Mibalik ang Usa ka Langitnong Bisita

Kometang Halley—Himaya sa Diyos

SA TANANG katahoman nga gibutang sa Diyos sa iyang bituonong kalangitan, ang usa ka dakong kometa, uban sa ikog niini nga halangdong misilhig sa langit, gidayeg nga labing matahom. Pila ra ka tawong buhi karong adlawa ang mahinumdom sa talan-awon sa kometang Halley sa 1910, apan tulo na ka kaliwatan ang nakadungog sa kabantog niini, ug daghan ang naglaom nga basin sila buhi pa aron makita ang pagbalik niini.

Karon, 75 ka tuig sa ulahi, ang kometang Halley umaabot na usab sa pagtuman sa pakigsabot niini. Nakita na kini sa mga astronomo. Kini ilang unang nailhan sa usa ka letrato nga gikuha tulo ka tuig nga miagi pinaagi sa higanteng teleskopyo sa Bukid Palomar. Ilang bantayan kinig maayo samtang kini magpaduol sa dapit diin kitang tanan makakita niini.

Dawaton karon sa kometang Halley ang pag-abiabi nga lahi sa nangaging mga pagbisita niini. Ang teknikal nga mga kauswagan nga wala gani damgoha sa 1910 nagpaposible sa pagpadalag mga kamera ug mga instrumento ngadto sa kawanangan sa pagtagbo sa Halley. Sa Disyembre sa 1984, duha ka Rusong salakwanang gilansad na, ug sa Hulyo ang duha pa, usa gikan sa Uropa ug ang usa gikan sa Hapon, gipabiyo na nga motadlas sa dalan sa Halley sa Abril niining tuiga. Sa ingon ang mga siyentipiko nagalaom nga labi pang masinati sa maong kahibulongan, apan wala kaayo hisabting langitnong butang.

Ugaling, kita gipasidan-an nga dili magdahom nga ang pasundayag sa kometang Halley niining panahona motumbas sa iya sa 1910. Nagaingon ang pila ka astronomo nga kini nga pagpasundayag basin mao ang labing makapahiubos sa 2,000 ka tuig. Nganong ang usa ka pasundayag malahi sa lain? Kini kadaghanan depende kon diin ang yuta sa pagbiyo niini sa pag-agi sa kometa. Siyempre, kon kita mas duol, mas maayo ang atong paglantaw sa kometa. Usab, kon mas dako ang anggulo tali sa kometa ug sa adlaw, kini mas magdugay diha sa langit sa magabii. Mahitabo nga sa Pebrero 9, 1986, sa mopaduol kaayo ang kometa sa adlaw, nga gitawag perihelion, ug kini anaa sa tayuktok sa pasundayag niini, ang yuta anha unya sa kaatbang gayong kiliran sa adlaw. Kana nagkahulogang kita maseparar sa kinalayoang distansiya, nga duolag 150,000,000 milya,a samtang ang kometa laktud maluyo sa adlaw! Kana ang posible labing ngil-ad nga pagkalinya.

Apan ang kometa mahasulod sa orbito sa yuta sa ubay-ubay nga bulan, nga moaging mas duol kanato sa dili pa ug tapos sa perihelion. Sa iyang pagsulod, ang kometa anaa unya sa maayong posisyon alang niadtong nagapuyo sa amihanang hemispera, apan unya kini dili kaayo dan-ag. Kini mas dan-ag ug moaging mas duol sa yuta sa paggawas niini. Unya kini mataas diha sa habagatang kalangitan apan dili kaayo maayong pagkabutang alang sa mga tumatan-aw sa amihanan.

Nganong Labing Bantogan ang Kometang Halley?

Dili ba kini usa ra sa daghang kometa nga nagdayandayan sa kalangitan latas sa daghang katuigan? Sa pagkamatuod ang mga kometa dili kay tagsaon. Labing menos adunay usa o duha sa langit sa usa ka tino nga panahon, ug usa ka dosena o kapin pa ang tingali makita sa usa ka tuig. Apan ang kadaghanan kanila halayo, nga makita pinaagi lamang sa teleskopyo, ug sila makitang samag hanap, lubogong mga bituon. Panagsa lamang nga may maduol sa igo aron makita sa natural nga mata. Tagsa ra gayod mopatim-aw ang usa nga kahibulongan, nga hataas, sihagon ug ikog nga mobuklad nga nindot tadlas sa langit. May tunga sa dosenang ingon nga kometa sa ika-19ng siglo nga ikatanding o milabaw sa kadan-ag sa Halley.

Bisan pa, inigkadungog sa kasarangang tawo sa pulong “kometa,” ang ngalang Halley moabot dihadiha sa hunahuna. Ngano? Ang kometang Halley sa 1910 mao gayod ang pinakatahom sa atong siglo. May pila ka dan-ag nga kometa sukad niadto, apan walay mausa ang mitumbas sa katahom sa Halley.

Apan, gawas sa iyang kadan-ag ang nakapabantog nga linain niini mao nga kini ang unang kometang nailhang tigbisitang regular, nga mobalik sa regular nga eskedyul. Si Edmond Halley, usa ka Ingles nga astronomo ang nahitabong nakahimo niining katingalahang diskobre. Si Halley (ang iyang ngalan mogaray sa alley, dili sa daily) maoy usa ka kauban ni Isaac Newton, ug iyang gigamit ang bag-ong mga teoriya ni Newton sa grabitasyon ug sa itlogon nga mga libotanan sa planeta sa pagkalkulo sa mga pagbiyo sa mga kometang sa nangagi nakita. Miingon si Halley nga ang mga dalan sa duha ka makasaysayanhong kometa, sa tuig 1531 ug 1607, ug ang ikatulo nga iya mismong nakita sa 1682, kaamgid kaayo. Kadto nagkaatol ba lamang? Dili, mao ang iyang banabana, kadto sama rang kometa, nga nagbalik sa matag tulo ka kuwarto sa siglo. Iyang gitagna nga ang kometa makita na usab sa mga tuig 1758.

Si Halley wala na makakita niadto—siya namatay sa 1742 sa edad nga 86—apan katumanan sa iyang tagna, ang kometa mipakita sa kalibotan niadtong 1758. Kadto unang nakita sa Alemang mamumuo sa Disyembre 1758, ug kadto nakaabot sa perihelion niadto sa Marso sa 1759. Kadto gihatagan dayon sa ngalang kometang Halley, ug kana nailhan sa ingon hangtod karong adlawa.

Busa natino nga ang kometang Halley tinuod nga membro sa sistema solar. Posible bang kini mao ang ubang kometa nga nakita sa nangaging mga panahon? Tinong hikit-an ang ilado kaayong butang sa nangaging mga pagbisita. Si Halley mismo miingong ang kometa sa 1456 sama rang kometa. Sa pag-utingkay sa mga talaan sa kasaysayan, nakaplagan sa mga eskolar nga ang kometa nakita sa matag usa sa 23 ka pagbiyo una pa niana, balik sa tuig 240 W.K.P., sa gitaho kadto sa Insek nga mga astronomo. Nan, ang umaabot nga pagpakita mao unya ang ika-30ng walay-bugto nga serye sa pagpakita, matag 75 ngadto 78 ka tuig latas sa kapin ug duha ka milenyo.

Usa ka Laagan sa Sistema Solar

Ang kometang Halley sa taas nagalibot. Kini dili lingin kondili hataas hiktin nga itlogong paglibot. Kini nagatadlas sa mga libotanan sa tanang planeta gikan sa Venus ngadto sa Neptuno. Sa perihelion kini 54,000,000 milya lamang gikan sa adlaw, apan sa labing layong punto niini, kini kapin ug 3 bilyong milya sa gilay-on.

Sa susamang distansiya sa Jupiter, ang kometa makita na sa mga teleskopyo, ug sa pagtabok niini sa libotanan sa Mars, kini makita sa mata sa tawo. Sa maomaong panahon mosugod pagkaporma ang ikog. Kini magkadako samtang magkaduol sa adlaw. Kini kanunay mopunting halayo sa adlaw, kay ipadpad man sa solar nga hangin ug solar nga radyasyon.

Mga Sugyot Alang sa mga Tumatan-aw sa Kometa

Kanus-a ka makadahom sa pagkakita sa kometa, ug diin kini nimo angay pangitaon? Kon kaha makita nimo kini ug kon unsa ka dan-ag unya kini depende sa daghang hinungdan. Lantaw sa dili pa kaadlawon o pagtikyop sa kagabhion, sa dihang kini dili makitang duol kaayo sa adlaw. Ang kangitngit sa langit maoy usa ka hinungdanong butang. Ang sulaw nga mga suga sa siyudad makadaot sa talan-awon. Sa dapit imong ginapuy-an, makita ba nimong klaro ang Milky Way? Kon dili, pangitag lugar diin makadahom ka sa pagkakita sa kometa nga labing nindot.

Ang dan-ag nga kahayag sa bulan molupig sa lubogong kahayag sa kometa. Kini makitang labing nindot dihang ang bulan anaa sa ubos sa kapunawpunawan o anaa sa dagway nga pila na lang ka adlaw sa bag-ong bulan. Gawas pa, ang kometa angay nga may igong kataas sa langit nga mahigawas sa aso ug abog. Ang gihabogon niini magdepende kon diin ka nga latitude, sa amihanan o habagatan sa ekuwador. Sa kataposan, unsa ba unya ang klima? Ang dag-omon nga langit magpakyas sa labing maayo nimong mga plano.

Sa pagtagad sa tanang butang, kanus-a ka nagaplanong motan-aw? Ang kometa makita na sa natural nga mata sa Disyembre. Mas sayon kining tan-awon sa amihanang hemispera. Kini unya maoy sa magabii, nga hataas sa habagatang-kasadpan. Pagkawala na sa takdol nga bulan sa langit sa uno sa Disyembre, ang langit mangitngit sa duha ka semana. Ayaw pagdahoma ang madan-agong pasundayag sa maong ang-ang. Pangitaa ang hanap, lubogong kahayag nga mopaingon sa kasadpan sa sunodsunod nga gabii.

Sa pagkatapos sa Disyembre, ang takdol nga bulan mawala na usab. Sa maong panahon ang kometa mas dan-ag, ug ang ikog angay makita na, apan kini magapaduol sa kasadpang kapunawpunawan. Sa hinapos nga bahin sa Enero, kini motidlom sa kilomkilom ug dili na makita sa pagpakigtagbo niini sa adlaw.

Ikaw ba May Largabista?

Ang largabista mopausbaw kaayo sa imong paglantaw ug pag-apresyar sa kometa, ilabina panahon sa pagsingabot niini. Alang sa dili-espesyalista kana maayo pa kay sa teleskopyo tungod sa mas haluag nga dapit makita. Pinaagi sa largabista, tingali makakita ka sa kometa sa dili pa kini makaabot sa dapit nga makita sa natural nga mata. Siyempre, kinahanglang masayod ka kon diin molantaw. Usa ka dakong purohang makita nimo kini maoy sa Nobyembre 15-17, diin kini moagi sa habagatan gayod sa bantog nga Pleiades.b Kini labing duol unya sa ika-16, nga duol nga igo nga hikit-an sa samang dapit diin makita ang Pleiades pinaagig largabista. Pangitaa ang lubogon nga bituon, ug matikdi ang posisyon niini taliwala sa ubang bituon sa duol. Unya lantaw na usab sa usa o duha ka oras sa ulahi ug tan-awa kon kini nagpaingon ba sa kasadpan. Kon kini nagpaingon, imong hisayrang imong ginalantaw ang dugay-nang-gipaabot nga kometang Halley.

Tapos sa perihelion, ang kometang Halley makakab-ot sa kinalabwang gitas-on ug kadan-ag sayo sa Abril. Una pa niana, sa Marso, kini makitang mopataas, nga mag-unang ikog, sa una-sa-banagbanag nga langit. Alang sa mga tumatan-aw sa amihanang kanasoran, ang Hapon, Tinipong Bansa, ug Uropa, kini anaa sa ubos diha sa habagatang langit nga makapahiubos. Apan ang mga tumatan-aw sa Amerika del Sur, habagatang Aprika, ug Australia makabaton sa labing nindot nga talan-awon. Sa unang semana sa Abril, ang Halley makitang labing nindot, didto sa taas sa langit nga ang ikog niini magaarko tadlas sa kinatuktokan. Ang bulan unya himatayon, ug samtang magkagamay ang porma sa bulan padulong sa bag-ong bulan sa ika-9, ang labi pang mangitngit nga langit mohatag sa labing maayong paluyo sa pagkahimuot sa bug-os nga katahom sa atong langitnong bisita.

Unsay Mopahinabo sa Kalihokan sa Kometa?

Ang kaikag nga mapukaw niining pasunding sa langit kinaiyanhong mopaila sa daghang pangutana mahitungod sa misteryosong butang, nga lahi kaayo sa mga bituon ug mga planeta? Diin ba kini gikan? Unsa ang hitsura niini kon duol? Nganong kini moagig talagsaong kausaban samtang kini mopaduol sa adlaw ug dayon mosibog?

Kining mga pangutanaha nakalinga sa mga kaliwatan sa mga astronomo, apan bisan karon ang mga tubag nagapabiling labing dili matino ug banabana lamang. Dihang ang usa ka kometa mopaduol nga igo nga kita makalaom sa pagkakita sa pila ka detalyadong mga kinaiya pinaagi sa teleskopyo, ginatabonan niini ang ulo (pinakauyok) sa nakatag nga panganod (coma), mao nga ang ato lamang makita mao ang hanap linginong gabon. Ang kahayag gikan sa coma, kon analisahon sa spectroscope, motug-an kanato sa pila ka butang nga naglangkob niini: alisngaw sa tubig, ammonia, methane, cyanogen. Gawas pa, ang mga atomo sa kasagarang mga metal ipadayag: puthaw, nikel, manganese, calcium, magnesium, sodium, ug uban pa. Kining tanan ipadpad gikan sa coma pinaagi sa radyasyon sa adlaw nga mapormang ikog. Ang ikog mosidlak, sama sa coma, tungod sa pagsabulak ug pagtugpo sa kahayag sa adlaw.

Ang mga kometa dagko kaayo. Ang coma kadaghanan dagko pa kay sa mga planeta, nga usahay sama ka dako sa adlaw. Ang mga ikog sa mga kometa tinagpulo ka milyong milya sa gitas-on; ang pipila kapin sa usa ka gatos ka milyong milya, nga may igong gitas-on nga makaabot sa adlaw gikan sa yuta. Bisan pa niana, ang solidong pinakauyok gaming kaayo kon itandi. Lagmit pila ra ka milya ang gilapdon niini.

Sa pagpahiuyon sa gamay nga pinakauyok, ang katibuk-ang kometa maoy binilyong beses nga gamay kay sa yuta. Ang ikog sa dako kaayong kometa nga maorag mapuno niini ang langit diyutay ra kaayog unod nga ang kahayag sa mga bituon molapos niini. Kini labawng walay sulod kay sa labing maayong vacuum nga magama sa tawo. Ang pagkaamgo niini nakahupay sa unaunang mga kahadlok nga ang pag-agi sa yuta sa ikog sa kometa basin malaglagon kaayo. Nasabwag ang maong kalisang sa dihang ang kometang Halley dinhi sa nangagi. Nalisang ang katawhan sa pagtuo nga ang mga gas diha sa ikog maghilo sa atmospera ug nangitag salipdanan una sa gitagnang adlaw sa Mayo 18, 1910. Apan ang ikog sa kometa misaghid sa yuta nga walay labing gamay dayag nga epekto.

Ang Pagkatawo ug Pagkamatay sa mga Kometa

Gituohan sa nangagi nga ang mga kometa maoy kas-a rang mga bisita gikan sa kawanangan sa kabituonan. Panagsa, may moaging haduol sa usa ka dakong planeta, sama sa Jupiter, nga makabig pasulod sa siradong itlogong libotanan sa atong sistema solar. Bisan pa niana, ang mas bag-ong panukiduki morag nagpasabot nga ang mga kometa birahon sa grabidad sa Adlaw sama sa ubang membro sa sistema solar. Usahay, ang mga kometa mahibalhog ngadto sa hyperbolic o abli sa tumoy nga libotanan, ug kini sila mogawas sa sistema solar sa walay kataposan.

Sa popular karon nga teoriya bahin sa mga kometa, ang pinakauyok gibatbat ingong “hugaw nga bola sa niyebe,” nga nalangkoban sa mga yelo sa tubig, methane, ug ammonia, nga sinaktan sa solidong mga lugas nga may metalikong mga elemento. Sa pagpaduol sa kometa sa adlaw, kini mopataas, mopagawas sa mga alisngaw ug mobuga sa mga partikulo sa abog, nga maporma ang samag-panganod nga coma. Kon duol sa adlaw, ang mga alisngaw ug abog ipadpad halayo sa coma sa solar nga hangin sa mga partikulo ug sa solar radyasyon nga mapormang ikog.

Panahon sa maong pag-agi ni Halley, ang mga astronomo nagalaom nga masayran unsa kini ka tukmang hulagway. Pinaagi sa pagmaneobra nga matapad ang salakwanang sa kometa, sila mokuhag mga letrato sa duol ug mga sukod. Sa ingon nagalaom silang makasulbad sa pila ka misteryo mahitungod sa mga kometa.

Ang mga kometa dili kay walay kataposan. Sila dili gani kasaligan sa paghatag sa oras. Ang eskedyul sa kometa lagmit mausab tungod sa subsob nga pagbira sa mga planeta nga duol sa dalan niini. Ngani, ang pag-agi sa duol basin magpalagpot niini nga permanente gawas sa sistema, sama sa gituyo sa paghimo sa Voyager nga mga salakwanang. Gawas pa, ang pinanahong kometa matigulang. Sa matag panahong moagi kini sa adlaw, gamiton niini ang substansiya niini sa pagmugna na usab sa coma ug ikog niini. Ang pila ka kadiyut rang mga kometa nanganahaw tapos sa sublisubling paglibot, nga ang gibilin mao lamang ang ulan sa mga bulalakaw. Ang kometang Halley igo sa gidakoon nga kini buhi gihapon tapos sa dinosenang paglibot nga walay iladong pagkawala sa kasidlak, apan kini sa kataposan mamatay ra gayod.

Mga Kometa Nagadayeg sa Ilang Maglalalang

Dihang imong makita ang kometang Halley, hunahunaa ang ika-19ng Salmo sa Bibliya. Sa pagkamatuod, ang maong kometa usa sa mga kahibulongan sa kalangitan, nga nagapahayag sa himaya sa Diyos, bisan sa mahilomong katahom, nga walay pagsulti o mga pulong.

[Mga footnote]

[Diagrams sa panid 15]

(Alang sa bug-os nga pagkahan-ay sa teksto, tan-awa ang publikasyon)

Ang itlogong libotanan sa kometang Halley sa yuta

Libotanan sa Neptuno

Libotanan sa Uranus

Libotanan sa Saturn

Libotanan sa Jupiter

[Diagram]

Ang puting kahon nagapaila sa dapit sa libotanan sa kometa nga makita gikan

Libotanan sa Mars

Libotanan sa Yuta

Adlaw

Perihelion