Pagpaniid sa Kalibotan
KINAULAHING KASAYORAN BAHIN SA AIDS
Gipaila sa bag-ong panukiduki nga “ang mga tawo tingali magdala sa AIDS virus abot ug tulo ka tuig nga dili matiktikan sa naandang mga pagsusi sa AIDS,” matud sa The New York Times. Hangtod sa dili pa dugay, nagtuo ang mga tigdukiduki nga ang antibodies sa AIDS napatungha sa mga tawong natakboyan sulod sa unom ka bulan gikan sa panahon sa pagtakboy. Bisan pa niana, ang usa ka pagtuon nga gihimo diha sa mga bayot nga nasayrang natakboyan sa virus sa AIDS nagpadayag nga un-kuwarto sa grupo “wala magpatunghag antibodies nga natiktikan sa mga pagsusi sa AIDS” sulod sa “tagdugayng mga yugto” sa panahon. Sumala kang Dr. Harold Jaffe sa Federal Centers for Disease Control sa Atlanta, kini nagkahulogang ang mga indibiduwal tingali “watuyoang nagpasa sa virus” sa uban ug nagapadako sa riyesgo nganha sa suplay sa dugo sa nasod.
MGA DROGA UG KAMATAYON
▪ Gibanabana nga duolag tunga sa milyong taga-Colombia nagatabakog basuco nga mga sigarilyo, menos-klaseng kapin nga produkto sa pagproceso sa cocaine nga gipalambo sa mga organisasyon sa negosyante sa droga nga taga-Colombia. Gikatahong gisambogag diyutayng gas, sulfuric acid, ug ubang makahilong kemikal, ang droga makapahinabog kadaot sa utok nga dili na mamaayo. Ang mga bata nga tag otso anyos makita diha sa daghang eskinita sa kadalanan sa Bogotá, nga dayag nagabaligya ug nagagamit sa makapatayng mga sigarilyo. Sumala sa The Detroit News, usa ka eksperto miangkon nga ang mga taga-Colombia sa literal “nagakamatay sa kadalanan tungod sa pagtabakog basuco.”
▪ Usa ka milyong armas anaa sa mga kamot sa mga lungsoranon sa Colombia, nagtaho ang United Nations Human Rights Commission sa Geneva. Ang siyudad sa Medellín lamang dunay usa ka mapintasong kamatayon matag tulo ka oras. Kining sulirana gipasamot sa usa ka dakong sulodnong gubat nga nagasilaob sa Colombia taliwala sa mga organisasyon sa negosyante sa droga. Ang mga haring gangis sa droga nagtukod ug samag-militaryong mga grupo sa pagpanalipod sa ilang kaugalingon ug sa ilang mga pamilya, nga misangpot sa dimakalkulong gidaghanon sa mga biktima nga nangawala o gipamatay, miingon ang New Zealand Herald.
ANG BUG-AT NGA UTANG
Ang usa ka pag-alsa batok sa mga pag-uswag sa prisyo sa Venezuela karong bag-o misangpot sa 256 ka patay ug libolibong nangasamad. Ang mga pag-uswag sa mga prisyo dayag nalangkit sa paningkamot sa nasod nga bayran ang pipila sa utang niini sa gawas. Ang bug-at nga utang sa internasyonal nga mga bangko nagauswag alang sa daghang kanasoran, ug sumala sa magasing Veja sa Brazil, sa miaging 20 anyos, walay usa niining mga nasora ang milampos sa pagpalig-on sa ekonomiya niini. Ang Brazil lamang utangan ug 112,000 milyong dolyar. Uban sa tinuig nga tubo lamang niining utanga, 5,000,000 ka balay o 53,000 ka eskuylahan ang matukod sa paghatag kaayohan sa minilyon. Daghang estadista ug mga magbabangko nagaadmitir nga ang utang sa Ikatulong Kalibotan dili mabayran. Matud ni Michel Camdessus sa International Monetary Fund: “Ang nahitabo sa Venezuela sa miaging semana mao ang pagbuto sa usa ra sa daghang deoras nga mga bomba nga mapabuto gawas kon hikaplagan dayon ang mga solusyon sa suliran sa utang sa gawas. Ang utangan nga kanasoran gikapoy na.”
UMAABOT NGA MAILALOM SA TUBIG?
Ang daotang mga panagna bahin sa kiling sa pagkainit sa tibuok yuta, nga nailhang “greenhouse effect,” iladong makahadlok sa mga molupyo sa islang nasod nga Tuvalu sa Pasipiko. Sumala sa kahimtang, halos walay bahin sa Tuvalu ang may gihabogon nga kapin sa 2 metros lapaw sa dagat. Apan, ang mga siyentipiko nagatagna sa wayhunong nga pagtaas sa mga lebel sa dagat. Ang magasing New Scientist sa Inglaterra nagkutlo sa usa ka eksperto nga nag-ingon: “Kon husto ang dinawat internasyonal nga mga pagbanabana, ang kinadak-an sa Tuvalu mabanlasan sa pagkatapos sa ika-21ng siglo.”
MGA KAHADLOK SA PAGSAKAYG AYROPLANO
Ang sibil nga abyasyon may makapasubong rekord sa 1988. Sa Helsinki, sa usa ka tigom sa mga piloto sa ayroplano nga naghawas sa 72 ka nasod, gitahong may 578 ka kamatayon tungod sa sabotahe, panulis sa kahanginan, ug mga pangatake sa kahanginan o sa mamala pinaagi sa militaryong mga hinagiban. Kon iapil ang mga aksidente, ang katibuk-ang kapildihan sa mga pasahero ug mga tripulante mouswag ngadto sa 1,662, nagtaho ang Swisong mantalaan nga Basler Zeitung. Ang maong mga estadistika nagapaila nga ang terorismo maoy nagatubong hulga sa sibil nga abyasyon.
KAKABOS SA BATA
Ang Australia nagbaton sa labing tag-as nga mga lebel sa kakabos sa bata taliwala sa kasadpanhong kanasoran, nag-ingon ang usa ka taho sa Sydney Sun-Herald. Ang usa ka kasulatan sa panukiduki nga giluwatan sa The Brotherhood of St. Laurence, usa ka tighinabang nga pundok, nagapaila sa nagkalainlaing mga hinungdan, apil ang nagkagrabeng suliran sa nag-inusarang pagkaginikanan. Ang usa ka tigpamaba sa tighinabang nga pundok nagtawag sa kakabos sa bata sa Australia ingong “nasodnong kaulawan sa usa ka nasod nga ingon ka dato sa Australia.”
PAGLUWAS SA KALASANGAN
Ang University of California sa Berkeley nagtaho nga sa una nilang bulan sa paggamit sa na-recycle nga papel sa pag-imprenta sa ilang mantalaan, 20 ka toneladang na-recycle nga papel ang gigamit. Giangkon nila nga ang matag tonelada nagaluwas ug 17 ka kahoy, nga nagahimo sa total nga 340 ka kahoy ang naluwas kada bulan. Ang paggamit sa na-recycle nga papel nagpatunghag menos nga polusyon sa hangin ug sa tubig ug nagluwas sa mga 50 kubiko metros nga lunang natambakan kada bulan.
PAGSAGUBANG SA PAGKATIGULANG
Ang bag-ong mga surbi sa Fedral Republic of Germany nagapasundayag unsa ka bililhon ang positibong tinamdan ug panglantaw alang sa padayong kalagsik samtang magkatigulang ang mga tawo. Ang usa ka surbi nagsukod sa panglantaw sa mga nagpuyo sa usa ka balay alang sa mga tigulang. Nga gibase sa mga tubag sa usa ka talaan sa mga pangutana, ang mga siyentipiko nakatagna uban ang 92 porsientong katukma kinsa sa mga mitubag ang mabuhi pa sa tulo ka tuig nga yugto. Ang usa ka taho diha sa Alemang mantalaang Rheinischer Merkur/Christ und Welt mihinapos nga kadtong wala makakitag kaugmaon sa ilang kaugalingon, o wala na kaayoy gibuhat sa pag-atiman sa ilang kaugalingon ug paghimo sa ilang kaugalingong mga desisyon, mahimong menos kaayog purohan nga magpadayong buhi. Bisan pa niana, ang mga tigulang kasagarang pakamenoson lamang. Ang mantalaan nag-ingon nga bisan tuod ang utok sa tawo nawad-an sa bahin sa katulin ug kapasidad niini tungod sa pagkatigulang, “kining pagkahinay mabakwi” sa ubang mga kinaiya sa intelihensiya nga mabansay ug “moobrang labing maayo sa pagkatigulang.”
MADANIHON KAAYO
Ang usa ka bayeng crane lagmit wala makasabot sa kahulogan sa pagbansay niya. Ang crane napiso sa artipisyal nga paagi sa Kushiro Japanese Crane Natural Park ug migugol ug dako kaayong panahon uban sa mga tawo nga ang pangulong magbalantay sa parke nabalaka nga kining matahom nga langgam, nga karon hapit duha na ka tuig, basin dili makahibalo sa hustong paagi sa pagdani sa usa ka kapikas. Alang sa mga crane kini nagalangkit sa usa ka espesyal nga “sayaw.” Ug ang madasigong magbalantay sa parke nagtudlo sa crane sa mga tikang. Ugaling lamang, sanglit ang mga crane matinumanon kaayo sa usa ra ka kapikas, ang crane sa Kushiro mosayaw dayon sa iyang sayaw sa pagpangulitawo inigkakita niya sa iyang tigbansay!
MGA SAYOP SA PAGREKONOSIR
Ang kasubsob sa mga sayop sa pagrekonosir sa medikal nga propesyon gihisgotan niining tuiga sa tinuig nga kombensiyon sa internal nga medisina, nga gihimo sa Wiesbaden, Alemanya. Usa sa mga delegado mikomento nga bahin sa suliran mao ang kaylap nga “binuta ug dili-makataronganong pagtuo sa pagkadili-masayop sa pagrekonosir sa teknikal nga kasangkapan.” Bisan pa niana, gipasiugda nga ang mga doktor dili mao lamang ang makahimog mga sayop. Ang Alemang mantalaang Die Welt miingon nga daghang pasyente nagaamot “ug diyutay kaayo sa palakaw sa pagrekonosir.” Kini nagalista ingong mga panig-ingnan sa mga pasyente nga wala gani makaila sa mga ngalan sa mga medisina nga ilang ginatomar nga regular. Ang uban, kay maulaw sa ilang kagahapon, magtago o magtuis sa mga detalye sa ilang medikal nga kasaysayan.
MAKADAOT NGA MGA VIDEO
Bisan pag ang kadaghanang pelikula giklasipikar sa Motion Picture Association of America, adunay nagauswag nga pagkaylap sa wala-maklasipikar nga mga video sa Tinipong Bansa. Daghang tindahan sa video wala baori sa balaod sa pagsanta sa mga minor de edad sa pag-abang o pagpalit sa teyp nga puno sa sekso o kabangisan, matud sa New York Daily News. Sumala sa usa ka awtoridad, daghang video ang wala maklasipikar bisan pag kana naundan sa seksuwal ug mabangisong mga esena nga kasagarang moresulta sa X-rating, kay ang mga klasipikasyon mapadapat lamang sa mga pelikulang destinado sa mga sinehan. Nadiskobrehan nga sa dihang ang duha ka bersiyon sa usa ka bag-ong pelikula pagaluwatan, ang usa giklasipikar ug ang lain wala maklasipikar, duolag 75 porsiento sa halin naggikan sa wala-maklasipikar nga bersiyon.
MGA ILONG BATOK SA KRIMEN
Ang usa ka bag-ong trabaho tingali mabuksan na sa dili madugay alang sa mga irong hait ug panimhot—ang pagtiktik sa kinawat nga mga butang. Ang Pranses nga mantalaang Le Figaro misaysay: “Kining paagiha gidasig sa paagi sa pagkomunikar sa mga hayop pinaagi sa mga kemikal sa usag usa pinaagi sa pila ka molekula nga gitawag ‘pheromones.’” Ang mga iro ilabinang sensitibo sa baho sa ilang partikular nga mga espisye. Dali silang makailag kinawat nga mga butang nga gitiman-an sa baho sa hayop nga dili matiktikan sa mga tawo. Ang bililhong mga dibuho ug ubang mga buhat sa arte sa ingon matiman-an nga walay mga kadaot. Sumala sa usa ka tigdukiduki, “ang pila ka molekula magapabiling matiktikan sa dugay nga panahon, depende sa gidak-on sa panalipod nga gikinahanglan.” Ang artikulo miingon nga ang mga musiyo interesado ilabina niining bag-ong lakang sa pagpanalipod.