Usa ka Balyena? Usa ka Lumod?—Dili, Usa Kini ka Mestisong Balyena-Lumod!

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Hawaii

ANG pagkahimugso sa usa ka ihalas nga hayop nga binihag kanunayng usa ka makapaukyab nga hitabo. Apan ang Mayo 15, 1985, maoy usa ka talagsaon linaing adlaw sa Sea Life Park sa Hawaii.

Ang talianak maoy usa ka bottlenose nga lumod sa Atlantiko kansang Hawaiiano nga ngalang Punahele (litokon nga Poo-nah-hayʹlay) nagkahulogang “Minahal nga Higala.” Si Punahele dako kaayo sa ulahing mga yugto sa iyang pagmabdos. Busa ang mga trabahante sa parke mibati nga usa ka butang nga talagsaon ang nahitabo. Ang ilang mga katahap napamatud-an sa dihang nahimugso ang anak ni Punahele. Ginganlan siya ug Kekaimalu (litokon nga Kay-kai-mahʹloo). Si Kekaimalu dili lang kay may pagkaitom ug diyutay kay sa lumod apan ang iyang simod dili kinaiyanhon nga mubo.

Unya gibuka ni Kekaimalu ang iyang baba.

Ang bottlenose nga lumod sa Atlantiko aduna untay 88 ka ngipon. Apan ang ngisi ni Kekaimalu nagpakita lamang ug 66 ka ngipon​—ug kini sila dagko kaayo. Unsay nahitabo?

Ang inahan sa bag-ong nahimugso nagapasundayag matag adlaw kauban sa daghan pang ubang mga lumod sa pasundayag sa Whaler’s Cove sa Sea Life Park. Usa sa iyang kaubang bida maoy usa ka 18-anyos, 900 kilos nga mini nga killer whale.a Inigkatapos sa matag adlaw, ang mga tigsalida sa tubig gitugotan nga libreng makalangoylangoy sa usa ka tangke.

Aw, ang wala damhang resulta mao si Kekaimalu​—usa ka linalang nga katunga lumod ug katunga balyena. Ang mga trabahante sa parke malipayong nagngalan niining talagsaong mestiso nga “balyena-lumod.” Ang iyang 66 ka ngipon natunga tali sa 88 ka ngipon sa iyang inahang lumod ug sa 44 ka ngipon sa iyang amahang balyena. Bisan pag ang iyang mas itom nga kolor ug mas dakong gidak-on klarong nagpakita sa iyang kagikan nga balyena, ang mga opisyal sa parke nagbatbat kaniya ingong “talagsaong panag-angay sa duha ka ginikanan.” Ang iyang nagkagamay nga simod, o “sungo,” sama sa, apan may pagkamubo kay sa, iya sa lumod.

Ang laing bugtong nailhan nga mestisong balyena-lumod natawo sa oceanarium sa Hapon niadtong 1981. Ang mestisong linalang namatay mga bulan sa ulahi. Ang paglaom ba ni Kekaimalu mas maayo?

Ang 16 kilos nga nating mestisong balyena-lumod dayag nga himsog ug nagsugod sa pagsuso nga normal. Nagtaho sa mga komento sa opisyal sa parke, ang Honolulu Star Bulletin and Advertiser nag-ingon human dayon sa pagkahimugso ni Kekaimalu: “Ang purohan sa nati nga mabuhi hangtod mohamtong dili ingon ka maayo niadtong usay-matang nga mga ig-agaw niya . . . Ang mga mestiso kasagaran matawong patay o kaha magkasakit ug mamatay sa sayong panuigon. Ikalipay, . . . si Punahele maoy usa ka eksperyensiyado ug mahigugmaong inahan kinsa nakapadako hangtod sa pagkahamtong ug duha pa ka laing anak nga lumod [sa Sea Life Park].” Ang opisyal nag-ingon: “Siya mapasiboon kaayo, siya maayo gayod nga inahan.” Ang dungog ni Punahele ingong inahan napamatud-ang matuod.

Si Kekaimalu karon nabuhi na kapin sa pito ka tuig. Sa gibug-atong 300 kilos, siya mas dako pa sa iyang inahang lumod. Ug human sa pila ka tuig ingong tigpasundayag sa Whaler’s Cove, ang kaniadto lima-ka-tuig nga mestisong balyena-lumod, nga gituohan sa daghan nga apuli, mihimo ug usa ka halandumong butang niadtong Hunyo 1990. Siya mismo nahimong inahan. “Gituohan sa kadaghanan nga ang mga mestiso mga apuli,” matud ni Marlee Breese, tigbantay sa mga tigpasusong mga hayop sa pasilidad sa Makapuu. “Apan si Kekaimalu dili gayod apuli.” Ikasubo, ang iyang panganay​—usa sa upat ka bahin nga balyena ug tulo sa upat ka bahin nga lumod​—nabuhi lamang sa usa ka semana.

Si Kekaimalu dayag nga dili mahibalong magpasuso sa iyang nati. “Wala ako magtuo nga ang pagkamestiso adunay kalabotan niana,” matud ni Breese. Nagtuo siya nga lagmit ang katarongan kon nganong si Kekaimalu wala magpasuso sa iyang nati mao nga siya bata pa ug wala masayod kon unsaon pagpasuso. “Kining mga hayopa sagad modangat sa seksuwal nga pagkahamtong sa panuigong 8 hangtod sa 10 anyos,” matud ni Breese. Sa pagkahimugso sa iyang unang nati, si Kekaimalu lima ka tuig pa lamang.

Sa Nobyembre 8, 1991, si Kekaimalu nanganak sa ikaduhang nati. Hinuon, niining higayona ang mga trabahante andam na. Tapos sa 24-oras nga pagbantay sa pagtino kon ang inahang mestisong balyena-lumod mismo mopasuso sa iyang nati, sila mitabang. Si Kekaimalu gihaw-as gikan sa tubig pinaagi sa usa ka sang-ayan, ug gigatasan siya pinaagig mamador. ‘Hinungdanon ilabina nga makuha ang unang gatas sa inahan,’ misaysay si Breese, ‘sanglit kana nagapasa sa mga pangontra sa sakit ngadto sa nati.’ Sulod sa mga semana gatasan sa mga trabahante ang inahan kas-a sa usa ka adlaw, nga nagkuha ug usa ka litrong gatas gikan kaniya.

Unya ang gatas sa mestisong balyena-lumod gisagol sa hinimog-tawo nga gatas. Hinimo kini sa Florida, T.B.A., panahon sa paningkamot sa pagluwas sa usa ka nasayad nga lumod. Gikan sa alas sayis sa buntag hangtod sa tungang gabii, ang nating mestisong balyena-lumod gipasuso matag duha ug tunga ka oras pinaagi sa usa ka tubo sa tiyan. Siya nadugangan ug tunga sa kilo matag adlaw sa timbang. Tali sa mga pagpasuso, ang apohan, inahan, ug nati duyog nga magduladula sa usa ka dakong tangke.

Sa panahon sa pagsulat niini, ang kalaoman sa pagkabuhi daw maayo alang sa bugtong nailhan sa kalibotan nga apo sa balyena ug lumod. Tingali siya sa umaabot mosunod sa tradisyon sa pamilya ug mosalida diha sa pasundayag sa Whaler’s Cove. Kasamtangan, ang kalibotan nahatagan sa usa pa ka panan-awng daan sa katingad-ang potensiyal alang sa panagkadaiya nga gitukod sa Diyos diha sa iyang kalalangan.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 15]

Usa ka mestisong balyena-lumod uban sa iyang mga kaubang lumod

[Credit Line]

Monte Costa, Sea Life Park Hawaii