Usa sa Espesyal nga mga Arte sa Madagascar

ANG nindot nga displey sa mga plorera, mga kolon, ug mga kalaha nga ginama sa yutang-kolonon nangamay kanamo samtang nanuroy kami sa tiyanggihan sa Antsirabe sa among isla nga pinuy-anan sa Madagascar. Bisan tuod ang tanang kolon kape sa kolor, sila may dagkong itom nga mga lama nga daw pinagba. Ang kaikag nagtukmod namo sa pagsukna sa batan-ong lalaki nga tagabanika nga nagbaligya niana kon husto ba ang among taghap.

“Oo,” matud niya, “kinahanglan nga sila mapagba aron mogawas nga sama niini. Apan kami walay moderno, maartihong mga hurnohan sama sa diha sa mga siyudad. Gigamit namo ang naandang mga paagi nga gitudlo kanamo sa among mga amahan.”

Bisan tuod matinahorong gitubag sa batang lalaki ang dugang namong mga pangutana, ang iyang mga pulong naghaling lang sa among tinguha nga makakita sa aktuwal nga paggama nianang mga sudlanan nga ginama sa yutang-kolonon. Busa kami midrayb paingon sa hilit nga dapit sa banika diin ang mga tagabalangay maoy mga eksperto sa mga sudlanang yutang-kolonon. Ang tanan maluluton ug maabiabihon. Kay nahimuot nga ang mga tawong siyudadnon interesado sa ilang mga kalihokan, sila andam kaayo sa pagpakita kanamo sa ilang mga sekreto.

Una sa tanan, among nasayran nga ang lapok nga ilang gigamit dili kay ordinaryong lapok. Ang ordinaryong lapok, matud nila, daling mabuak sa dihang pagbahon. Busa gigamit nila ang lapok nga gitawag tanimanga, (sa literal, “yuta-asul”) nga makita lamang sa banika ug sa mga pangpang sa mga suba o mga sapa. Usa ka batang lalaki nagtultol kanamo ngadto sa pangpang sa usa ka sapa ug mikubkob sa yuta. Mga 30 sentimetros sa ilalom, mitungha ang basaon, abohong yuta​—ang tanimanga! Hinuon, sukwahi sa iyang ngalan, sa pila ka dapit ang tanimanga maoy itom o dalagon pa. Bisan pa niana, kini kanunay katugbang sa kasagarang pula-kahilong yuta niining sentral nga bahin sa isla.

Unya usa ka lalaki mitug-an kanamo nga aron magama ang ubay-ubayng mga plorera, o mga kolon, isagol niya ang usa ka sakong tanimanga sa un-tersiya sa sako sa humok nga balas, nga makaplagan usab sa mga pangpang sa suba. Dayon iyang dugangan ug diyutayng tubig aron mahumok ang sinagol. Unsa ka daghan ang “diyutay”? Wala sunda ang tukmang mga sukod. Ang magkokolon, nga giniyahan sa kasinatian, mohunong sa pagdugang ug tubig inigbati niya nga ang sinagol may husto nang kahumokon​—dili kaayo gahi ni humok kaayo.

Sunod, ang maong sinagol sa lapok, balas, ug tubig ibutang sa patag sa linimpiyohan pag-ayo nga yuta nga walay mga bato ug dagami. Unya tamaktamakan kana sa magkokolon sa dugayng panahon. Kini magtino nga ang lapok maayong pagkasagol sa balas, nga mao ang pasikaranan sa lig-ong mga plorera o mga kolon. Ubay-ubayng mga pulong sa pinulongang Malagasy nagbatbat niining kinahanglanong ang-ang sa paggamag kolon: hitsahina, disahina, tehafina, volavolaina, totoina. Apan ang tanan nagatumong sa samang palakaw​—ang pagtamaktamak sa sinagol nga lapok. Sa dihang matino sa mga magkokolon nga husto na ang sinagol, sila andam nang mosugod sa paggama sa mga kolon.

Sa sinugdan bahinon nila ang sinagol nga mga bolabola nga ang gidak-on sama sa imong kumo. Alang sa sampot sa kolon, mokuha silag usa ka bolabola ug iduot kana sa sampot sa usa ka molde​—kasagaran usa ka karaan ug gubang kolon—​aron magama ang porma niini. Tapos sa pagkuha sa molde, gamiton nila ang laing bolabola nga lapok sa pagporma sa baba sa kolon. Sa maong palakaw, ang mga magkokolon mag-amping nga ang sinagol dili mauga kaayo, kay kini daling mabuak.

Ang mga kolon karon pasagdan nga mauga sa adlaw sulod sa tibuok adlaw. Nianang panahona lamang nga andam na kana alang sa kataposang ang-ang: ang pagpagba. Apan bisan kini himoon nga ang-ang por ang-ang. Ang tanang kolon ug plorera sudlan sa dagami ug ugang mga dahon ug ibutang nga magtakilid sa yuta. Kining masilab nga materyal dagkotan ug pasagdang masunog sulod sa mga 10 o 15 minutos. Kini makapagahi ug makapalig-on sa lapok.

Tapos sa maong unang pagsunog, ang mga kolon ibutang sa laing hawan nga tinabonan sa dagami ug ugang mga dahon. Hinuon, sa maong panahon ang mga kolon hikayan nga mag-akob. Dayon ang mga magkokolon magbutang ug dagami ug ugang mga dahon sa ibabaw ug palibot sa mga kolon hangtod nga sila matabonan. Unya libotan nila kining dapita sa mga bugon sa yuta aron ang kalayo limitado ra sa maong dapit ug masanta ang pagligid sa mga kolon. Ang masilab nga materyal dagkotan na usab ug pasagdang masunog sulod sa labing menos 30 ka minutos o hangtod ang kalayo mapalong. Sa pagkabugnaw sa mga kolon, sila kuhaon gikan sa mga abo ug andam nang gamiton.

Sa pagsusig maayo sa mga kolon, kita karon makasabot niadtong itom nga mga lama sa mga kolon. Kadto mao ang mga bahin nga nadapat sa kalayo. Ang ubang bahin sa kolon maoy sa kasagarang kolor sa napagba nga lapok​—kahilong-kape.

Kining arte sa paggamag mga kolon gipasa gikan sa kaliwatan ngadto sa kaliwatan. Nahimamat namo ang usa ka lalaki nga nagtrabaho sa usa ka dakong pabrika sa panapton sa lungsod apan may ekstrang kinitaan pinaagi usab sa paggama ug pagbaligyag mga kolon. Nakat-onan niya ang arte gikan sa iyang amahan, si kinsa, sa baylo, nakakat-on niana gikan sa iyang amahan. Ug kami nakatino nga dili sayloan sa batan-ong lalaki ang higayon sa pagtudlo niana ngadto sa iyang mga anak.