Pagpaniid sa Kalibotan
AIDS Nagakaylap
‘Ang mga komunidad sa tibuok nasod nabalakang ang acquired-immune-deficiency syndrome basin dali pang mokaylap kay sa gituohan karon sa medikal nga mga awtoridad,’ nag-ingon ang U.S.News & World Report. “Nagadoble ang mga kaso matag 12 ka bulan, ug nagtuo ang mga eksperto nga kapin sa milyong katawhan ang tingali naladlad ngadto sa virus sa AIDS.” Bisan pag ang kinabag-an kanila wala makaugmad sa makapatayng matang sa sakit, sila makapasa sa impeksiyon ngadto sa uban. Ang bag-ong panukiduki nagapaila usab nga ang dugang pagkaladlad ngadto sa virus sa AIDS, o tingali bisan sa ubang virus, tingali mopahinabong maaktibo sa bug-os ang sakit diha sa maong mga tawo. Daghang nagatago sa virus sa AIDS wala gani masayod niana, kay ang mga simtoma dili maugmad hangtod sa lima o unom ka tuig tapos sa pagkaladlad. Kapin sa 7,000 ka biktima sa AIDS namatay na sa Tinipong Bansa. Ang sakit molapnag pinaagi sa seksuwal nga kontak, mga abuno sa dugo, ug pag-ambitay sa mga dagom sa ineksiyon sa mga tiggamit ug droga. Ang mga bata matawo usab nga anaa niana kon ang inahan maoy magdadala.
Ang mangilngig nga kinaiya sa AIDS nagduso sa niadto kaylap nga kahadlok sa genital herpes sa luyo ug misangpot sa pila ka walay-ingong mga lihok. Ang alkalde sa San Antonio, Texas, miawhag sa mga biktima sa AIDS nga “sayloan ang ilang indibiduwal nga mga katungod,” samtang ang Departamento sa Panglawas sa Siyudad nagpasidaan kanila nga ang pagbuhat sa seksuwal nga buhat o pagdonar ug dugo mahimong mosangpot sa mga sumbong kriminal. Ang pila ka simbahan mihunong sa ilang batasan sa paggamit ug komung kopa sa Komunyon. Ang U.S. nga serbisyo militar karon nagasusi sa tanang gikuhang sundalo alang sa AIDS. Ang mga tunghaang nagdawat sa mga batang may sakit niana giboykot sa nabalakang mga ginikanan. Ug tapos sa balitang ang pagkamatay sa aktor nga si Rock Hudson maoy tungod sa AIDS, ang Screen Actors Guild karon nagabaod nga hatagag abanteng pahibalo ang mga artista sa mga esenang magkinahanglan sa hagkanay sa baba.
Nameligro ang Paglahutay sa Condor
Ang condor, usa sa labing dagkong mga langgam nga lumad sa Amerika del Norte, nagapasigarbo sa bukhad nga mga pako nga abot sa 10 ka tiil (3 m) ug mahimong motimbang abot sa 22 ka libra (10 kg). Bisan pa niana, dili pa dugay, pito lamang ang nakitang naglupad ibabaw sa ilang puy-anan sa California. Sumala sa magasing Science, ang ilang gidaghanon mius-os gikan sa mga 40 ka langgam sa 1967 ngadto sa 15 sa 1984. Unom pa ang namatay tali sa Nobyembre 1984 ug Abril 1985. Bisan tuod 20 ka langgam ang gihuptang binihag, ang ilang paglahutay ingong usa ka espisye giduhaduhaan. Ang mga condor modangat sa edad nga makasanay sa unom o pito ka tuig ug kasagarang mangitlog sa usa ka itlog matag duha ka tuig. Kining hinay nga pagsanay ug ang paghilabot sa tawo sa puy-anan sa condor, inubanan sa pagdaot sa pagkaon tungod sa tingga ug ubang hilo, nahimong dakong kapeligrohan sa ilang paglahutay.
Gamayng Nasod, Dakong Problema
Ang nasod sa Belize may populasyong walay 160,000, apan, sumala sa gitaho sa The New York Times, giingong kini mao “ang labing dakong sentro sa negosyo sa narkotiko sa Sentral Amerika ug ang ikaupat kinadak-ang tigsuplay ug marijuana ngadto sa Tinipong Bansa, sunod sa Colombia, Mexico ug Jamaica.” Mga 85 porsiento sa tanom makasulod sa Tinipong Bansa kada tuig bisan pa sa mga pagdakop, paningkamot sa paghanaw niana, ug panlimbasog sa pag-edukar sa publiko mahitungod sa mga kapeligrohan sa pagnegosyog marijuana. “Kon atong tugotang kini magpadayon, mawad-an ta sa atong Gobyerno—sa atong independensiya,” matud sa Primer Ministro si Manuel Esquivel.
Kusog nga Bagyo sa Yelo
Ang dili-normal nga bagyo sa yelo, nga kusog kaayong gibilin niini ang usa ka gatos ka tiil (30 m) nga yelo nga 5 ka tiil sa gibag-on (1.5 m) diha sa usa ka kalye, mihapak sa usa ka lungsod sa Brazil sa kataposang adlaw sa Septiyembre 1985. Ang mga tibuok yelo nga may timbang nga duha ka libra (1 kg) mihapak sa lungsod sa Itabirinha de Mantena, mga 300 ka milya (500 km) amihanan sa Rio de Janeiro, ug gitabonan ang mga kalye sa yelo. Nga milungtad lamang ug 15 minutos, ang bagyo mipatay ug kapin sa 20 ka tawo, nakaangol ug 300, ug nagbilin sa 4,000 sa 10,000 ka molupyo sa lungsod nga walay balay. Kapin ug 900 ka balay ang nawad-an sa ilang mga atop, samtang 50 ang naguba sa bug-os. Ang ubang kadaot nahimo dihang ang mga suba, nga napunog yelo, miawas. Si Alkalde Clovis D. de Castro nagbatbat sa katalagman ingong ‘labing grabeng trahedya nga nahitala sa rehiyon sa katuigang bag-o pa.’
Anibersaryo Gidaot
Ang pagkatapos sa selebrasyon sa ika-40ng anibersaryo sa HK gitiman-an sa kahiubos dihang ang membrong mga nasod dili magkauyon bahin sa usa ka deklarasyon sa katuyoan. Kapin sa 200 ka bisitang dagkong tawo ang mipahayag ug kapin sa milyong pulong panahon sa unom ka semanang sesyon sa Asembliya Heneral, nga wala magsulbad sa bisan unsang mga panagbingkil o magkauyon bahin sa mahimo untang ’Deklarasyon sa okasyon sa lka-40ng Anibersaryo.” Ngano? “Ang ubay-ubayng nasod migamit sa deklarasyon ingong ehersisyo kon kinsay nakapuntos,” miadmitar ang Amerikanong delegado si Harvey Feldman. “Ang mga tigom gidaot sa Silangan-Kasadpan ug Amihanan-Habagatang mga tensiyon ug, sa partikular, sa mga suliran bahin sa Tungang Sidlakan.” Ang primer ministro sa India, si Rajiv Gandhi, misuma niana, nga miingon: “Ang pila ka nasod dili andam mobuhat nga nagkahiusa sa pagpatunghag resultang dinawat sa tanan.”
Sa pagpahayag sa kabalaka sa daghang pangulo sa kalibotan, ang Ministro sa Langyawng Kahikayan si Shah Mohammad Dost sa Afghanistan miingon: “Ikasubong kita nagasaulog sa ika-40ng anibersaryo sa pagkatukod niining organisasyona dihang . . . ang kalibotan delikadong nagakurogkurog diha sa ngilit sa bung-aw sa nukleyar nga katalagman, nga nagapameligro dili lamang sa tibuok nga sibilisasyon kondili sa kalungtaran mismo sa bisan unsang matang sa kinabuhi sa yuta. Kini labing halayo sa mga pangandoy ug mga mithi sa mga awtor ug mga nagpirma sa Karta sa Hiniusang Kanasoran.” Bisan pa niana, ang Heneral nga Asembliya mitapos sa ilang sesyon pinaagi sa pagpahayag nga ang 1986 mao ang internasyonal nga “Tuig sa Pakigdait.”
Bag-ong Brek nga Suga
Ang usa ka brek nga suga sa kotse, nga itaod katupong sa mata sa bentana sa likod sa sakyanan, giangkong labi pang dayag kay niadtong anaa sa ubos. Kon gamiton duyog sa naandang mga suga para sa pagbrek, giingong kini magkunhod sa mga bangga sa sampot sa kotse sa 53 porsiento. Ang bag-ong suga ibaod sa tanang 1986 nga kotse sa Tinipong Bansa. Kini mapalit usab nga barato para itaod diha sa daang mga kotse. “Ang National Highway Traffic Safety Administration nagbanabanang madaginot sa mga tigkonsumo ang $394 milyon sa matag tuig diha sa mga bangga sa sampot sa kotse,” nag-ingon ang magasing Prevention.
Gikinahanglan ang Bag-ong Desinyo
“Ang mga bakos sa lingkoran sa kotse angay usbon sa pagdesinyo aron masanta ang pagkaigo sa mga ulo sa drayber sa manibela, ug aron mapugngan ang mga kadaot sa bukog sa dughan, tiyan ug sa ubos nga taludtod,” matuod sa The Times sa London. Ang pagtuon nga gipasiugda sa gobyerno, nga gidumala sa 15 ka ospital, nag-analisar sa mga kadaot nga nadawat sa 14,000 ka tawo sa miagi ug sa sunod tuig tapos ipasaka ang balaod sa pinugos nga bakos sa lingkoran sa kotse. Sa katibuk-an, may kunhod sa mga namatay ug nasamdan. Apan bisan pag mius-os ang gidaghanon sa mga nasamad sa 20 porsiento alang sa mga drayber ug 24 porsiento alang sa mga pasahero sa atubangan, ang aberids nga kagrabe sa mga samad wala mokunhod. Nahitabo gayod ang pagkabalhin sa mga dapit diin nahitabo ang kadaot. Ang mga kadaot sa dughan, liog, ug tiyan miuswag, samtang ang kadaot sa rinyon ug nabaling mga bukton ug tiil mius-os. Ang mga liki nga bagulbagol mius-os ug dako alang sa mga pasahero sa atubangan apan miuswag taliwala sa mga drayber. Busa, giawhag ang pagdesinyo pag-usab sa bakos sa lingkoran sa kotse.
‘Dili Dapit Alang sa Masakiton’
Ang katingad-anang gidaghanon sa pasyente sa ospital nakakuhag mga impeksiyon nga walay koneksiyon sa mga sakit nga tungod niana sila gipaospital. Ang usa ka taho nga napatik sa bag-ong isyu sa Discover nagbanabana nga duha ka milyong Amerikano nakaugmad ug mga impeksiyon panahon sa ilang pagkaospital, nga nagpauswag sa bayranang medikal ngadto sa $2 bilyon sa matag tuig. Sa aberids, ang maong mga sakit modugang ug upat ka adlaw sa pag-estar sa pasyente sa ospital, sa dugang gastos nga $800. Mga 300,000 ka pasyente mamatay kada tuig gumikan sa maong mga impeksiyon. Apan ang maong mga numero wala mag-apil sa ubang sayop, sama sa mga sayop sa anestesia ug mga sayop sa pagtambal, nga nagaapektar sa minilyong ubang pasyente kada tuig. Matud ni Dr. Lowell Levin, propesor sa publikong panglawas sa Yale University: “Kini daw tiawtiaw, apan ang ospital dili dapit nga puy-an sa tawong masakiton.”
Tin-edyer nga mga Inahan
Ang kahilayan sa bata nga misangpot sa wala-kagustohing mga pagmabdos mao “ang labing dinaliang suliran sa atong katilingban pagkakaron,” matud ni Dr. Chari Roux, pangulo sa pagplano sa pamilya sa departamento sa gynecology sa Tygerberg Hospital sa Cape Town. Sa 1984, 20 porsiento sa tanang gipanganak nga nahitala sa maong ospital maoy sa tin-edyer nga mga inahan, nga duha kanila, sa edad 19, nagmabdos sa ikasiyam ka beses. Si Dr. Roux miingong tungod kay napakyas sa pagtudlo sa ilang mga kabataan sa mga kamatuoran sa kinabuhi ug tungod kay wala mohatag ug maayong panig-ingnan, ang mga hamtong maoy responsable sa dakong bahin sa sosyal nga mga suliran nga mosangpot. “Responsabilidad sa mga ginikanan ang pagpa-tunhay sa usa ka palibot nga mopugong sa posibilidad nga mahadlok kaayo o magmapugnganon ang bata sa paghisgot niining butanga uban kanila,” matud niya.
Gatas Alang sa mga Bukog
Ang pag-inom ug daghang gatas panahon sa pagkabata daw epektibo sa paggamag baga nga bukog sa kinalabwang lebel, nagtaho ang Asiaweek. Ang gatas tugob sa calcium, usa ka kinaiyanhong tiggamag bukog. Ang pagtuon sa 255 ka babaye tali sa mga edad 49 ug 66 nagpakita nga kadtong kusog moinom ug gatas sa pagkabata may mga bukog nga dasok. Ang maong mga kaplag hinungdanon alang sa mga babaye, sanglit ilang giatubang ang labawng riyesgo nga masakit sa osteoporosis, nga, tungod sa mikunhod nga produksiyon sa mga hormone sa sekso ug pagkatigulang, mopakunhod sa gibag-on sa bukog ug mahimong mosangpot sa kinaiyanhong mga liki sa bukog.
‘Epidemya sa Mabdos nga mga Tin-edyer’
“Ang pagmabdos sa tin-edyer kaylap kaayo sa tibuok kalibotan,” mipahayag ang sikologong si Michael A. Carrera, propesor sa mga siyensiya bahin sa panglawas sa Hunter College sa New York, “nga ang pag-awhag sa pagtagad niini pinaagi sa pag-ingong kini epidemya na maoy makataronganon, ug kini angay magpalihok nato.” Sa proporsiyong duolag usa ka milyong wala-kagustohing mga pagmabdos sa tin-edyer sa usa ka tuig, ang Tinipong Bansa nanguna sa ubang ugmad nga kanasoran sa dakog kalang. Sumala kang Carrera, ang mga programa sa pag-edukar sa mga tin-edyer bahin sa sekso dili epektibo tungod kay kana wala maghatag ug bili sa ilang relihiyoso, sosyal, ug kultural nga mga prinsipyo.