Dagkong mga Siyudad sa Komersiyo

ANG karaang Babilonya gitawag sa Bibliya ug “siyudad sa mga magpapatigayon.” (Ezekiel 17:4, 12) Kanang terminoha haom usab sa karaang Tiro, nga karon nailhang Sur, usa ka dunggoanan sa Dagat Mediteranyo sa tunga sa Beirut (Lebanon) ug Haifa (Israel).

Sumala sa usa ka tinubdan, ang Tiro maoy “usa ka dakong dunggoanan sa Phoenicia sukad sa mga 2000 BC padayon.” Sa panahon nga gisakop sa mga Israelinhon ang Yutang Saad sa mga 1467 W.K.P., ang Tiro maoy usa ka dakong gahom sa dagat. Ang mga marino niini ug komersiyal nga panon sa mga barko nabantog tungod sa ilang mga panaw ngadto sa halayong mga dapit.​—1 Hari 10:11, 22.

Mas Gamhanang Panon sa mga Barko

“Gamhi, Britanya, gamhi ang mga balod,” misulat ang ika-18ng siglo nga magbabalak nga taga-Scotland nga si James Thomson bahin sa panon sa mga barko nga nagtabang paghimo sa Britanikong Empiryo nga usa sa labing dakong komersiyal nga mga higante nga naglungtad sukad. “Ang gahom sa kadagatan nagagarantiya sa pagkadili-masulong sa Britanya, ang kasegurohan sa iyang imperyal nga mga bahandi, ug ang malinawong pag-ugmad sa iyang tibuok-kalibotang mga intereses sa pamatigayon.”​—The Cambridge Historical Encyclopedia of Great Britain and Ireland.

Samtang nagakalapad ang empiryo sa Britanya, ang pamatigayon niini mikaylap sa tibuok yuta. Tali sa 1625 ug 1783, ang importasyon niini mitubo ug duolan sa 400 porsiento ug ang eksportasyon kapin sa 300 porsiento. Pagka 1870, ang mga pabrika sa Britanya naggamag kapin sa un-tersiya sa ginama sa pabrika nga mga manggad sa kalibotan. Uban sa pound sterling nga maoy nangibabaw sa internasyonal nga patigayon, ang London nahimong walay kaparang nga sentro sa panalapi sa kalibotan.

Karon ang London lahig kahulogan sa nagkalainlaing tawo. Ang mga mahigugmaon sa musika maghunahuna sa teyatro sa Covent Garden o sa Royal Festival Hall, ang mga magdadayeg sa mga dula maghunahuna sa Wembley ug Wimbledon nga mao ang natad sa dulang tennis, ang mga tigtan-aw sa teyatro sa West End. Ang mga tigsunod sa urog sa bisti maghunahuna kaha sa Savile Row o sa Carnaby Street, ang mga estudyante sa kasaysayan sa Tower of London ug sa British Museum, samtang ang mahigugmaog maluhong pasundayag​—dugang pa sa tabitabi ug iskandalo​—mahimong maghunahuna sa Houses of Parliament ug Buckingham Palace.

Sa katingalahan, walay mausa niining mga pangdani sa turista ang nahimutang sa siyudad mismo sa London. Ang sentro sa London, nga yanong gitawag nga Siyudad, nagsilbing komersiyal nga sentro sa kaulohan nga gilangkoban sa dinosenang kanait nga mga lungsod. Sulod sa “Square Mile” sa London makita ang Bank of England, nga mahigugmaong gitawag nga Old Lady of Threadneedle Street. Kini nahimong korporasyon pinaagi sa akta sa Parliamento niadtong 1694 ug usa sa labing karaang mga bangko sentral sa kalibotan. Kining gamhanang mga institusyon nagsilbing mga bangkero sa kagamhanan, nagdumala sa kalihokan sa komersiyal nga mga bangko, ug nagakontrolar sa gidaghanon sa salapi ug utang, nga kasagarang makaimpluwensiyag dako sa polisa sa kagamhanan sa ekonomiya. Makita usab sa Siyudad ang Stock Exchange ug ang duol nga Lloyd’s of London, ang internasyonal nga mga ahente sa seguro.

Gitawag ug Swinging London sa katuigang 1960 tungod sa libre-libre nga estilo niini sa pagkinabuhi, ang Siyudad bisan pa niana nakabaton sa iyang bahin sa kasub-anan sa mga 2,000 ka tuig nga paglungtad. Niadtong 1665 ang Dakong Hampak​—usa ka epidemya sa bubonic plague​—nakapatay ug duolan sa 100,000 ka tawo, ug usa ka tuig sa ulahi ang Dakong Sunog halos nag-ugdaw sa Siyudad. Ning bag-o pa, ang mga pagpamomba sa mga ayroplanong Aleman panahon sa Gubat sa Kalibotan II nakapatay ug 30,000 ka lungsoranon sa London ug nakalumpag o nakadaot sa 80 porsiento sa mga balay niini.

Naapsan sa Usa ka Batan-on

Kon itandi sa London, ang siyudad sa New York, nga natukod niadtong 1624 sa mga lalin nga Olandes ug ginganlag New Amsterdam, maoy usa lamang ka batan-on. Apan karong adlawa kini maoy usa sa kinadak-an ug kinapulikiang mga dunggoanan sa kalibotan; usa ka sentro sa industriya, pamatigayon, ug panalapi; ug ang balay sa daghan sa labing dagkong mga bangko ug pinansiyal nga mga institusyon sa kalibotan. Ingong sentro sa komersiyo, gilabwan niini ang Amsterdam ug London. Daw simboliko sa pagkalabaw niini, ang kaluhang torre sa New York World Trade Center, nga nauyog niadtong 1993 sa bomba sa terorista, magarbohon gihapong naghangad sa ilang mga ulo nga 110 ka andana ngadto sa langit.

Sama sa nasod diin kini mao ang kinadak-ang siyudad, ang New York maoy tagboanan sa mga nasyonalidad. Sukad sa 1886 ang Statue of Liberty sa dunggoanan niini nagpangamay sa mga lalin ngadto sa usa ka kalibotan nga nagsaad ug kagawasan ug managsamang kahigayonan.

Ang pipila sa mga karsada sa New York maoy labaw pa kay sa mga ngalan lamang. Pananglitan, ang Broadway mao ang simbolo sa kalingawan sa teyatro, nga maoy tighimog mga sukdanan ug tigsugod sa mga uso nga nagapasangkad sa pag-impluwensiya sa tibuok kalibotan. Ug komosta na man ang Wall Street? Niadtong 1792 usa ka grupo sa 24 ka tigbaligyag aksiyones nagtigom didto ilalom sa kahoyng buttonwood sa paghisgot sa pagtukod ug New York Stock Exchange. Opisyal nga naporma niadtong 1817, ang Stock Exchange, karon ang kinadak-ang baligyaanan sa mga aksiyones, karon nailhan sa tanan ingong yanong Wall Street.

Ang Broadway nagtanyag ug makalilipayng kalingawan, apan dili kini makalabaw sa Wall Street kon bahin sa tinuod nga drama. Niadtong Oktubre 1987, dihang ang Wall Street nahiagom sa labing lalom, labing kusog nga pagkahulog sa kasaysayan, ang tanang 22 ka baligyaanan sa aksiyones sa tibuok kalibotan nangahagsa usab. Usa ka “pagbati nga adunay makuyaw nga mahitabo” ang nangibabaw​—matud pa sa gisulat sa usa ka reporter​—gisugnoran sa mga balita sa “makuyaw nga pag-us-os sa prisyo diha sa tanang mas-sayong-mobukas nga mga baligyaanan: Tokyo, Hong Kong, London, Paris, Zurich.”

Usa ka mahuyang nga Wall Street, usa ka mahuyang nga World Trade Center​—unsa ang tilimad-on niini alang sa tibuok kalibotang komersiyo?

“Bungbong-sa-Bungbong nga mga Tawo”

Ang Hong Kong baga kaayog populasyon nga kas-a kini haom nga gihubit ingong “bungbong-sa-bungong nga mga tawo.” Ang distrito sa Mong Kok may l40,000 ka tawo matag kilometro kuwadrado! Ang dakong bahin sa dagat gitambakan ug yuta, ug bisan pa niana mga 1 ka porsiento sa populasyon sa literal nanimuyo sa tubig! Gitawag sa lokal nga Tanka, sila nagpuyo sa mga junk o mga sakayan, sama sa ilang mangingisdang mga apohan, nga gikan sa amihanang Tsina ug nagtukod ug gamayng balangay sa pangisda sa ikaduhang milenyo W.K.P.

Sa tungatunga sa ika-19ng siglo, ang mga Britaniko nangabot ug dihadiha nakaila sa maayo estratehiko nga lokasyon sa komersiyo sa Hong Kong. Ang maayong mga dunggoanan niini maabot gikan sa sidlakan ug kasadpan, ug kini nahimutang sa pangunang rota sa pamatigayon tali sa Uropa ug sa Halayong Sidlakan. Ingong resulta sa duha ka Gubat sa Opyo (1839-42 ug 1856-60), ang Tsina napugos sa paghatag sa Isla sa Hong Kong ug mga bahin sa Kowloon Peninsula ngadto sa mga Britaniko, ug busa kini nahimong kolonya sa Britaniko. Niadtong 1898 ang tibuok dapit, dugang pa sa Bag-ong mga Teritoryo sa amihanan, gipaabangan ngadto sa Britanya sulod sa 99 ka tuig. Sa 1997, dihang ang kontrata sa abang matapos, ang Hong Kong iuli ngadto sa Tsina.

Ingon nga haom alang sa siyudad nga gitawag sa National Geographic nga “ikatulo sa labing dakong sentro sa panalapi sa kalibotan ug ika-onse nga labing dako sa ekonomiya sa pamatigayon,” ang Hong Kong puliki sa pagpangita ug sa paggasto sa salapi. “Hinaot nga panalanginan kamo ug kadagaya” mao ang naandang pangomosta panahon sa pagsaulog sa Lunar nga Bag-ong Tuig. Ug daw daghan sa mga molupyo niini ang gipanalanginan kaayo, nga maoy nakaaghat sa magasin sa pagpangangkon nga “ang Hong Kong nakahurot ug mas daghang cognac, matag tawo, ug nagpasiatab nga mas daghan ug Rolls-Royce, matag ektarya, kay sa bisan haing dapit sa yuta.”

Kini nga kadagaya lisod nga mahitabo panahon sa Gubat sa Kalibotan II, sa dihang ang komersiyo sa Hong Kong naapektahan ug dako, nihit ang pagkaon, ug busa daghan kaayong molupyo ang nangalagiw ngadto sa interyor sa Tsina nga ang populasyon mius-os ug kapin sa katunga. Human sa gubat, ang siyudad misugod pag-usab sa pag-asenso nga nakahimo niana nga ekonomikanhong gahom sa Asia. Ang mga produkto niini himalitan sa baligyaanan sa kalibotan tungod kay ang barato nga suweldo ug hilaw nga mga materyales nagpamenos sa kantidad niini. Niadtong 1992 ang mga eksportasyon niini misaka ngadto sa halos 45 ka pilo sa eksportasyon sa 1971.

Unsa kahay epekto sa komersiyal, politikal, ug sosyal nga natad sa dihang ang Hong Kong iuli na ngadto sa Tsina sa 1997? Ang pila ka molupyo ug mga negosyo nabalaka ug namalhin sa laing dapit. Ang uban nagpabilin, apan tingali gitago na nila ang ilang salapi diha sa usa ka dapit diin gibati nilang mas luwas kini.

“Tibuok Kalibotang Kaha nga Depositohanan”

Sa ika-17ng siglo, ang Switzerland misagop sa polisa sa pagkahimong neyutral sa politika, usa ka polisa nga wala maampingi sa tanang panahon. Bisan pa, ang salapi nga gideposito didto giisip nga luwas. Ang sistema sa Sweso sa pagbangko nagatanyag usab ug hingpit nga pagkatinago. Sa ingon ang mga tawo nga gustong magpatago sa ilang bahandi​—sa bisag unsang katarongan​—nakaarang sa pagpabiling dili mahibaloan.

Sa sentro niining mga butanga sa panalapi mao ang Zurich. Uban sa populasyon sa kaulohan nga kapin sa 830,000, kini mao ang kinadak-ang siyudad sa Switzerland. Ang estratehikong lokasyon niini sa mga rota sa patigayon sa Uropa nakahatag dakong kaayohan niini sa daghang kasiglohan, ug karon kini nanguna sa modernong kalibotan sa panalapi. Sa pagkamatuod, si Propesor Herbert Kubly nagtawag sa pangunang dalan sa Zurich nga “ang sentro sa pamangko sa Kontinental nga Uropa ug tibuok kalibotang kaha nga depositohanan.”

Ang Zurich nabantog usab sa relihiyosong mga hitabo. Usa ka Katolikong pari nga ginganlag Huldrych Zwingli nagsangyaw ug serye sa mga sermon didto niadtong 1519 nga nahimong isyu batok sa Katolikong obispo sa siyudad. Ang misunod nga mga debate gihimo niadtong 1523, ug si Zwingli migula nga madaogon. Samtang ang Protestanteng Repormasyon sa Switzerland nagkakusog, ang ubang mga siyudad sa Switzerland midapig kang Zwingli ug nahimong mga tigpanalipod sa iyang matang sa Protestantismo.

Usa ka mas bag-o pang “anak” sa Zurich mao si Albert Einstein, giisip ingong usa sa labing dako sa mga utokang siyentipiko sa kasaysayan. Bisan tuod natawo sa Alemanya, si Einstein nagtuon ug pisiko ug matematika sa Zurich. Usa ka basahon nga iyang gipatik niadtong 1905 nakadaog kaniya sa titulo nga Doktor sa Pilosopiya gikan sa Unibersidad sa Zurich. Ang iyang mga kalamposan maoy naandan sa dugay nang tradisyon sa Switzerland sa pagkahawod sa siyensiya, diin ang Zurich dako gayod ug naamot. Ang Federal Institute of Technology niini nakaanig mas daghang mananaog sa premyong Nobel kay sa bisan unsang ubang siyentipikanhong tunghaan sa kalibotan.

Apan bisan pa sa daghang bahandi niini, sa tanang relihiyoso ug siyentipikanhong panulondon niini, ang Zurich dili kay walay suliran. Ang The European naghulagway ug dili maanindot nga larawan sa siyudad sa miaging Mayo. Kini nagpahayag nga bisan pag gisirhan na ang “dili-maayog dungog nga Needle Park sa siyudad, nga kaniadto maoy usa ka internasyonal nga tapokanan sa mga tiggamit ug droga,” ang tanang tiggamit ug droga yanong namalhin sa usa ka dapit nga nailhang Kreis 5. Kining dapita, matud sa taho, “naghawas sa matang sa butang nga gipaningkamotang itago sa Switzerland​—kawalay-trabaho, kawalay puloy-anan, alkoholismo, pagkawala sa paglaom, mga suliran sa puloy-anan ug, labaw sa tanan, pag-abuso sa droga.”

Sa katingalahan, ang suliran sa pag-abuso sa droga naglangkit sa Zurich uban sa New York ug Hong Kong. Tingali kapin sa 80 porsiento sa heroina nga gipayuhot ngadto sa New York City naggikan sa Golden Triangle nga dapit sa amihanang Myanmar, Thailand, ug Laos, diin ang tago nga mga sosyedad sa Hong Kong nga nailhang mga triad nalangkit pag-ayo sa pagpayuhot sa droga.a Mao nga, daghang dolyares nga nasapi sa mga triad sa Hong Kong gikan sa halin sa heroina sa mga giyanon sa New York malagmit ideposito sa kataposan ngadto sa mga bangko sa Zurich.

Ang dagkong mga dakbayan sa komersiyo, nga tukmang gihawasan sa London, Zurich, Hong Kong, ug New York City, daghan ug kaamgiran sa karaang Tiro. Nangadato sa kadaot sa uban, ang komersiyal nga kalamposan sa Tiro nagdasig ug kamapahitas-on ug garbo ug sa kataposan mitultol sa katalagman.

Ang karon bang mga sentro sa komersiyo mas maayo? Ang ila bang pundasyon mas lig-on? Ang ebidensiya mao nga sila dili mas maayo kay sa mga siyudad nga pagahisgotan sa among sunod nga artikulo.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 10]

Hong Kong