Unsa ba ang Talmud?

“Ang Talmud sa walay duhaduha maoy usa sa labing talagsaong sinulat sa tanang panahon.” —The Universal Jewish Encyclopedia.

“[Ang Talmud maoy] usa sa dakong intelektuwal nga mga kalamposan sa tawo, usa ka dokumento nga nanginahanglan kaayo ug pamalandong, makahuloganon kaayo, lisod kaayong sabton nga nagpapuliki kini sa malantip nga mga alimpatakan sa kapin na sa usa ka milenyo ug tunga.” —Jacob Neusner, Hudiyong eskolar ug awtor.

“Ang Talmud mao ang kinataliwad-ang haligi [sa Judaismo] nga nagpaluyo sa tibuok espirituwal ug intelektuwal nga katukoran sa Hudiyohanong kinabuhi.”​—Adin Steinsaltz, eskolar sa Talmud ug rabbi.

ANG Talmud dili malalis nga adunay dakong impluwensiya diha sa mga Hudiyo sa kasiglohan. Hinunoa, kasukwahi sa gikutlo-sa-ibabaw nga mga pagdayeg ang Talmud gitamay ug gitawag nga “usa ka dagat sa kalibog ug pagkadili-tin-aw.” Kini gisaway ingong usa ka mapasipalahong sinulat sa Yawa. Pinaagi sa mando sa papa, kini sublisubling gituki, gisakmit, ug gisunog pa gani nga dinaghan diha sa mga plasa sa Uropa.

Sa tukma unsa kining maong sinulat nga nagpaaghat sa daghan kaayong kontrobersiya? Unsay naghimo sa Talmud nga talagsaon taliwala sa Hudiyohanong mga sinulat? Nganong gisulat kana? Unsang pagkahitaboa nga kana adunay ingong epekto sa Judaismo? Kana ba adunay kahulogan sa dili-Hudiyong kalibotan?

Panahon sa 150 ka tuig human sa pagkalaglag sa templo sa Jerusalem sa 70 K.P., ang mga eskuylahan sa rabbinikong mga manggialamon sa tibuok Israel nagdalidali pagpangitag usa ka bag-ong basehanan sa pagpadayon sa Hudiyohanong batasan. Ilang gidebatehan ug gihiusa ang nagkadaiyang mga tradisyon sa ilang binaba nga balaod. Pinasukad niini nga patukoranan, sila nagbutang ug bag-ong mga limitasyon ug mga kinahanglanon alang sa Judaismo, nga naghatag ug giya alang sa adlaw-adlaw nga kinabuhi sa pagkabalaan nga walay templo. Kining bag-ong espirituwal nga gambalay gilaraw diha sa Mishnah, nga gihugpong ni Judah ha-Nasi sa pagsugod sa ikatulong siglo K.P.a

Ang Mishnah maoy independente, nga wala magtinguhang pakamatarongon pinasukad sa Biblikanhong mga reperensiya. Ang paagi niini sa paghisgot ug bisan gani ang estilo sa Hebreohanon niini maoy talagsaon, lahi sa teksto sa Bibliya. Ang mga desisyon sa mga rabbi nga gikutlo diha sa Mishnah mag-apektar sa adlaw-adlaw nga mga kinabuhi sa mga Hudiyo bisag asa. Sa pagkamatuod, si Jacob Neusner nagkomento: “Ang Mishnah nagtagana sa konstitusyon sa Israel. . . . Kini nagbaod ug pag-uyon ug pagsunod sa mga lagda niini.”

Apan unsa na man kon ang pipila mokuwestiyon kon ang awtoridad ba sa mga manggialamon nga gikutlo diha sa Mishnah managsama gayod sa gipadayag nga Kasulatan? Kinahanglang pamatud-an sa mga rabbi nga ang mga pagtulon-an sa Tannaim (mga magtutudlo sa binaba nga kasugoan) nga makaplagan diha sa Mishnah hingpit nga kaharmonya sa Hebreohanong Kasulatan. Dugang komentaryo ang gikinahanglan. Ilang gibati ang panginahanglan sa pagpatin-aw ug pagpakamatarong sa Mishnah ug pagpamatuod nga kini naggikan sa Kasugoan nga gihatag kang Moises sa Sinai. Napugos ang mga rabbi sa pagpamatuod nga ang binaba ug sinulat nga kasugoan adunay samang kahulogan ug katuyoan. Inay kay mao ang kataposang komentaryo sa Judaismo, nan, ang Mishnah nahimong usa ka bag-ong patukoranan alang sa relihiyosong diskusyon ug lantugi.

Ang Paghan-ay sa Talmud

Ang mga rabbi nga midawat niining bag-ong hagit nailhan ingong Amoraim​—“mga tigsaysay,” o “mga tigpatin-aw,” sa Mishnah. Ang matag eskuylahan nagsentro sa usa ka prominenteng rabbi. Ang gamayng grupo sa mga eskolar ug mga estudyante naghimog mga diskusyon sa tibuok tuig. Apan ang labing hinungdanong mga sesyon gihimo makaduha sa usa ka tuig, panahon sa mga bulan sa Adar ug Elul, sa dihang menos ang buluhatong pagpanguma ug gatosan o linibo pa gani ang makatambong.

Si Adin Steinsaltz nagpatin-aw: “Ang pangulo sa eskuylahan nagdumala, nga naglingkod sa usa ka bangko o diha sa espesyal nga mga banig. Sa atubangang mga laray atbang kaniya naglingkod ang importanteng mga eskolar, apil ang iyang mga kauban o utokang mga estudyante, ug sa luyo nila ang tanang ubang mga eskolar. . . . Ang han-ay sa lingkoranan gipasukad sa usa ka tukmang pagkahubit nga herarkiya [sumala sa kahinungdanon].” Usa ka bahin sa Mishnah ang pagabasahon. Dayon kini itandi sa susama o dugang materyal nga natigom sa Tannaim apan wala mahilakip sa Mishnah. Ang proseso sa pag-analisar magsugod. Ang mga pangutana gipasupot, ug ang mga panagbangi gianalisar aron makaplagan ang pangsulod nga panag-uyon sa mga pagtulon-an. Ang mga tekstong pamatuod gikan sa Hebreohanong Kasulatan gipangita aron paluyohan ang rabbinikong mga pagtulon-an.

Bisan kon mainampingong gigambalay, kini nga mga diskusyon maoy mapugsanon, usahay magubtanon. Usa ka manggialamon nga gikutlo sa Talmud naghisgot ug “mga aligato” nga nanglukso tali sa mga baba sa mga rabbi panahon sa lantugi. (Hullin 137b, Babilonyanhong Talmud) Si Steinsaltz nag-ingon niini bahin sa mga palakaw: “Ang pangulo sa eskuylahan, o ang manggialamon nga nagapahayag ug pakigpulong, maghatag sa iyang kaugalingong interpretasyon sa mga suliran. Ang mga eskolar nga naminaw kasagaran kusganong moatake kaniya pinaagi sa mga pangutanang pinasikad sa ubang mga tinubdan, sa mga panglantaw sa laing mga komentarista, o sa ilang kaugalingong lohikal nga mga konklusyon. Usahay ang debate mubo kaayo ug gitugot lamang ang tin-aw ug makapakombinsir nga tubag sa tinong pangutana. Sa laing mga kaso ang ubang mga eskolar motanyag ug kapiliang mga solusyon ug usa ka dakog-sukod nga debate ang mobanos.” Ang tanang tumatambong gitugotan nga makigbahin. Ang mga isyung napatin-aw panahon sa mga sesyon ipahibalo ngadto sa ubang mga eskuylahan aron marepaso sa ubang mga eskolar.

Hinunoa, kini nga mga sesyon dili lamang kay walay kataposang mga debate bahin sa legal nga mga butang. Ang legal nga mga butang maylabot sa mga lagda ug mga balaod sa relihiyosong kinabuhi sa Hudiyo gitawag ug Halakah. Kini nga pulong naggikan sa Hebreohanong tinubdan nga “moadto” ug nagpasabot sa ‘paagi sa kinabuhi nga kinahanglang buhaton sa usa.’ Ang tanang ubang mga butang​—mga estorya mahitungod sa mga rabbi ug mga tawo sa Bibliya, maalamong mga panultihon, mga ideya bahin sa tinuohan ug pilosopiya​—gitawag ug Haggadah, gikan sa Hebreohanong tinubdan nga “mosulti.” Ang Halakah ug Haggadah gisagol panahon sa rabbinikong debate.

Sa iyang basahon nga The World of Talmud, si Morris Adler nagkomento: “Ang usa ka maalamong magtutudlo mosagbat sa usa ka taas ug lisod nga argumento bahin sa legal nga mga butang pinaagi sa pag-usab sa topiko ngadto sa usa nga dili kaayo budlay ug mas makapalig-on. . . . Busa atong makaplagan ang sugilambong ug kasaysayan, siyensiya ug kasugiran sa maong panahon, Biblikanhong kahubitan ug biograpiya, relihiyosong pakigpulong ug teolohiya nga gihiusa pagtagik ngadto sa, alang sa usa nga dili pamilyar sa pamaagi sa mga eskuylahan, morag usa ka talagsaong panagsagol sa wala maorganisar nga mga impormasyon.” Alang sa mga eskolar sa mga eskuylahan, kanang tanang pag-usab sa topiko adunay katuyoan ug may kalabotan sa punto nga gihisgotan. Ang Halakah ug Haggadah maoy mga igtutukod sa usa ka bag-ong gambalay nga gitukod diha sa rabbinikong mga eskuylahan.

Ang Paghan-ay sa Duha ka Talmud

Sa kataposan, ang pangunang rabbinikong sentro sa Palestina gibalhin sa Tiberias. Ang ubang hinungdanong mga eskuylahan makaplagan sa Sepphoris, Cesaria, ug Lydda. Apan ang nagakadaot nga kahimtang sa ekonomiya, kanunayng kahuyang sa politika, ug sa kataposan ang pagpit-os ug paglutos gikan sa apostatang Kristiyanidad mitultol ngadto sa dinaghang paglalin ngadto sa laing pangunang sentro sa Hudiyong populasyon sa Sidlakan​—ang Babilonya.

Sa kasiglohan, ang mga estudyante mihugop gikan sa Babilonya ngadto sa Palestina aron magtuon ilalom sa bantogang mga rabbi diha sa mga eskuylahan. Usa sa maong estudyante mao si Abba ben Ibo, nga gitawag usab ug Abba Arika​—si Abba ang usang taas ug barog​—apan sa ulahi nailhang Rab. Siya mibalik sa Babilonya sa mga 219 K.P. human magtuon ilalom kang Judah ha-Nasi, ug kini nagtimaan sa hinungdanong kausaban alang sa espirituwal nga importansiya sa Babilonyanhon Hudiyong komunidad. Si Rab nagtukod ug usa ka eskuylahan sa Sura, usa ka dapit nga daghag Hudiyo apan diyutay rag mga eskolar. Ang iyang kabantog nakadani ug 1,200 ka regular nga mga estudyante sa iyang eskuylahan, uban sa dugang linibo nga manambong panahon sa Hudiyong mga bulan sa Adar ug Elul. Ang prominenteng katalirongan ni Rab, si Samuel, nagtukod ug eskuylahan sa Nehardea. Ang ubang hinungdanong mga eskuylahan gitukod sa Pumbeditha ug Mehoza.

Nianang tungora wala na kinahanglana nga mobiyahe pa ngadto sa Palestina, kay ang usa makatuon ubos sa bantogang mga eskolar sa Babilonya. Ang pagkamugna sa Mishnah ingong usa ka separadong teksto nag-andam sa dalan alang sa bug-os nga independensiya sa mga eskuylahan sa Babilonya. Bisan kon lainlaing mga estilo ug mga paagi sa pagtuon ang milambo niadtong tungora sa Palestina ug Babilonya, ang kanunayng komunikasyon ug pagbayloay ug mga magtutudlo nagpreserbar sa panaghiusa sa mga eskuylahan.

Sa hinapos sa ikaupat ug sa pagsugod sa ikalima nga mga siglo K.P., ang situwasyon nahimong malisod ilabina alang sa mga Hudiyo sa Palestina. Ang kaylap nga mga pagpig-ot ug mga paglutos ilalom sa nagdakong awtoridad sa apostatang Kakristiyanohan misangpot ngadto sa kataposang aksiyon sa pagwagtang sa Sanhedrin ug sa posisyon sa Nasi (patriarka) sa mga 425 K.P. Busa ang Amoraim sa Palestina misugod sa paghiusa sa mga sumaryo sa mga debate sa mga eskuylahan ngadto sa usa ka lohikong sinulat aron maseguro ang pagpreserbar niana. Kini nga sinulat, nga gihipos nga dinalidali sa ulahing bahin sa ikaupat nga siglo K.P., nailhan ingong ang Talmud sa Palestina.b

Samtang ang mga eskuylahan sa Palestina nagkahugno, ang Babilonyanhong Amoraim nakaabot sa kinamaayohan sa ilang mga katakos. Napauswag ni Abaye ug Raba ang matang sa debate ngadto sa makuti ug hinashasang mga argumento nga sa ulahi nahimong sumbanan sa Talmudikong pag-analisar. Sunod, si Ashi, ang pangulo sa eskuylahan sa Sura (371-427 K.P.), misugod sa paghipos ug paghashas sa opisyal nga rekord sa mga gihisgotan panahon sa mga debate. Sumala kang Steinsaltz, iyang gibuhat kadto sa “kahadlok nga, tungod kay kadto wala maorganisar, ang dakong bahin sa binaba nga materyal nameligro nga inanayng makalimtan.”

Kining daghan kaayong materyal dili maorganisar sa usa ka tawo o bisan sa usa ka kaliwatan. Natapos ang yugto sa Amoraim sa Babilonya sa ikalimang siglo K.P., apan ang buluhaton sa kataposang paghashas sa Babilonyanhong Talmud gipadayon ngadto sa ikaunom nga siglo K.P. sa usa ka grupo nga gitawag ug Saboraim, usa ka Aramaikong pulong nga nagkahulogang “mga tigpatin-aw,” o “mga tighupot ug opinyon.” Kining kataposang mga tighashas nag-organisar sa linibong wala matapos nga mga sinulat ug sa rabbinikong debate sa kasiglohan, nga naghatag ug estilo ug gambalay ngadto sa Babilonyanhong Talmud nga nagpalahi niana gikan sa tanang nag-unang Hudiyohanong mga sinulat.

Unsa may Nalampos sa Talmud?

Ang mga rabbi sa Talmud naningkamot sa pagpamatuod nga ang Mishnah samag tinubdan sa Hebreohanong Kasulatan. Apan ngano man? Si Jacob Neusner mikomento: “Ang gipahayag nga isyu mao ang kahimtang sa Mishnah. Apan ang kinauyokang punto mao diay ang awtoridad sa manggialamon mismo.” Aron mapalig-on kini nga awtoridad, ang matag linya sa Mishnah, usahay matag pulong, gisusi, gihagit, gipatin-aw, ug gipahiuyon sa usa ka espesipikong paagi. Si Neusner nag-ingon nga niining paagiha ang mga rabbi “nag-usab sa direksiyon sa Mishnah gikan sa usa ka tumong ngadto sa lain.” Bisan kon gigama ingong usa ka sinulat nga kompleto na sa iyang kaugalingon, ang Mishnah giutingkay na nianang tungora. Panahon niining prosesoha, kini gimugna pag-usab, gihan-ay pag-usab.

Kining bag-ong sinulat​—ang Talmud​—nagpaluyo sa katuyoan sa mga rabbi. Ilang gipahimutang ang mga lagda sa pag-analisar, ug busa kana nagtudlo sa mga tawo sa paghunahuna samag mga rabbi. Nagtuo ang mga rabbi nga ang ilang paagi sa pagtuon ug pag-analisar nagbanaag sa hunahuna sa Diyos. Ang pagtuon mismo sa Talmud nahimong tumong, usa ka matang sa pagsimba​—ang paggamit sa hunahuna nga nagsundog konohay sa Diyos. Alang sa sunodsunod nga mga kaliwatan, ang Talmud mismo gianalisar pinaagi sa mao gihapong paagi. Ang resulta? Ang historyador nga si Cecil Roth misulat: “Ang Talmud . . . naghatag [sa mga Hudiyo] ug kinaiyanhong impluwensiya nga nagpalahi kanila gikan sa uban, maingon man sa ilang talagsaong gahom sa pagdumili sa kausaban ug paghiusa ingong katawhan. Ang diskusyon niini pinaagig dayalogo nagpahait sa ilang mga salabotan, ug naghatag kanila . . . ug kalantip sa hunahuna. . . . Ang Talmud naghatag sa gilutos nga Hudiyo sa Edad Medya ug laing kalibotan diin mahimo siyang makaikyas ngadto niana . . . Kini naghatag kaniyag mahulagwayong yutang natawhan, nga iyang madaladala sa dihang ang iyang kaugalingong yutang natawhan nawala.”

Pinaagi sa pagtudlo sa uban sa panghunahuna sa mga rabbi, ang Talmud tinong may gahom. Apan ang pangutana alang sa tanan​—mga Hudiyo ug mga dili-Hudiyo nga managsama​—mao kini, Ang Talmud nagbanaag ba gayod sa hunahuna sa Diyos?​—1 Corinto 2:​11-16.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 31]

Ang Duha ka Talmud​—Unsay Ilang Kalainan?

Ang Hebreohanong pulong nga “Talmud” nagpasabot ug “pagtuon” o “pagkat-on.” Ang Amoraim sa Palestina ug Babilonya naningkamot sa pagtuon, o pag-analisar, sa Mishnah. Ang duha ka Talmud (Palestinianhon ug Babilonyanhon) naghimo niini, apan unsay ilang kalainan? Si Jacob Neusner misulat: “Ang unang Talmud nag-analisar sa ebidensiya, ang ikaduha nag-usisa sa mga pasikaranan; ang una nagpabilin lamang diha sa utlanan sa giusisang butang, ang ikaduha misaylo sa mga utlanan sa butang nga giusisa.”

Ang mas masangkaron ug bug-os nga paghashas sa Babilonyanhong Talmud naghimo niana nga dili lamang mas sangkad apan mas dulot usab ug mas matuhopon sa paagi niini sa panghunahuna ug pag-analisar. Sa dihang ang pulong nga “Talmud” mahisgotan, kasagaran ang Babilonyanhong Talmud maoy gipasabot. Mao kini ang Talmud nga labing gitun-an ug gikomentohan sulod sa kasiglohan. Sa hunahuna ni Neusner, ang Talmud sa Palestina “maoy usa ka sinulat sa kahanas,” ug ang Babilonyanhong Talmud “maoy usa ka sinulat sa henyo.”