Sydney—Usa ka Masadya nga Dunggoanang Siyudad

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

UNSAY mosantop sa hunahuna inigkadungog nimo sa mga pulong “Sydney, Australia”? Maghunahuna ka ba dayon sa talagsaong opera house diha sa daplin sa tubig, nga ang atop niini nagbalodbalod samag mga layag sa yate o dagko kaayong mga bayanan sa kinhason? Depende sa imong mga interes, mahimong mao kana ang hulagway nga motungha sa hunahuna.

Ang Sydney—ganghaang siyudad sa Australia—giisip sa daghan ingong usa sa labing matahom nga mga siyudad sa kalibotan. Kini mao ang kaulohan sa New South Wales, ang kinadaghanag molupyo nga estado sa maong kontinente. Apan, ang kaulohan sa nasod mao ang Canberra, mga tungatunga tali sa Sydney ug Melbourne.

Ang mga Sydneysider, nga maoy gusto sa mga pumoluyo sa siyudad nga itawag kanila, sa katibuk-an maoy mahigalaon ug di-mabalak-on. Nga kasagarang gitumong diha sa mga awit sama sa “Sydney Town,” ang Sydney nailhan sa labing menos tulo ka talagsaong mga timailhan: (1) lalom nga kinaiyanhong dunggoanan, (2) nindot, usag-kutay nga taytayan sa dunggoanan, ug (3) talagsaong opera house.

Ang klima maoy kasarangan, nga may aberids nga temperatura sa Pebrero, ang labing init nga bulan, nga 22°C., samtang ang labing tugnaw nga bulan, ang Hulyo, moaberids ug 12°C. Ang ulan sa Australia mokiling sa pagkadili-regular ug pagkadili-matagna, apan ang aberids nga ulan sa Sydney maoy 1,140 milimetros kada tuig, nga kasagaran niini mobundak panahon sa mga bulan sa ting-init (Disyembre hangtod Marso).

Makadungog ka ug dugang pa mahitungod sa Sydney sa umaabot nga mga bulan tungod kay kini napilian ingong siyudad nga pagahimoan sa Dulang Olimpiada sa tuig 2000.

Silotanan nga Kolonya nga Nahimong Mauswagon nga Siyudad

Kon itandi sa daghan pang ubang mga siyudad nga ilado sa kalibotan, ang Sydney bag-ohay pa, sanglit ang kasaysayan niini mobalik ug kapin lamang sa 200 ka tuig ngadto sa 1770, sa dihang gihimo sa Britanikong manunuhid nga si Kapitan James Cook ang iyang makasaysayanhong pagdunggo sa Botany Bay. (Ang amihanang baybayon sa Botany Bay mao na karon ang nahimutangan sa internasyonal nga erport sa Sydney.) Nga naglawig ug pipila ka milya paamihanan, iyang gisayloan ang usa ka lalom nga kinaiyanhong dunggoanan nga iyang ginganlag Port Jackson. Sa ingon, wala siya moagi taliwala sa duha ka lawis nga motultol ngadto sa dunggoanan.

Dayon, sa 1788, si Gobernador Arthur Phillip miabot gikan sa Inglaterra uban ang Unang Plota ug ang karga niini nga Britanikong mga piniriso. Siya mikawas sa baybayon aron sa pagtukod ug gamayng balangay sa Botany Bay apan nakahukom nga kadto dili angay. Tungod niana, siya mikuhag tulo ka walay-atop nga mga sakayan ug milawig paamihanan aron sa paglantaw kon makakaplag siyag mas maayong dapit.

Tinuod, pipila lamang ka kilometros ang gilay-on, iyang nadiskobrehan ang katingad-ang lalom ug luag nga luok nga wala tagda ni Cook. Diha sa usa ka iladong mensahe ngadto kang Lord Sydney, ang sekretaryo sa kalihokan sa nasod sa Inglaterra, gisulti ni Phillip ang iyang mga opinyon bahin sa Port Jackson: “Kami . . . nalipay nga makaplagan ang kinamaayohang dunggoanan sa kalibotan, nga diha niana ang usa ka libong barko sa panggubatan makapondo nga may bug-os gayod nga kasegurohan.” Isip pasidungog kang Lord Sydney, ginganlan ni Phillip ang luok nga Sydney Cove ug nagtukod sa unang gamayng balangay didto. Ang ngalang Sydney nagpabilin hangtod karon.

Gipakanaog ang tanan nga lalaking piniriso ug dihadiha misugod sa paghawan sa yuta ug paggamag yanong mga puy-anan. Ang plota may dalang daghang piniriso maingon man usab ubay-ubayng asawa ug mga bata, silang tanan kinahanglang magpahiuyon kutob sa maarangan niining pinugos nga bag-ong “pinuy-anan” nga linibo ka kilometros ang kalayo gikan sa ilang nasod nga natawhan. Sa misunod nga 20 ka tuig, ang gamayng balangay gilangkoban ug inayom-ayom nga mga tolda ug temporaryong mga puy-anan—daghan niini maoy mga payag ug mga balongbalong lamang—tungod kay sa sinugdan kini usa lamang ka balangay sa piniriso. Ugaling, sa 1810 si Gobernador Lachlan Macquarie miabot sa Sydney, ug ang iyang 11 ka tuig nga paglingkod sa puwesto nagpahinabog kusog nga kausaban sa kolonya.

Usa ka Siyudad Nagsugod sa Pagkaporma

Ubos sa direksiyon ni Macquarie, ang usa ka arkitekto nga mikuyog kaniya gikan sa Inglaterra, nga gitabangan sa usa ka gibuhiang piniriso nga arkitekto usab, nagdisenyog daghang tinukod sa Sydney ug sa palibot niini. Kini dihadihang naghatag sa kampo sa mga piniriso ug atmospera sa pagkapermanente. Siyempre, dili problema ang trabahante, sanglit daghang piniriso. Dugang pa, dihay daghang suplay sa sandstone nga maayo kaayong gamiton alang sa pagpanukod.

Ang awtor nga si Portia Robinson, diha sa iyang librong The Women of Botany Bay, naghubit sa kusog nga kausaban sa kolonya: “Ang mga bisita, gawasnong mga molupyo, opisyales, mga sundalo, ang mga piniriso mismo nga miabot sa New South Wales sa ulahing mga tuig sa dekada ni Macquarie [1810-21], nga nagdahom sa pagkakaplag sa pagpatuyang, paghuboghubog ug kahilayan nga gituohan sa Britanya nga maoy kinaiyahan sa kolonya, nahingangha sa ‘pagkasibilisado’ niini. Imbes sa mga payag ug mga balongbalong ilang nakita ang mga mansiyon ‘nga magdayandayan sa Hanover Square . . . mga dalan nga ingon ka taas sa Oxford Street’, nindot nga mga simbahan ug publikong mga tinukod, dalan ug taytayan, tindahan ug tanang matang sa negosyo, hinlo nga gamayng mga balay alang sa mga trabahante, nindot nga mga karwahe alang sa mga adunahan . . . ‘ang tanan nanghimakak nga kini maoy usa ka kolonya sa mga piniriso’.”

Busa sa dihang si Gobernador Macquarie mibiya sa 1821, ang Sydney may 59 na ka mga tinukod nga ginama sa sandstone, 221 nga ginama sa tisa, ug 773 ka balay nga ginama sa kahoy, dugang pa sa mga balay ug publikong mga tinukod nga gipanag-iya sa gobyerno. Karon ang siyudad sa Sydney, nga may populasyon nga duolan sa upat ka milyon, nagbarog isip pamatuod sa kamamugnaon sa mga piniriso ug sa gawasnong mga molupyo ug sa ilang mga pamilya ug sa panglantaw sa unang mga gobernador sa kolonya.

Ang ‘Nindot ug Luag nga Dunggoanan’ sa Sydney

Bisan tuod kasagarang tawgon sa mga Sydneysider ang Port Jackson nga Sydney Harbour, ang opisyal nga dunggoanan sa pagkatinuod gilangkoban sa tulo ka dapit—Middle Harbour, North Harbour, ug Sydney Harbour. Gikan sa dunggoanan ang Parramatta ug Lane Cove nga mga suba nasumpay abot gayod sa mga sikbit sa siyudad.

Ang Sydney Harbour maoy usa sa kinamaayohan nga kinaiyanhong mga dunggoanan sa kalibotan, ang batoon nga baybayon niini sa sandstone moabot ug 240 kilometros. Ang aktuwal nga distansiya diha sa deretsong linya gikan sa entrada sa dunggoanan hangtod sa dapit diin kini mosagol sa Parramatta River maoy 19 kilometros, ug ang kinatibuk-ang tubig niini maoy 54 kilometro kuwadrado. Ang giladmon sa tubig duol sa baybayon sa dunggoanan maoy usa sa talagsaong mga bahin niini, ug ang kinalawomang bahin may sukod nga mga 47 metros. Ang talagsaong entrada gikan sa Dagat Pasipiko maoy agi sa duha ka pangpangon nga lawis—ang North Head ug South Head. Ang mga lawis maoy mga duha ka kilometro lamang ang gilay-on sa usag usa, ug ang bug-os nga gidak-on sa dunggoanan dili mamatikdan hangtod makasulod ka na gayod. Kini mahimong magpatin-aw kon nganong si Kapitan Cook wala makapanuhid sa mas bug-os sa iyang gituohang usa lamang ka laing luok.

Balik niadtong 1788, si Gobernador Phillip gikutlo nga misulti bahin sa Sydney Harbour: ‘Kon mahitungod sa kadako ug kasegurohan, labaw gayod kini sa bisan unsa nga akong nakita sukad, ug ang labing eksperyensiyadong mga nabigador nga nakauban nako bug-os nga miuyon nga kini nindot ug luag nga dunggoanan, nga may igong giladmon alang sa kinadagkoang mga barko, ug may luna nga mapahimutangan, uban ang bug-os nga kasegurohan, sa bisan unsa ka daghang barko nga matigom.’

Sydney Harbour nga Taytayan —Usa ka Obra-Maestra sa Inhenyeriya

Balik pa sa 1815, ang panginahanglan alang sa usa ka taytayan tadlas sa dunggoanan gikan sa amihanan paingon sa habagatan ugdang nga gitimbangtimbang, apan ang unang gitala nga dibuho sa usa ka taytayan wala mabatoni hangtod 1857. Sumala sa kahimtang niini karon, ang taytayan nagsukad sa Dawes Point sa habagatang bahin sa dunggoanan ngadto sa Milsons Point sa amihanang baybayon—diha sa eksaktong dapit diin kini una nga gisugyot! Isip usa sa kinatas-ang usag-kutay nga mga taytayan sa kalibotan, ang pagtukod mikabat ug siyam ka tuig ug migastog halos 20 ka milyong Australianhong dolyar—dako kaayong kantidad sa katuigan sa depresyon sa sayong bahin sa katuigan sa 1930. Kini opisyal nga gibuksan alang sa trapiko sa Marso 19, 1932.

Ang nagbuntaog nga arko sa tunga maoy 503 metros ang gitas-on, nga ang tuktok niini may sukod nga 134 metros ibabaw sa tubig. Ang hawan ilalom sa taytayan maoy mga 50 metros, sa ingon magpaposible sa kinadagkoang mga barko nga hilwas nga moagi sa ilalom. Ang latayan mismo maoy 49 metros ang gilapdon ug sa orihinal may dobleg-agian nga riles para sa tren, dobleg-agian para sa trambia (agianan sa streetcar), unom ka agianan nga karsada, ug duha ka agianan sa naglakawng mga tawo. Sa 1959, ang mga trambia sa Sydney gipulihan ug mga bus, mao nga ang mga agianan sa trambia gihimong mga agianan sa sakyanan sa karsada. Karon adunay walo ka agianan alang sa mga kotse, bus, ug trak. Ang bug-os nga gitas-on sa taytayan, lakip sa entrada niini, maoy 1,149 metros.

Pag-abot sa mga tuig 1980, ang trapiko diha sa taytayan naghuot pag-ayo nga gihunahuna ang pagbukas ug laing tabokanan sa dunggoanan. Mas praktikal nga moagi ilalom sa tubig niining higayona. Busa, sa Agosto 1992, ang upat-ug-agianan nga tunel sa dunggoanan gibuksan.

Ang pagpaseyo tabok sa taytayan magtanyag ug nindot nga mga talan-awon sa Sydney. Sa amihanang bahin sa dunggoanan, nga nahimutang diha sa punog-kahoy nga mga bakilid, mao ang Taronga Zoological Park. Sa atbang nga bahin sa dunggoanan ug halos ubos sa taytayan, sa Bennelong Point, mao ang dili-hisaypan nga opera house sa Sydney.

Ang Mutya sa Sydney Diha sa Dunggoanan

Nga gihubit ingong ang “mutya sa Bennelong Point,” ang Sydney Opera House gilibotan diha sa tulo ka kilid sa asul nga katubigan sa Sydney Harbour. Kon hayag ang adlaw daw mutya gayod kining tan-awon. Magabii ang daw-mga-bayanan-sa-kinhason nga atop nga may Gothic nga arkitektura hayag kaayong mokislap tungod sa mga suga sa opera house.

Ang pasiuna sa librong A Vision Takes Form naghubit sa epekto kon makita ang opera house: “Ang Sydney Opera House nahimong usa niadtong mga tinukod nga nagbaton ug tino nga bag-ong dagway sa matag gamayng pagbalhin sa anggulo o kausaban sa kahayag. . . . Ang sayo sa buntag nga gabon o ang dan-ag sa ulahing bahin sa pagsalop sa adlaw makatabang sa pagpasinaw sa daw-mga-bayanan-sa-kinhason nga atop nga morag mga helmet gikan sa asoy bahin sa sugilanon sa mga higante.”

Ang disenyo sa opera house gimugna sa taga-Denmark nga arkitekto nga si Jørn Utzon ug sa kataposan gipili gikan sa kapin sa 200 ka internasyonal nga mga salmot sa kompetisyon sa disenyo. Apan may mga bahin sa iyang disenyo nga giisip nga dili praktikal ug nagkinahanglan ug dudagkong kausaban.

Ang Architects’ Journal sa London naghubit niini ingong “ang sulondan sa mithianong pagpangulit diha sa talagsaong sukod.” Apan, ang pagpatuman niining maong mithianong pangandoy naghatag ug dagkong mga suliran sa inhenyeriya. Duha sa mga inhenyero, si Sir Ove Arup ug Jack Zunz, miingon: “[Ang] Sydney Opera House maoy . . . usa ka panimpalad sa pagpanukod. . . . Sanglit talagsaon kaayo ang mga kahimtang nga ubos niana kini gitukod, ug sanglit ang mga problema niini lisod kaayo, kini nakapatungha ug talagsaong kahigayonan . . . para sa kaugmaran sa bag-ong mga metodo. Daghan niini ginagamit na sa mas kasagarang mga taytayan ug mga buhat sa pagpanukod.”

Ang orihinal nga gibanabanang gastos sa opera house maoy 7 ka milyong Australianhong dolyar, apan sa panahon sa pagkatapos niini sa 1973, ang gastos misulbong ngadto sa dako kaayong 102 ka milyong dolyar!

Pagtan-aw sa Sulod sa Opera House

Sa atong pagsulod sa koridor, atong mamatikdan nga ang kahayag sa adlaw molusot sa duha ka lut-od sa bildo diha sa pormag-kono nga mga baba sa daw-mga-bayanan-sa-kinhason nga atop. Ang bungbong sa tinukod mao ang makapahibulong nga katibuk-ang 6,225 metro kuwadrado sa espesyal nga bildong gigama sa Pransiya. Sunod mosulod kita sa konsiyertohanan. Samtang magtindog kita sa likod nga magtan-aw sa 2,690 ka lingkoranan paingon sa entablado, makadayeg kita sa pagtan-aw sa kinadak-ang mekanikal nga tracker organ sa kalibotan, nga may 10,500 ka tubo sa organ.a Ang kisame may gihabogong 25 metros, nga moresulta sa kubikong kapasidad nga 26,400 metro kubiko. Kini “mohatag ug panahon sa paglanog nga mga duha ka segundos nga magtugot sa kananoy sa musika nga madungog uban ang kusog, tibuok ug nindot nga tunog,” nag-ingon ang giya nga brosyur.

Sama ka nindot usab ang tulo pa ka ubang mga awditoryum, nga gidisenyo alang sa opera, mga konsiyerto sa dagkong mga orkestra, ballet, mga pelikula, mga solo recital, drama, chamber music, mga pasundayag, ug mga kombensiyon. Sa katibuk-an adunay 1,000 ka lawak diha sa opera house nga tinukod, lakip ang mga restawran, ilisanan, ug uban pang mga pasilidad nga makapaharuhay.

Ayawg Sipyata sa Pagduaw ang “Zoo”!

Kon nagplano kang moduaw sa Sydney, seguradohang ilakip ang pagsakay ug sakayan o lantsa palibot sa dunggoanan. Dili ka magmahay niini. Pagsakay ug lantsa paingon sa Taronga Zoo. Dili tanang bisita nga moadto sa Australia ang dunay panahon sa pagtan-aw sa Australianhong kalasangan ug sa ihalas nga kahayopan niini. Busa, ang usa ka adlaw sa zoo mahimong usa ka kombinyenteng adbentura ngadto sa “kabanikahan” sa Australia. Ang zoo nagpasundayag sa talagsaong ihalas nga kahayopan sa Australia, gikan sa mga kangaroo ngadto sa mga koala ug mga platypus ngadto sa mga dingo. Nga pipila ka minuto lamang sakay sa lantsa sa dunggoanan gikan sa terminal sa lantsa duol sa opera house, ang zoo halos anaa diha sa kinapusoran sa Sydney. Kini giklasipikar nga usa sa labing maayo sa kalibotan. Samtang anaa diha sa dapit sa dunggoanan, malingaw sa libreng kalingawan nga gitagana sa daghang matang sa mga maglilingaw diha sa dalan—mga sirkiro, mga Aborigine nga nagtugtog sa didgeridoo (usa ka naandang Aborigine nga tulonggon), o mga musikero nga nagtokar ug jazz.

Kami masaligon nga malingaw ka pag-ayo sa imong pagduaw sa Sydney—usa ka masadya gayod nga siyudad nga nahimutang sa nindot kaayong dunggoanan diha sa asul nga katubigan sa Habagatang Pasipiko. Ug kinsay nasayod, basin amo kang dapiton sa usa ka barbikyu nga parti!

[Footnote]

[Mga mapa sa panid 14]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Sydney

Baybayon sa Manly

Port Jackson

Sydney Harbour Bridge

SYDNEY

Botany Bay

[Hulagway sa panid 15]

Sentrong distrito sa negosyo sa Sydney

[Hulagway sa panid 15]

Hulad sa “Bounty,” sa Botany Bay

[Hulagway sa panid 15]

Tren nga nagbiyahe sa habog nga riles diha sa sentro sa Sydney

[Hulagway sa panid 16, 17]

Sydney Opera House ug taytayan sa dunggoanan

[Credit Line]

Pinaagi sa kortesiya sa Sydney Opera House Trust (hulagway iya ni Tracy Schramm)

[Hulagway sa panid 17]

Sulod sa Opera House, uban sa 10,500-ka-tubong organ niini

[Credit Line]

Pinaagi sa kortesiya sa Australian Archives, Canberra, A.C.T.

[Hulagway sa panid 18]

Baybayon sa Manly, Sydney