Pagpaniid sa Kalibotan

Kinadak-ang Buslot Nakaplagan Diha sa “Ozone Layer” sa Antartika

Sa Septiyembre 1998, ang buslot nga maporma kada tuig diha sa ozone layer ibabaw sa Antartika nakaabot sa kinadak-ang sukod, nagtaho ang The UNESCO Courier. Ang mga hulagway sa satelayt nagpakita nga ang buslot midako ngadto sa mga duha ug tunga ka pilo sa luna sa Uropa. Ang ozone layer diha sa stratospera magapanalipod sa buhing mga linalang ug mga ekosistema sa kalibotan gikan sa ultraviolet nga radyasyon sa adlaw. Ang dugang nga radyasyon magbutang sa mga tawo sa mas dakong kapeligrohan sa pagkasunog sa panit, kanser sa panit, ug mga katarata, nag-ingon ang taho. Ang mga chlorofluorocarbon (CFCs), nga ginagamit ingong mga substansiyang makapabugnaw ug pang-espri sa aerosol, maoy giingon nga pangunang hinungdan sa pagkadaot sa ozone layer. Sa 1987, sa usa ka komperensiya sa Montreal, 165 ka nasod ang nagpasalig nga undangon ang paggamit niini. Bisan pa niana, ang The UNESCO Courier nag-ingon nga “mokabat ug labing menos 60 ka tuig aron ang CFCs bug-os nga mahanaw gikan sa stratospera.”

Tuig sa Taas nga Temperatura sa Kalibotan

Ang miaging tuig, 1998, mao ang kinainitang tuig sukad sa 1860, nagtaho ang Science News. Gibanabana nga ang kasarangang temperatura sa nawong sa yuta milabaw ug 0.58°C. sa aberids nga temperatura tali sa 1961 ug 1990. “Alang sa mga tigtuon sa klima, kinsa mabalaka bisan sa gagmay rang mga kausaban sa klima sa kalibotan, ang kainit sa miaging tuig maoy taas kaayo,” nag-ingon ang magasin. Ang taho nag-ingon usab nga pito sa kinainitang mga tuig nga natala nahitabo sukad sa 1990, ug tanan nga kinalabwang napulo nahitabo sukad sa 1983. Sumala kang Jonathan Overpeck, sa U.S. National Oceanic and Atmospheric Administration, ang milabayng duha ka dekada mahimong mao ang kinainitan sa miaging 1,200 ka tuig. Ang World Meteorological Organization nagtaho nga ang amihanang mga bahin lamang sa Uropa ug Asia ang wala maapil sa pagsamot sa kainit. Ang habagatang Tinipong Bansa nakasinati ug hilabihang kainit sa ting-init, ug sa sentral nga Rusya ang taas nga init nga panahon sa Hunyo mipatay ug kapin sa 100 ka tawo ug misangpot sa dagkong mga sunog.

“Cork,” Ekonomiya, ug Ihalas nga Kahayopan

Otsenta porsiyento sa cork, o sungsong sa botelya, sa kalibotan maggikan sa panit sa cork-oak nga mga kahoy sa habagatang Espanya ug Portugal. Lakniton sa mga mag-uuma didto ang panit sa ilang dagkong mga kahoy kada siyam ka tuig. Ang cork oak mao lamang ang kahoy nga mopatubo pag-usab sa panit niini nianang paagiha. Di pa dugay, kining trabahoa nga mga siglo na ka dugay nameligro tungod sa pag-uswag sa paggamit ug plastik nga mga taklob sa botelya, nagtaho ang Guardian Weekly sa Manchester, Inglaterra. Kon mahunong ang industriya sa kinaiyanhong cork, ang mga kahoy mahimong pamutlon aron sa pagtanom ug mas dagkog-kita nga mga tanom. Ang mga konserbasyonista nahadlok nga daghang langgam ang sa ingon mawad-an sa mga lasang nga ginasaligan niini aron makapabiling buhi. “Kap-atag-duha ka espisye ang nag-agad sa mga oak,” nag-ingon ang mantalaan, “lakip ang nameligrong Espanyol nga imperial eagle nga mohimog salag diha niana ug may katibuk-ang gidaghanon nga 130 ka paris.”

Bag-ong ‘Bugnaw nga Gubat’

“Ang mga tigbaligya naningkamot nga kanunayng puno ug ice cream ang ilang mga freezer tungod kay ang mga taga-Slovenia maikagong mopalit sa tanang lainlaing matang ug timpla sa ice cream nga mapalit,” nagtaho ang Delo nga mantalaan sa Ljubljana. Sumala sa mantalaan, ang pagkagusto sa mga taga-Slovenia sa ice cream nagkakusog—ang mga tiggamag ice cream didto dili pa dugayng nagtala ug 22-porsiyentong pag-uswag sa tinuig nga halin. Niining maong gikusgon sa pagtubo, ang tinuig nga konsumo sa ice cream sa nasod nga 4.3 litros kada tawo sa ngadtongadto molabaw gayod sa aberids sa Kasadpang Uropa nga 5.5 litros. Apan, sa bangga sa kinan-anay ug ice cream sa Uropa, ang mga Sweko mao gihapon ang molabaw. Sumala sa Euromonitor nga mao ang grupong nagtuon sa mga impormasyon bahin sa mga produkto, ang mga taga-Sweden mokaon sa aberids nga halos 16 litros nga ice cream kada tawo sa matag tuig. Sa tibuok kalibotan, ang mga Amerikano maoy nanguna, nga mokaon ug kapin sa 20 litros matag tuig ang kada tawo.

Mga Paglubong nga Makapasamot sa Kakabos

“Ang gastos sa pagkinabuhi nagkamahal,” nagtaho ang Times of Zambia, “apan . . . ang gastos sa pagkamatay labaw pang nagkamahal.” Sa daghang bahin sa Aprika, lakip sa Zambia, ang mga paglubong kasagarang ilangan aron sa pagtugot ug panahon alang sa mga higala ug mga paryente gikan sa lagyong mga dapit sa pag-abot ug pag-apil sa mga rituwal sa pagbangotan nga dangtag usa ka semana o mas dugay pa. Kasagaran, ang tanang presente magdahom nga pakan-on ug pasak-on. Ang namatyan nga pamilya gidahom usab nga mohatag ug kuwarta sa mga kabos aron iplete pauli sa ilang mga puy-anan. Ang maong mga paglubong makapasamot sa kakabos sa daghang namatyan nga mga pamilya. “Ang modernong mga paglubong,” nag-ingon ang taho, “nagkamahal tungod sa daghan kaayong tigbangotan nga walay ginatabang sa bisan unsang paagi.” Ang mantalaan nagsugyot nga ang paglubong himoon dayon human sa kamatayon sa usa ka tawo aron makunhoran ang kabug-at sa namatyan.

Kon sa Unsang Paagi ang “Green Tea” Makabugno sa mga Selula sa Kanser

Ang mga pagtuon nagpakita nga ang mga tawong moinom ug green tea may kiling nga makaagom ug mas diyutayng kanser ug nga bisan ang mga mananap nga gipainom sa tsa nakadawat ug susamang mga kaayohan. Dili pa dugay, ang mga tigdukiduki sa Purdue University sa Indiana, T.B.A., nakadiskobre sa mahimong bahin sa rason niana, nagtaho ang Science News. Ang epigallocatechin gallate (EGCg), usa ka substansiya nga anaa sa green tea, mopahunong sa kalihokan sa usa ka enzyme nga gikinahanglan sa mga selula sa kanser aron modaghan. Ang EGCg daw walay samang epekto diha sa pagdaghan sa normal nga mga selula. Ang black tea, nga maoy gusto sa mga 80 porsiyento sa mga palainom ug tsa sa kalibotan, adunay mas diyutayng EGCg. Kanang maong impormasyon, matod sa mga tigdukiduki, mahimong mopatin-aw kon nganong ang black tea dili kaayo epektibo kay sa green tea sa pagpugong sa reaksiyon sa enzyme diha sa mga selula sa kanser nga gipatubo diha sa test tube.

Mga Pinaakan sa Iro ug mga Bata

Ang gagmayng kabataan mao ang labing kasagarang mga biktima sa mga pinaakan sa iro sa Tinipong Bansa, nagtaho ang UC Berkeley Wellness Letter. Bisan pa niana, ang taho nagkomento, ang kadaghanang pinaakan sa iro puwedeng malikayan. Aron makunhoran ang kapeligrohan, ang Wellness Letter nagsugyot nga mosugod ang mga ginikanan pinaagi sa pagpilig itoy nga maayog buot. Sunod, angay nila kining ipakapon ug dayon maluloton apan malig-on nga magbansay niini nga motuman ug nga magmahigalaon sa mga tawo, ilabina sa mga bata. Ang Wellness Letter nag-ingon: “Ayaw gayod pagtuo nga bisan ang labing malumo nga iro mahinangop sa usa ka bag-ong masuso o matinagdanon sa usa ka batang gamay. Pagtaganag pagdumala.” Ang mga bata angayng tudloan nga dili moduol sa iro nga sila ra. Tugoti ang tag-iya sa iro nga maoy magpailaila niini. Pakigsulti sa iro, ug itanyag ang kinumo aron simhoton niini. Kon ang iro mongulob o manindog ang balhibo, magpabiling hilom ug ayawg talikod ug dagan. Ang Wellness Letter nag-ingon: “Ang mga iro, sama sa mga lobo, sa kinaiyanhon mogukod ug moatake sa modagan nga puntirya.”

Pahumot sa Metro?

Ang mga opisyales sa transportasyon sa Pransiya naggamit ug bag-ong pahumot aron moarang-arang ang dili-kaayo-nindot nga baho sa ilalom-sa-yuta nga sistema sa riles sa tren sa Paris. Ang pahumot, nga ginganlan ug Madeleine nga gikuha sa ngalan sa usa sa mga estasyon sa Metro, gidugang sa mga produktong panghinlo nga gigamit sa sistema, nagtaho ang Reuters nga serbisyo sa balita. Ang direktor sa Metro nga si Jacques Rapoport nagpatin-aw nga ang paningkamot nagkinahanglan ug lima ka tuig sa panukiduki ug pag-ugmad. “Kinahanglan kaming mangita ug usa ka baho nga nindot imbes nga isog kaayo, nga magpabilin sulod sa duha ka semana ug nga nagsugyot sa pagbati sa kahinlo ug kapiskay,” siya nag-ingon. Ang mga opisyales sa Metro nagkomento nga ang Madeleine gituyo nga mohatag sa kahumot sa “kabanikanhan, kakahoyan, kabulakan ug prutas.”

Mga Ehersisyo sa Pagpanimbang Aron Malikayan ang Pagkatumba

“Un-tersiya sa mga tawo nga kapin sa 65 anyos matumba sa labing menos kausa sa usa ka tuig, nga daghan kanila makaagom ug mga kadaot sama sa nabali nga mga bat-ang nga mahimong dili na gayod bug-os nga maayo,” nagtaho ang The New York Times. Samtang matigulang kita, ang katakos sa atong lawas sa pagbatyag sa nahimutangan niini magakamenos, nga samot nga makapalisod sa paghupot sa atong pagpanimbang. Ang dili pa dugayng pagtuon sa University of Connecticut School of Medicine nagpakita nga ang regular nga mga ehersisyo sa pagpanimbang, sama sa pagbarog diha sa usa ka tiil o paglakaw ibabaw sa mubong balabag nga kahoy, makapauswag sa pagpanimbang sa edarang mga tawo. Ugaling, si Gina Allchin, sa sentro sa pag-ehersisyo sa Sullivan & Cromwell nga korporasyon, nagtambag nga magsugod ug hinayhinay, nga ilimite ang ehersisyo-sa-panimbang nga mga sesyon ngadto sa napulo ka minuto, duha o tulo ka beses kada semana. Siya nag-ingon: “Kining matanga sa pagbansay maoy hago nga di-himatikdan ug makapabati kanimong lapoy ug sakit ang kalawasan kon pasobrahan nimo kini.”

Edukasyon ug Mangamatay nga Masuso

“Dugang nga $7 bilyones lamang kada tuig ang kinahanglanon alang sa mosunod nga dekada aron mabatonan ang kaylap nga primarya [nga pagpalista sa eskuylahan] sa tibuok kalibotan pag-abot sa tuig 2010,” nag-ingon ang The State of the World’s Children 1999—Education, usa ka taho sa United Nations Children’s Fund. “Kining maong kantidad ubos kay sa ginagasto sa mga Uropanhon sa ice-cream o sa ginagasto sa mga Amerikano sa kosmetiko kada tuig.” Sumala sa The Times of India, 66 porsiyento lamang sa hingkod nga mga lalaki ug 38 porsiyento sa mga babaye sa India ang may edukasyon. Kon mas daghang babaye ang magpalista sa primarya, mokunhod ang mangamatay nga masuso. Ang epekto sa maong pasukaranang edukasyon makita diha sa habagatang estado sa India sa Kerala, diin ang literasiya halos 90 porsiyento ug “ang gidaghanon sa mangamatay nga masuso mao ang kinaubsan sa tanang nagaugmad nga kanasoran.”