Pagpaniid sa Kalibotan
Dugang mga Katalagman sa Umaabot
“Tungod sa pagkalaglag sa palibot,” mitaho ang mantalaang Aleman nga Schweinfurter Tagblatt sumala sa usa ka pahayag sa WHO (World Health Organization), “ang gidaghanon sa mga katalagman sa kinaiyahan mosamot ug dako sa tuig 2000.” Matud pa sa WHO, “karon dugang ug dugang nga mga katalagman sa ekolohiya gipahinabo sa tawo mismo.” Ang kemikal nga mga katalagman sa Bhopal (India) ug sa Séveso (Italya), ang aksidente sa atomic reactor, sa Chernobyl (U.S.S.R.), ang kalamidad sa pag-agos sa asiete sa dagat sa Alaska, ug ang nasunog nga mga tuboran sa asiete sa Kuwait gikutlo nga mga pananglitan. “Ang paghugaw sa hangin, tubig, ug yuta, ug ang anam-anam nga pagkawala sa ozone layer ug ang pag-init sa yuta, nagpakita nga ang industriyal nga kauswagan malaglagon,” midugang ang artikulo. “Kapin sa 50 ka milyong mga tawo nawad-an sa ilang mga balay pinaagi sa mga kinaiyanhong katalagman sukad sa pagsugod niining sigloha.”
Nagdakong Gastos sa Hustisya
Ang mga taga Canada nakabayad ug “labaw sa rekord nga $7.7 [usa ka libo ka milyon] bilyones sa miaging tuig diha sa kapolisan, sa mga korte, mga bilanggoan ug bayad sa mga abogado,” mitaho ang The Toronto Star. Kini nagkahulogan nga ang matag usa ka tawo sa Canada nagagasto ug $295 sa usa ka tuig sa pagsustento sa sistema sa hustisya. Bisan pa sa dako nga gasto sa salapi, “ang gidaghanon sa krimen milukso sa 32 por siento,” nag-ingon ang Star. Ang gidaghanon sa mga binilanggo misaka sa 37 porsiento tali sa 1981 ug sa 1987. Mikomento mahitungod sa dakong gasto alang sa hustisya, ang ehekutibong direktor sa John Howard Society sa Toronto, si Sherry Kulman, miingon: “Dako kaayong kuwarta ang pito ka bilyon [usa ka libo ka milyon] ug nahibulong ako kon nganong ang mga tawo wala makaingon ‘hulat usa, unsa bay nagakahitabo dinhi?’” Siya midugang: “Dili ba panahon na karon nga makaamgo ang mga tawo nga ang sistema wala moobra?”
Pagbawi sa Kinawat nga mga Sakyanan Pinaagig Satelayt
Sa dihang midaghan ang pagpangawat ug mga sakyanan sa South Africa, ang labing bag-o sa mga paagi sa pagpangita sa mga sakyanan nga gikawat sa mga kawatan mao ang pagpangita pinaagi sa satelayt. Ang The Star, usa ka mantalaan sa Johannesburg, miingon nga dihang ipainstalar kining sistemaha sa tigmaneho, ang iyang himoon lamang mao ang pagpaandar sa usa ka transmitter kon ugaling kawaton ang sakyanan. Unya ang sakyanan pangitaon pinaagi sa usa ka satelayt ug ang lokasyon niini makita diha sa iskren sa kompiyuter diha sa usa ka “control room diin kini ipakita ingong ‘bleep’ diha sa usa ka mapa.” Ang control room, sa baylo, mopaalerto sa helikopter o sa mga tigbantay sa ubos, nga maoy moapas sa sakyanan. Ang report midugang: “Ang gihimong mga pagsulay sa mga piloto napamatud-an nga makit-an ang sakyanan . . . sulod sa mga 15 minutos, ug 95 porsiento nga kini mabawi.”
Mga Droga Diha sa Eskuylahan
Sa unsang paagi ang mga batan-on naladlad sa mga droga sa eskuylahan? “Ang mga droga dili makaabot sa eskuylahan pinaagi sa kamot sa usa ka estranghero, apan pinaagi sa mga estudyante mismo,” matud pa ni Abílio Pereira, usa ka hepe sa kapolisan sa Rio Grande do Sul, sa Brazil. “Walay modawat ug mga droga gikan sa usa ka tawo nga wala siya makaila.” Siya midugang: “Kasagaran ako makakitag marijuana diha sa 17-anyos nga mga bayong. Karon kita may problema sa 12- ug bisan 10-anyos nga mga bayong.” Sa tinuod, ang mga droga itanyag nga libre diha sa usa ka malipayong atmospera, apan sa dihang mahimo nang giyanon ang mga batan-on, manukot na ang mga negosyante kanila. “Walay eskuylahan nga walay droga ang makasulod,” miingon si Alberto Corazza, hepe sa kapolisan sa distrito sa São Paulo. Ang magasing Veja miingon: “Mas masayon karon ang pagpalit ug mga droga sa mga eskuylahan, mas daghan karon ang yuhotanan sa negosyante taliwala sa mga estudyante ug mas malisod kontrolahon kining matanga sa negosyo.”
Gitandi ang mga Pagtambal
Ang mga pasyente nga dunay makamatay nga kanser nga gitambalan sa naandang paagi dili mas maayo pa ni mas grabe pa kay sa mga tawo nga gitambalan sa dili-naandang paagi sa pagtambal, nagkanayon ang usa ka pagtuon nga gipatik sa The New England Journal of Medicine. Kapin sa 150 ka pasyente nga may kanser nga may kasagarang gitas-on sa kinabuhi nga usa ka tuig o ubos pa gigamit diha sa pagtuon. Ang katunga nakadawat sa naandang mga paagi sa pagtambal, sama sa kemoterapiya ug radyasyon, samtang ang laing katunga gitambalan pinaagi sa pagkaon ug utanon lamang, coffee enemas, ug mga bakona aron molagsik ang sistema sa imyunidad. Ang mga pasyente dunay grabeng kanser sa baga, kanser sa colon, ug kanser sa pancreas, o melanoma. Sa kataposan sa usa ka tuig, sobra lamag diyutay sa katunga sa mga pasyente sa matag grupo ang nagpabiling buhi, ug 15 porsiento sa kataposan sa duha ka tuig. “Ang mga resulta klarong nagpakita nga alang sa mga pasyente nga grabe na ang kanser ang among mga paagi sa pagtambal dili makapataas sa kinabuhi,” miingon si Dr. Barrie Cassileth, ang awtor sa basahon. “Mangutana kami kon unsaon nga kining mga tawhana makabaton ug dakong kaharuhay, ug sa ubang mga kaso kini mahimong magkahulogan nga wala nay pagtambal pa.”
Sobra ra Kalimpiyo?
Sa dihang ang higante de-kargang barko nga Exxon Valdez nasayad sa dagat sa Alaska, ang misangpot nga pag-agos sa asiete nakapatay ug dakong gidaghanon sa mga hayop—sa kataposang ihap duolan sa 580,000 ka langgam, 5,500 ka sea otters, ug 22 ka balyena. Samtang dihay hungihong bahin sa dumalayong kadaot, kana dili tinuod, matud pa sa National Oceanic and Atmospheric Administration, ug ang kadaghanang mga espisye makabalik sa bug-os nga kusog sa mga lima ka tuig. “Ang pagkanaulian mas kusog pa unta kon ang ubang mga baybayon wala pa pasiriti ug init nga tubig ingong usa ka paagi sa pagpalinaw sa protesta sa katilingban,” mitaho ang magasing Fortune. “Ang mga pagtuon sa ahensiya nagpakita nga mas daghan hinoong gagmayng mga organismo ang namatay sa init nga tubig kay sa namatay tungod sa asiete.” Sumala pa sa hepe nga siyentipiko nga si Sylvia Earle, “usahay ang labing maayo, ug sa kabaliskaran ang labing malisod, nga butang buhaton atubangan sa usa ka katalagman sa ekolohiya mao ang dili na lang magbuhat ug bisan unsa.”
Mas Daghang Kuwartel Kay sa mga Ospital
Ang mga gobyerno sa tibuok kalibotan nagagasto ug 5.4 porsiento sa ilang tibuok kita sa nasod diha sa mga kalihokan sa militar apan 4.2 porsiento lamang alang sa pag-atiman sa panglawas, mitaho ang Demos, usa ka basahon nga gipatik sa Dutch Inter University Demographic Institute. Ang proporsiyon sa nagakaugmad nga kanasoran mas dako pa: 5.6 porsiento alang sa depensa apan 1.4 porsiento lamang alang sa medikal nga pag-atiman. Ang mga gobyerno sa Habagatang-sidlakan sa Asia, matud pa sa Demos, nanguna sa listahan pinaagi sa paggasto ug pito ka pilo nga mas dako alang sa militar kay sa panglawas.
Mga Suliran sa Gamit sa Pagpaumog sa Hangin
“Ang grabeng suliran, sama sa hilanat nga gipahinabo sa gamit sa pagpaumog sa hangin, usa ka sakit nga samag trangkaso nagaapektar sa mga grupo sa mga tawo diha sa mga opisina, nalangkit sa daghan kaayong gamit sa pagpaumog sa hangin nga diha niini mapundo ang tubig ug matigom ang mga organismo,” mitaho ang The Medical Post sa Canada. Ang mga gamit sa pagpaumog sa hangin sa balay dunay samang riyesgo dihang ang kagaw ug fungi mosanay diha sa napundong tubig nga sa ulahi mabuga diha sa hangin. Diha sa The Medical Post, ang usa ka eksperto misugyot nga kon paumogon ang hangin tungod sa medikal nga mga rason, maayong gamiton sa mga pasyente ang “kaumog nga ipatungha pinaagig alisngaw diha sa lawak, apil ang usa ka yano kaayong butang sama sa padayon nga pagpabukal ug init nga tubig sa takori diha sa kosenilya.”
Debulsang Eletronikong mga Bibliya
“Sa pagkakaron, sa kalibotan sa mga elektroniks, ang gagmay maanindot,” mitaho ang Newsweek. Apil sa labing bag-o makaptang mga gamit mao ang tulo ka $400 nga mga bersiyon sa Bibliya, lakip ang edisyon sa Revised Standard ug King James, nga gihimo sa usa ka kompaniya sa New Jersey, U.S.A. “Nganong mogasto ug $400 alang sa usa ka Bibliya?” nangutana ang Newsweek. “Tungod kini kay dunay samag makinelyang mga tapoyanan ug may igong salabotan.” Ang nakalimtang lokasyon sa kasulatan makit-an pinaagi sa yanong pagmakinelya diha sa pila ka pangunang mga pulong nga mahinumdoman. Ang kompaniya “tingali nakaigo sa mga mamalit nga mga klerong malimtanon,” nagkanayon ang artikulo. “Kini nahalinan nag 50,000 ka elektronikong mga Bibliya sa unom ka bulan.”
Makauulawng Sayop sa Pagpetsa
Sa miaging napulog-usa ka tuig, usa ka maayong modibuhong apohan nga taga South Africa, si Joan Ahrens, nakahimog matahom nga mga dibuho diha sa mga bato nga maoy iyang gigamit ingong mga canvas, gisundog ang naandang arte sa mga Laag sa Kasulupan. Sa ulahi, ang usa sa mga bato nga iyang gidibuhoan napunitan diha sa kasiotan duol sa iyang balay niadto sa siyudad sa Pietermaritzburg. Sa ulahi kini nakaabot sa mga kamot sa tigbantay sa museo sa siyudad. Wala mahibalo sa gigikanan sa maong bato nga may dibuho, gipatan-aw kini sa tigbantay sa museo didto sa Inglaterra aron kapetsahan pinaagi sa radio carbon accelarator unit sa Oxford University. Gibanabana sa mga eksperto nga ang dibuho maoy 1,200 na ka tuig! Nganong nahitabo kining makauulaw nga sayop! “Napamatud-an na,” sumala pa sa usa ka taho sa Sunday Times sa South Africa, “nga ang lana nga pintal nga gigamit ni Gng. Ahrens may kinaiyanhong mga lana nga dunay karbon—ang bugtong substansiya nga gituki aron kahatagag petsa sa Oxford.”
Ang Kabayaran sa Panglimbong ug Tinuyo nga Pagsunog
Ang panglimbong sa credit card sa Britanya nakapildi sa mga bangko ug mga balay pahulaman ug £75 milyones ($150 milyones, U.S.) sa usa ka tuig, sumala pa sa The Times sa London. Apan bisan pa kining kantidara gamay ra kaayo kon itandi sa gibanabanang kapildihan sa tinuyo nga pagpanunog: £500 milyones ($1,000 milyones) sa 1990 lamang, dihang ang bug-os nga kapildihan sa sunog miabot sa labing taas nga £1,000 milyones ($2,000 milyones). Bisan pa nga ang bandalismo nga ginahimo sa kalalakin-an gikan sa 10 ngadto sa 25 anyos ang edad mao ang labing kasagarang hinungdan sa pagpanunog, hangtod sa 20 porsiento sa mga kaso sa tinuyong pagpanunog gilangkit sa panglimbong—mga negosyo, mga sakyanan, ug mga balay gituyo sa pagsunog aron makakolekta ug bayad gikan sa seguro. Ang listahan sa Home Office sa Britanya nagbutyag usab nga 1,008 ka eskuylahan ang gituyo sa pagdaot o gituyo sa pagsunog sa tuig 1988, mitaho ang The Times.