Ang Atong Nagakausab nga Kalibotan—Asa Kini Padulong?

ANG pila ka kausaban may dulot ug dugayng epekto sa mga kinabuhi sa minilyon, ngani sa populasyon sa tibuok kalibotan ug sa umaabot nga mga kaliwatan. Ang pintas nga krimen, pag-abuso sa droga, ang pagkuyanap sa AIDS, ang paghugaw sa tubig ug hangin, ug ang pagkaupaw sa lasang mao lamay pipila sa mga panghitabo nga may epekto kanatong tanan. Ang kataposan sa Bugnawng Gubat ug ang pagkaylap sa estilo-Kasadpang demokrasya uban sa iyang pribadong negosyo usab nakapausab sa mga kinabuhi ug nagaimpluwensiya sa umaabot. Atong susihon ang pila niining mga hinungdana.

Sa Unsang Paagi ang Krimen Nakausab sa Atong mga Kinabuhi

Komosta ang kadalanan sa inyong palibot? Mobati ka bang luwas sa magabii nga naglakaw sa gawas nga nag-inusara? Sa milabayng 30 o 40 ka tuig lamang, daghang tawo ang makabiya gani sa ilang mga balay nga walay kandado. Apan ang mga panahon nausab na. Karon ang pila ka pultahan adunay duha o tulo ka kandado, ug ang mga bintana may rehas nga puthaw.

Ang katawhan karong adlawa mahadlok nga mosul-ob sa ilang kinamaayohang bisti ug alahas nga maglakaw sa kadalanan. Ang pila ka mga taga-siyudad gipatay tungod sa usa ka panit nga dyaket o usa ka mink nga kupo. Ang uban namatay nga naigo sa pinusilay sa mga gang sa droga. Ang inosenteng mga tumatan-aw, lakip sa daghang bata, nangaangol o nangamatay halos kada adlaw. Ang mga kotse dili ikabilin nga luwas sa kalsada nga walay mga himan sa seguridad aron mapakgang ang parasitikong mga kawatan. Niining hiwing kahimtang sa kalibotan, ang mga tawo nausab. Ang kamatinud-anon ug kamaunongon halos nalimtan na. Ang pagsalig nawala.

Ang krimen ug kapintasan maoy tibuok-kalibotang panghitabo. Ang mosunod nga mga ulohang-tudling sa balita gikan sa kadaiyang mga tinubdan nag-ilustrar sa punto: “Mga Pulis ug Kawatan, Mga Gang ug Kahilayan; Nadiskobrehan sa Moscow nga Kanang Tanan Anaa Kaniya”; “Usa ka Bag-ong Panahon Miabot sa Korea, nga Gisundan sa Krimen”; “Mga Krimen sa Kadalanan Mihampak sa Matag-Adlwang Kinabuhi sa Prague”; “Ang Hapon Miharong sa Organisadong Krimen, ug ang Organisadong Krimen Misukol”; “Ang Kupot sa Kugita​—Ang Numero Unong Tiggukod sa Mafia sa Italya Gibuno Pinaagig Bomba.” Ang krimen maoy unibersohanong suliran.

Ang krimen karong adlawa mas pintas usab. Ang kinabuhi barato. Sa Rio de Janeiro, Brazil, usa ka dapit sa mga iskuwater sa daplin sa siyudad “opisyal nga giila sa Hiniusang Kanasoran ingong ang labing pintas nga dapit. Kapin sa 2,500 ka tawo ang gibuno didto kada tuig.” (World Press Review) Sa Colombia, ang mga haring gangis sa narkotikong negosyo mosugo sa ilang solteritong mga sicarios, o mga sinuholang tigpatay, nga sakay sa mga motorsiklo aron husayon ang mga panaglalis tali sa kakompetensiya ug sa mga utangan pinaagi sa ilang linaing matang sa kalit nga silot sa kamatayon. Ug sa subsob, basolan nimo kon masaksihan nimo ang usa ka krimen​—sa Colombia man o bisag haing dapit. Lagmit ikaw ang sunod nga biktima.

Ang laing dakong kausaban mao nga nagkadaghan ang kriminal nga nagadalag makapatay awtomatikong mga hinagiban, ug nagkadaghan sa molupyo ang nagadalag pusil aron panalipdan ang kaugalingon. Kining pagdaghan sa hinagiban sa laktod nagkahulogan nga modaghan ang mamatay ug maangol, lagmit tungod sa krimen o tungod sa aksidente. Karon dinawat na sa tibuok-kalibotan nga ang usa ka pusil nga gitakin o diha sa balay makahimo kang bisan kinsa nga mamumuno sa ulahi.

Krimen ug mga Droga

Kalim-an ka tuig sa miagi, kinsa bay naghunahuna sa droga ingong suliran sa kalibotan? Karon kana usa sa pangunang mga hinungdan sa krimen ug kapintasan. Sa iyang librong Terrorism, Drugs and Crime in Europe after 1992, si Richard Clutterbuck mitagna nga “ngadtongadto ang pagtubo sa negosyo sa narkotiko mahimo unyang kinadak-an sa tanang mga hulga sa tawhanong sibilisasyon. . . . Ang ganansiya dili lamang mohatag ug dakong ekonomiko ug politikal nga gahom sa mga pangulo sa droga [ang Colombia maoy dayag nga pananglitan], apan usab mosuporta sa daghan kaayong krimen sa tibuok kalibotan.” Siya usab miingon: “Ang usa sa kinadak-ang mga tigmugna ug terorismo ug kriminal nga kapintasan sa kalibotan mao ang negosyo sa cocaine gikan sa tanaman sa coca sa Colombia ngadto sa mga nagiyan sa Uropa ug TBA.”

Ang nagasulbong nga pagdagsang sa krimen ug ang nagadaghang binilanggo sa kalibotan nagpakita nga minilyong tawo ang may kiling sa pagkakriminal ug may diyutayng tinguha sa pag-usab. Daghan kaayo ang nakadiskobre nga ang krimen usa ka maayong pangita. Ingong resulta, ang atong kalibotan nausab​—ngadto sa kinamaotan. Nahimo kining mas peligroso.

AIDS​—Nakapahinabo bag Kausaban?

Ang sakit nga sa sinugdanan morag nagaapektar lamang sa homoseksuwal nga populasyon nahimo nang hampak nga nagaapektar sa tanang rasa ug lakaw-sa-kinabuhi. Wala nay gipalabi ang AIDS. Sa pila ka nasod sa Aprika, kana nagapatay sa dakong bahin sa heteroseksuwal nga populasyon. Ingong resulta, ang seksuwal nga pagkamapatuyangon alang sa uban sa kalit nahimong dili na uso, dili tungod sa moralidad, apan tungod sa kahadlok sa impeksiyon. Ang “luwas nga pakigsekso” sa karon usa ka islogan, ug ang paggamit sa mga kondom maoy pangunang girekomenda ingong panagang. Ang paglikay sa imoral nga pakigsekso maoy wala-uyoning panalipod. Apan sa unsang paagi ang AIDS moapektar sa tawhanong pamilya sa duol nga umaabot?

Ang magasing Time ning bag-o pa mitaho: “Sa tuig 2000 ang AIDS mahimo unyang kinadak-ang epidemya sa siglo, nga molabaw sa hampak sa trangkaso niadtong 1918. Kadtong katalagman mipatay ug 20 ka milyong tawo, o 1% sa populasyon sa kalibotan​—kapin sa doble sa gidaghanon sa mga sundalo nga namatay sa Gubat sa Kalibotan I.” Ingon sa gisulti sa usa ka eksperto, “kining epidemyaha maoy usa nga makasaysayanhon ang sukod.”

Bisan pa sa minilyon nga dolyares ug ubang mga salapi nga gigugol sa panukiduki sa AIDS, walay nakit-ang sulbad. Ang ulahing komperensiya mahitungod sa AIDS sa Amsterdam, Netherlands, mitipon ug 11,000 ka mga siyentipiko ug ubang mga eksperto sa pagtuon sa suliran. “Ang kahimtang mangiob, nga nagpakita sa usa ka dekada sa kapalaw, kapakyasan ug nagasulbong nga trahedya. . . . Lagmit ang gilay-on sa katawhan gikan sa kasulbaran sa AIDS sama ra sa pagsugod nianang paningkamot. Walay bakuna, walay kaayohan ug bisan ngani usa ka dili malalis epektibong pagtambal.” (Time) Alang niadtong sa presente positibo sa HIV, may purohang magkasakit ug AIDS, ang umaabot mangiob. Dinhi usab, ang kausaban maoy alang sa pagsamot sa kadaotan.

Kausaban sa Politika sa Kalibotan

Ang nausab nga kahimtang sa politika sa milabayng upat ka tuig nahitabo bisan tuod wala damha sa mga pangulo ug tingali ilabina niadtong anaa sa Tinipong Bansa. Sa kalit nakaplagan niini nga walay matuod nga kaindig sa natad sa politika. Kana ikatandi sa inspirado kaayo, dili-mapilding tem sa basketball nga sa kalit nakadiskobre nga wala nay buot makigdula batok niini. Kini nga suliran gisumada diha sa usa ka artikulo niadtong 1990 sa editor sa Foreign Policy nga magasin, si Charles William Maynes: “Karon ang tahas sa langyawng polisa sa T.B. dili na ang pagpalingkawas sa nasod gikan sa usa ka malaglagong gubat apan sa pagpalig-on sa wala damhang kalinaw nga sa kalit mitungha tali sa Tinipong Bansa ug sa [kanhing] Unyon Sobyet.”

Ang pagkatag sa nukleyar nga kahibalo mihatag ug bag-ong mga hulga, samtang ang gubat pinaagig kombensiyonal nga mga armas padayon nga midaghan​—sa dakong kalipay sa mga tigpatigayon sa mga hinagiban sa kalibotan. Sa kalibotan nga nanginahanglan ug kalinaw, daghang politikal nga mga pangulo ang nagapalig-on sa ilang mga kasundalohan ug ilang mga armas. Ug ang halos bangkarote nga Hiniusang Kanasoran napuliki sa pagsulayg hampol sa walay pagkaayong mga kabahong sa kalibotan.

Ang Walay-Pagkausab nga Tunglo sa Nasyonalismo

Samtang misugod sa pagkahugno ang Komunismo, gipaila sa kanhi presidente sa T.B. nga si Bush ang ideya sa “usa ka bag-ong kahikayan sa kalibotan.” Ugaling, ingon sa nadiskobrehan sa daghang mga lider sa politika, ang listo nga mga islogan sayon kaayong mugnaon; ang positibong mga kausaban mas lisod kaayong himoon. Sa iyang libro nga After the Fall​—The Pursuit of Democracy in Central Europe, si Jeffrey Goldfarb nag-ingon: “Ang dakong paglaom mahitungod sa ‘usa ka bag-ong kahikayan sa kalibotan’ gisundan dayon sa kaamgohan nga ang kadaghanan sa karaang mga suliran anaa gihapon kanato, ug usahay mas grabe pa. Ang kahupong sa liberasyon . . . sa subsob nalandongan sa kawalay-paglaom tungod sa politikal nga panaglalis, nasyonalistikong panagsupak, relihiyosong pundamentalismo, ug ekonomikanhong kagun-oban.” Sa tinuoray ang gubat sibil sa kaniadto Yugoslavia maoy usa ka tin-awng pananglitan sa makapabahin nga impluwensiya sa politika, relihiyon, ug nasyonalismo.

Si Goldfarb nagpadayon: “Ang xenophobia [kahadlok sa mga langyaw] ug personal nga katahap nahimong mga kamatuoran sa kinabuhi sa Sentral nga Uropa. Ang demokrasya wala dihadiha moresulta sa ekonomikanhon, politikal, ug kultural nga mga kaayohan, ug ang pribadong negosyo dili lamang misaad ug mga bahandi, kana usab nagmugna ug dili matugkad nga mga suliran alang niadtong wala masayod sa pagpalakaw niana.”

Apan dayag nga kini dili lamang mga suliran sa Sentral nga Uropa ug sa mga republika sa kanhing Unyon Sobyet; ang xenophobia ug ekonomikanhong kawalay-kasegurohan maoy tibuok-kalibotan. Ang tawhanong pamilya nagabayad pinaagi sa pag-antos ug sa kamatayon. Ug sa duol nga umaabot walay paglaom nga mausab kining halalom nga mga tinamdan nga hinungdan sa pagdumot ug kapintasan. Ngano man kana? Tungod kay ang nadawat sa kadaghanan nga edukasyon​—gikan man sa mga ginikanan o gikan sa mga sistema sa eskuylahan nga nakiling sa nasyonalismo—​mopugas sa pagdumot, sa kadili-matinugoton, ug mga pagtuo sa pagka-superyor pinasikad sa nasyonalidad, etniko ug tribonhong kagikan, o pinulongan.

Ang nasyonalismo, nga gitawag sa senemanang magasin nga Asiaweek ingong “ang Kataposang Maot nga Ismo,” maoy usa ka permanenteng hinungdan nga padayong modasig sa pagdumot ug pagpaagay ug dugo. Kanang magasina nag-ingon: “Kon ang garbo sa pagka-Serbiano nagkahulogan sa pagdumot sa usa ka Croato, kon ang kagawasan alang sa usa ka Armeniano nagkahulogan sa pagpanimalos sa usa ka Turko, kon ang independensiya alang sa usa ka Zulu nagkahulogan sa pag-ulipon sa usa ka Xhosa ug ang demokrasya alang sa usa ka taga-Romania nagkahulogan sa pagpalagpot sa usa ka Hungariano, nan ang nasyonalismo may kinamaotan nang dagway.”

Kita napahinumdoman sa gisulti ni Albert Einstein kas-a: “Ang nasyonalismo maoy usa ka sakit sa bata. Kana maoy tipdas sa katawhan.” Halos tanan natakdan niana sa usa ka panahon o lain, ug kana padayon nga nagakuyanap. Balik niadtong 1946, ang historyanong Britaniko nga si Arnold Toynbee misulat: “Ang patriotismo . . . sa dakong bahin mipuli gayod sa Kristiyanidad ingong relihiyon sa Kasadpang Kalibotan.”

May paglaom bang mausab ang tawhanong panggawi sa presenteng kahimtang? Ang pila miingon nga kana makab-ot lamang pinaagi sa dakong kausaban sa edukasyon. Ang ekonomistang si John K. Galbraith nagsulat: “Ang mga kinaiya sa tawo maoy motino sa katulinon sa pag-uswag. Busa . . . walay posibleng pag-uswag pinaagi sa wala mouswag nga katawhan, ug ang pag-uswag segurado sa dihang ang mga tawo may kagawasan ug edukado. . . . Ang pagdaog sa iliterasiya maoy unahon.” May paglaom ba nga ang edukasyonal nga mga sistema sa kalibotan motudlo gayod sa gugma ug kamatinugoton inay kay sa pagdumot ug kamatahapon? Kanus-a ang tradisyonal nga mga away tali sa tribo ug etniko mailisan sa pagsalig ug pagsabot, pinaagi sa pagdawat nga kitang tanan sakop sa usa ka tawhanong pamilya?

Tin-aw, ang positibong kausaban gikinahanglan. Si Sandra Postel misulat sa State of the World 1992: “Ang nahibilin niining dekadaha kinahanglang makapatungha ug mga pagbag-o nga mas dako ug matubayon aron kita makabaton ug tinuod nga mga paglaom alang sa usa ka maayong kalibotan.” Ug asa kita padulong? Si Richard Clutterbuck mipahayag: “Hinuon, ang kalibotan nagpabiling walay-kasegurohan ug peligroso. Ang nasyonalistiko ug relihiyosong mga pagbati mopadayon. . . . Ang katuigang 1990 mahimo unyang labing peligroso o labing progresibo nga dekada sa siglo.”​—Terrorism, Drugs and Crime in Europe After 1992.

Ang Atong Nagakausab nga Kalikopan

Latas sa miaging pipila ka dekada, ang katawhan nakamatngon sa kamatuoran nga ang tawhanong kalihokan may peligrosong epekto sa kalikopan. Ang hilabihang pag-upaw sa lasang nagapuo sa dili maihap nga mga matang sa hayop ug tanom. Ug sanglit kay ang mga lasang maoy bahin sa sistema sa pagginhawa sa planeta, ang pagdaot sa kalasangan nagpakunhod usab sa katakos sa yuta sa pagkombirti sa carbon dioxide ngadto sa nagasustento-sa-kinabuhi nga oksiheno. Ang laing epekto mao ang pagdaot sa ibabawng yuta nga ngadtongadto moresulta sa pagkahimong desyerto.

Pila ka mga pasidaan ang gipatugbaw mahitungod niining isyuha, ug usa kanila mao ang iya sa politiko sa T.B. nga si Al Gore. Sa iyang libro nga Earth in the Balance​—Ecology and the Human Spirit, siya misulat: “Sa presenteng katulinon sa pag-upaw sa lasang, halos tanang tropikonhong alindahawong lasang mawala sa usa ka panahon sa sunod nga siglo. Kon tugotan natong mopadayon kining pagdaot, ang kalibotan mawad-an sa kinadagayaang tipiganan sa henetikong impormasyon mahitungod sa planeta, ug uban niana ang malagmit nga mga tambal alang sa daghang mga sakit nga nagahampak kanato. Sa pagkatinuod, ginatos ka hinungdanong mga tambal nga komun karon gikuha gikan sa mga tanom ug mga hayop sa tropikonhong mga lasang.”

Si Gore nagtuo nga ang epekto sa tawo diha sa kalikopan naghawas sa nag-angat nga hulga sa kinabuhi. Siya miingon: “Samtang kita nagapadayon sa pag-uswag ngadto sa tanang mahunahunaang labing angay nga dapit sa kalikopan, ang pagkahuyang sa atong kaugalingong sibilisasyon nagkadayag. . . . Sulod sa lakat sa usa ka kaliwatan, dunay peligro nga atong mausab ang sangkap sa globonhong atmospera sa mas dakong paagi kay sa nahimo sa bisan unsang bolkan sa kasaysayan, ug ang mga epekto mahimong magpadayon sa kasiglohan sa umaabot.”

Dili lamang ang atong atmospera ang nameligro apan, sumala kang Gore ug sa uban pa, ang atong hinungdanong abiyo sa tubig nameligro, ilabina sa nagakaugmad nga kalibotan, “diin ang mga epekto sa paghugaw sa tubig hilabihan kaayo ug masulob-ong gibati diha sa porma sa hataas nga proporsiyon sa kamatayon gumikan sa kolera, tipos, suka-kalibang, ug kalibanga.” Unya gihisgotan ni Gore ang panghitabo nga “kapin sa 1.7 ka bilyong tawo ang walay igong ilimnong luwas nga tubig. Kapin sa 3 ka bilyong tawo ang walay hustong sanitasyon [kasilyas ug mga tangke sa hugaw] ug sa ingon nameligrong mahugawan ang ilang tubig. Sa India, pananglitan, usa ka gatos ug napulog upat ka mga lungsod ug mga siyudad naglabay ug kinalibang ug ubang wala tambali nga mga hugaw ngadto sa Ganges.” Ug kanang subaa maoy tinubdan sa tubig alang sa minilyong tawo!

Si Gautam S. Kaji, usa ka bise presidente sa World Bank, mipasidaan sa mamiminaw sa Bangkok nga ang “abiyo sa tubig sa Sidlakang Asia lagmit maoy peligrosong isyu sa sunod nga siglo. . . . Bisan pa sa nabantog nga kaayohan nga dad-on sa luwas nga ilimnong tubig sa kahimsog ug kamabungahon, ang mga kagamhanan sa Sidlakang Asia sa karon may suliran sa publikong mga sistema nga napakyas sa paghatag ug mainom nga tubig . . . Kini mao ang nakalimtan nga isyu sa maayong pag-ugmad sa kalikopan.” Sa tibuok kalibotan, usa sa pangunang mga elemento alang sa kinabuhi​—ang hinlong tubig​—gipasagdan ug giusikan.

Kining tanan maoy bahin sa atong nagakausab nga kalibotan, usa ka kalibotan nga ginausab ngadto sa usa ka peligrosong tangke sa mga hugaw diha sa daghang mga dapit ug nga nagahulga sa umaabot nga paglungtad sa tawo. Ang dakong pangutana mao, Ang mga kagamhanan ba ug ang dagkong mga negosyo adunay kusog ug kadasig sa paghimog mga lakang sa pagsanta sa hilabihang pagkunhod sa kahinguhaan sa yuta?

Ang Relihiyon ba Nagausab sa Kalibotan?

Sa natad sa relihiyon, atong makaplagan ang tingali kinadakoang kapakyasan sa tawo. Kon ang usa ka kahoy pagahukman pinaagi sa iyang mga bunga, nan ang relihiyon kinahanglang manubag alang sa mga bunga sa pagdumot, kadili-matinugoton, ug gubat sulod sa iyang mga sakop. Sa kaso sa daghang mga tawo ang relihiyon maoy sama sa kaanyag​—nga kutob lamang sa panit. Kana salingkapaw nga mapakpak ra ubos sa pagpit-os sa rasismo, nasyonalismo, ug kawalay-seguridad sa ekonomiya.

Sanglit kay ang Kristiyanidad mao ang relihiyon sa ‘paghigugma sa imong silingan ug paghigugma sa imong kaaway,’ unsay nahitabo sa mga Katoliko ug sa Ortodokso sa kanhing Yugoslavia? Ang ilang mga pari ba mopasaylo kanila sa tanan nilang mga pagbuno ug pagdumot? Ang kasiglohan ba sa “Kristiyano” nga pagtulon-an namunga lamang sa pagdumot ug pagbuno sa Amihanang Irlandiya? Ug komosta ang dili-Kristiyanong mga relihiyon? Sila ba nakapamungag mas maayo? Ang Hinduismo, Sikhismo, Buddhismo, Islam, ug Shintoismo makapunting ba ngadto sa usa ka malinawong rekord sa pagkamatinugoton sa usag-usa?

Inay kay mosilbi ingong usa ka positibong impluwensiya alang sa pagsibilisar sa katawhan, ang relihiyon sa iyang kaugalingon nagdulag panatikong papel sa pagsugnod sa kainit sa makapatayng patriotismo ug diha sa pagpanalangin sa mga kasundalohan sa duha ka gubat sa kalibotan ingon man diha sa daghang ubang gubat. Kana dili usa ka progresibong kusog alang sa kausaban.

Busa, unsa ang madahom gikan sa relihiyon sa duol nga umaabot? Sa pagkamatuod, unsay atong madahom sa umaabot alang sa atong presenteng sistema sa kalibotan​—unsang mga kausaban ang mahitabo? Ang among ikatulong artikulo mohisgot niining mga pangutanaha gikan sa usa ka linaing punto-de-vista.

[Hulagway sa panid 7]

Ang pagsulbong sa pintas nga krimen maoy laing simtoma sa kausaban

[Mga hulagway sa panid 8]

Ang nasyonalismo ug relihiyosong pagdumot padayon nga nagpahinabog pagpaagay sa dugo

[Credit Lines]

Jana Schneider/​Sipa

Malcom Linton/​Sipa

[Mga hulagway sa panid 9]

Ang pag-abusar sa tawo sa iyang kalikopan nagausab sa delikadong balanse sa kalikopan sa buhing mga linalang

[Credit Lines]

Laif/​Sipa

Sipa

[Hulagway sa panid 10]

Si Hitler nga giabiabi sa papanhong embahador nga si Basallo di Torregrossa, 1933. Sa tibuok kasaysayan, ang relihiyon nalangkit sa politika ug nasyonalismo

[Credit Line]

Bundesarchiv Koblenz