawat ni Jesu-Kristo, apan kining hulagwaya nahugawan sa politika ug panglansis. Sila nahimong “tanang butang ngadto sa tanang mga tawo,” apan wala nila mahimo “ang tanang butang alang sa himaya sa Diyos.”​—1 Corinto 10:31.

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 12]

Ang Pag-umol sa Usa ka Heswita

Ang upat ka panaad. Adunay tulo ka unang mga panaad: kawalad-on, pagkaulay, ug pagsugot. Pagkatapos sa 12 ka tuig, ang Heswita motuman sa iyang ikaupat nga panaad, manumpa sa “pagsunod sa matag instruksiyon sa Papa sa Roma.”

Ang Espirituwal nga mga Pagbansay maoy usa ka basahon nga naglaraw sa usa ka upat-semana nga programa sa pamalandong nga gidesinyo aron mapasilsil sa bag-ohan ang tibuok-kinabuhi nga dedikasyon sa kawsa sa Heswita.

Sulod sa unang semana, ang sumasalmot maghanduraw​—uban sa tanan niyang sentido​—sa mga pagsakit sa impiyerno. Sa ikaduhang semana, kinahanglan siyang mohukom kon kaha magpatala ingong usa ka Heswita. Ang ikatulong semana gugolon sa dayag nga pamalandong mahitungod sa pag-antos ug kamatayon ni Jesus, ug ang kataposang semana gireserba alang sa “pagsinati” sa pagkabanhaw ni Kristo.

Ang inang-ang nga mga instruksiyon gihatag. Sa unang semana, pananglitan, ang bag-ohan gisultihan sa “pagsingo sa aso, sa asupre, sa baho ug sa kadunotan sa Impiyerno” ug “bation sa unsang paagi kadtong mga kalayo mogunit sa kalag ug magsunog niana.”

Mga Batakang-balaod maoy samag Talmud nga basahon sa mga latid ug regulasyon nga gilaraw ni Ignatius sa Loyola. Kauban sa ubang mga butang, ang Heswita gitudloan kon unsaon pagpahiluna sa mga kamot, kon unsaon pagtutok sa usa nga may awtoridad, ug nganong kinahanglang likayan niya ang pagkunot sa iyang ilong.

Labaw sa tanan, ang mga Batakang-balaod nagpasiugda sa absolutong pagsugot sa Heswita ngadto sa iyang mga labaw: “Ang ubos maoy usa ka bangkay diha sa mga kamot sa iyang labaw.”

[Kahon/Hulagway sa panid 15]

Nganong ang Usa ka Heswita Nahimong Usa sa Mga Saksi ni Jehova

Samtang nagtrabaho diha sa kinatimawaan nga mga parokya sa Bolivia nga ako nagsugod sa pagpangduhaduha. Sa sinugdanan kini maoy dili mahitungod sa simbahan apan mahitungod sa iyang mga hawas. Pananglitan, kada bulan kinahanglan kong mohatag sa lokal nga obispo ug usa ka tinong porsiento sa mga amot ug mga bayad nga nadawat alang sa espesyal nga mga Misa, kasal, serbisyo sa patay, ug uban pa. Sanglit ang akong parokya pobre, ang bahin sa obispo gamay ra gayod. Nasakit gayod akog lalom sa dihang iyang ablihan ang sobre ug moingon uban ang pagtamay: “Mao ba kini ang miserableng amot nga imong gidala kanako?” Dayag nga ang ‘duha ka diyot sa balo’ walay bili kaniya.​—Lucas 21:1-4, Douay.

Apan ang usa pa ka butang nga nakasamok kanako mao ang pagkaandam sa hiyarkiya sa pagdawat ug pagtugot sa lokal paganong mga ideya ug mga batasan may kalabotan sa pagsimba sa Cristo de la Vera-Cruz (ang Kristo sa Tinuod nga Krus), nga maoy santos diha sa akong simbahan sa parokya. Sa daghang mga kaso ang mga buhat maoy tataw nga pagpadayag sa demonyohanong pagkapanatiko. Dugang pa ang paghuboghubog sagad nalangkit sa relihiyosong mga piyesta, apan walay opisyal nga pahayag ang gihimo batok niining paganong hinubog nga hudyaka.

Ako nakombinsir nga sa lakaw sa kasiglohan, ang Katolikong Simbahan mitipas gikan sa kamatuoran sa Bibliya, naghulip niana sa tawhanong mga tradisyon ug pilosopiya, ug nga kini dili lamang mga tawo, ingong napalain nga mga indibiduwal, ang napakyas. Tungod niana, akong naamgohan nga ako dili na usa ka Katoliko sa kasingkasing.​—Sumala sa giasoy ni Julio Iniesta García.e

[Footnote]

[Mga hulagway sa panid 11]

Ang nagtukod sa mga Heswita, si Ignatius sa Loyola, ug iyang alampoanan diha sa Espanya

[Hulagway sa panid 13]

Tungod sa ilang dungog sa politikal nga intriga, ang mga Heswita gipalagpot gikan sa Espanya niadtong 1767