Ang Pagsulbong ug Pagkahapay sa Komersiyo sa Kalibotan

Bahin 3—Ang Hakog nga Komersiyo Nagpakita sa Iyang Tinuod nga mga Kolor

SAMTANG ang ika-16 nga siglo nagbanagbanag, ang Uropanhong komersiyo gidominahan diha sa amihanan pinaagig Liga Hanseatiko, usa ka kumboya sa negosyo sa mga lungsod sa Amihanang Alemanya; diha sa kasadpan pinaagig Inglaterra ug Netherlands; ug sa Habagatan pinaagig Venice.

Sa daghang mga siglo, gimonopoliya sa Venice ang patigayon sa panakot. Ang mga kasabotan nga gihimo uban sa mga Arabo, ug sa kaulahian uban sa Ottoman nga mga Turko, malamposon nga nagsirado sa Sidlakang mga agianan sa patigayon alang sa posibleng mga kakompetensiya. Kon ang uban mohagit niining monopoliyaha, sila kinahanglan nga mangitag bag-ong mga agianan padulong sa Halayong Sidlakan. Ang pagpangita nagsugod. Usa ka sangpotanan niining pagpangitaa mao ang pagkadiskobre ug pagsakop sa mga kayutaan sa Amerika.

Panahon sa mga 1490 ang papa naghatag sa Portugal ug Espanya ug papadong pag-uyon alang sa kampanya sa pagsakop sa kanhi wala mailhing kalibotan. Apan labaw pa kaysa relihiyoso lamang nga pagtoo ang nagtukmod niining duha ka Katolikong mga gahom. Si Propesor Shepard Clough nagkomento: “Sa dihang natino ang mga katungod sa bag-o nadiskobrehan nga mga bahin sa kalibotan, ang mga nag-angkon naghimog patoragas nga pagdali sa pagbatog ekonomikanhong mga benepisyo kutob sa ilang mahimo gikan sa ilang mga diskobre.” Siya nagdugang: “Dihay hapit di-natural nga kahakog sa pagdalidali tungod kay ang mga nanguna nagdahom nga mahimong adunahan. Niay usa ka makaiikag nga komentaryo bahin sa mga motibo luyo sa pagpanuhid ug bahin sa nagalungtad nga mga ideolohiya diha sa Kasadpang kalibotan.” Ang kahakog sa bulawan ug mga kinabig nagtulod sa mga mananakop nga Espanyol sa ilang pagpanulis sa Bag-ong Kalibotan.

Kasamtangan, ang Netherlands nagtubo ngadto sa usa ka dominanteng komersiyal nga gahom, usa ka kiling nga walay usa sa ubang mga komersiyal nga higante ang makapugong. Sa pagkatinuod, sulod sa ika-17 nga siglo, dayag nga ang Inglaterra lamang ang may igong kalig-on sa pagpakig-indig sa Olandes. Ang ekonomikanhong indigay nagkainit. Sulod sa 30 ka mga tuig, sa pagka 1618, ang Inglaterra nagdoble sa gidaghanon sa ilang mga komersiyal nga barko; pag-abot sa tungatunga sa ika-17 nga siglo, ang Olandes komersiyal nga barko maoy mga upat ka pilo ang gidaghanon sa tiningob nga mga barko sa Italya, Portugal, ug Espanya.

Ang komersiyal nga sentro sa Uropa sa ingon nabalhin gikan sa Mediteranyo ngadto sa baybayon sa Atlantiko. Nagtawag niini ug “komersiyal nga rebolusyon” ug “usa sa mga dakong kausaban sa lokasyon sa kasaysayan,” miingon si Clough nga kini nakamugnag usa ka “ekonomikanhong kaayohan nga nagpaposible nga manguna ang Kasadpang Uropa sa politikal ug kultural nga paagi diha sa Kasadpang kultura.”

Mga Imperyo nga Natukod Dili Lamang Tungod sa Asukar ug Panakot

Sa 1602 ang Olandes nagtingob sa ubay-ubay nga mga kompanya sa patigayon nga gidumalahan sa ilang mga negosyante ug gipormang Dutch East India Company. Sa mga dekada nga mingsunod, gawas sa pagbatog kalamposan sa negosyo diha sa Hapon ug Java, kini nagpapahawa sa mga Portuges gikan sa nailhan karon nga Kasadpang Malaysia, Sri Lanka, ug ang Moluccas (mga Isla sa Panakot). “Kaamgid sa Portuges ug Espanyol,” matud ni Clough, “[ang Olandes] buot mohupot sa mga benepisyo sa Sidlakang patigayon alang lamang kanila.” Ug dili kahibulongan! Ang patigayon dako kaayog ganansiya nga pag-abot sa ika-17ng siglo, ang Netherlands nahimong ang kinadatoang estado matag molupyo diha sa Kasadpang Uropa. Ang Amsterdam nahimong sentro sa pinansiyal ug patigayon sa Kasadpang kalibotan.​—Tan-awa ang kahon sa panid 23.

Ang Denmark ug Pransiya nagpormag susamang mga kompaniya. Apan ang una, ug ang usa nga ngadtongadto nahimong mamandoon, natukod niadtong 1600, ang English East India Company. Kini mipuli sa Pransiya ug sa Portuges diha sa India. Sa kaulahian ang English nakaagom ug komersiyal nga pagkahawod didto usab sa Tsina.

Kasamtangan, diha sa Kasadpang Hemispera, ang Dutch West India Company nagnegosyo sa asukar, tabako, ug mga balhibo sa hayop. Ug ang English, human himoa nga korporasyon ang Hudson’s Bay Company sa Canada niadtong 1670, napuliki sa pagsulay sa pagpangita ug usa ka agianan sa amihanan-kasadpan ngadto sa Pasipiko samtang sila nakignegosyo sa mga kayutaan nga sikbit sa Hudson Bay.

Ang manunulat nga si Peter Newman nag-ingon ang indigay tali sa Hudson’s Bay Company ug sa usa niini ka kakompetensiya, ang North West Company, “maoy usa ka negosyong bangga alang sa mamalitay ug sa mga balhibo, apan kini sa madali nahimong usa ka mithi alang sa gahom ug teritoryo. . . . Ang matag kiliran naghusay sa ilang panagbingkil diha sa dugo.” Ang matuod nga mga biktima mao ang mga Indian kang kinsa ang duha ka mga kompaniya nakigpatigayon. “Ang alak gihimong pangbayad sa patigayon sa balhibo,” siya miingon, nga nagdugang nga kining “patigayon sa alak nagdaldal sa mga pamilya sa kadaotan ug nagdaot sa kulturang Indianhon.”a

Busa mitungha ang duha ka kusganon ug mamandoong mga imperyo, parehong natukod dili lamang tungod sa asukar ug panakot​—usab tungod sa dugo! Ang hakog nga komersiyo nagpasundayag sa iyang tinuod nga mga kolor. Sama sa giingon sa The Columbia History of the World: “Ang Olandes ug English naglayag sa kadagatan sa kalibotan ingong mga ahente alang sa komersiyal nga mga kalabotan . . . Alang ning mga kompaniyaha ang ganansiyang tumong maoy kinalabwan.”​—Italiko amoa.

Ganansiya sa Kapildihan sa Uban

Gikan sa ika-16 ngadto sa ika-18 nga siglo, ang ekonomikanhong sistema nailhang merkantilismo makusganong nakaimpluwensiya sa Uropanhong panghunahuna. Ang The New Encyclopædia Britannica nagpahayag: “[Ang merkantilismo] nagpugos nga ang pagpanag-iyag bahandi, sa partikular bahandi diha sa porma sa bulawan, maoy labing hinungdanon alang sa nasodnong polisa. . . . Ang polisa sa patigayon nga gidiktahan sa merkantilistang pilosopiya maoy yano usab: dasigon ang pag-eksportar, dili-dasigon ang pag-importar, ug kuhaon ang kantidad sa mosangpot nga sobra sa gi-eksportar diha sa bulawan.”

Ang pagpatuman niining polisa subsob mosangpot sa grabeng inhustisya. Ang mga koloniya gipahimuslan samtang mga tonelada sa bulawan gipanguha aron makabenepisyo ang inahang nasod. Sa yano nga pagkasulti, ang merkantilismo nagsumbalik sa nagatumong-sa-kaugalingon, hakog nga tinamdan nga gipalambo sa kalibotan sa komersiyo sukad sa iyang pagsugod, usa ka espiritu nga nagalungtad gihapon.

Ang merkantilismo naay iyahang mga kritiko, dili labing ubos kanila mao si Adam Smith nga usa ka Scot. Usa ka iladong sosyal nga pilosopo ug politikal nga ekonomista, si Smith nagluwat ug usa ka pagtuon bahin sa ekonomiya niadtong 1776 nga nag-ulohang An Inquiry Into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. Bisan tuod supak sa merkantilismo, si Smith wala magsultig batok sa ganansiya nga tinukmod sa kaugalingong-interes. Sa kasukwahi, siya nangatarongan nga ang mga tawo ginaagak sa “dili makitang kamot” nga nagapalihok kanila sa pag-apil sa ekonomikanhong indigay sa indibiduwal nga pangagpas sa kaugalingong-interes; apan kanang samang kaugalingong-interes, siya nangatarongan, mahimong makaayo sa sosyedad sa katibuk-an.

Si Smith nagtuboy sa teoriya sa laissez-faire (Pranses: “tugoti sa pagbuhat”), ang ideya nga ang mga kagamhanan dili kaayo maghilabot sa ekonomikanhong mga kalihokan sa mga indibiduwal. Sa ingon siya sa tin-aw nagpahayag sa ideolohiya sa naandang kapitalismo.

Ang kapitalismo, nga dominante karong adlawa ug, sama sa giangkon sa pila, labing malamposong ekonomikanhong sistema, tiniman-an sa pribadong pagpanag-iyag kabtangan, nga naay libreng pamatigayon tali sa mga indibiduwal o mga kompaniya nga nagaindigay sa usag usa alang sa ganansiya. Ang modernong kasaysayan sa kapitalismo nagsugod niadtong ika-16 nga siglo diha sa mga lungsod sa sentral ug amihanang Italya, apan ang iyang mga gamot mobalik sa mas karaan pa. Ang Professor Emeritus of History nga si Elias J. Bickerman nagpahayag nga “ang ekonomikanhong paggamit sa atong pulong ‘kapital,’ gikan sa Latin caput, nga nagkahulogan ug ‘ulo,’ mobalik pa sa Babilonyanhong termino nga nagkahulogan usab ug ‘ulo’ ug dunay samang ekonomikanhong kahulogan.”

Ang komersiyo nagpadayag sa iyang tinuod nga mga kolor diha sa pangagpas sa indibiduwal o nasodnong kaugalingong-interes. Pananglitan, kini wala mohunong sa pagpukgo sa kamatuoran. Sumala sa The Collins Atlas of World History: “Ang kartograpo usab usa ka aktor diha, ug usahay di-boluntaryong gikontrolar sa, komersiyal nga mga estratehiya. Ang mga diskobre nagpakitag dili maihap nga tinubdan sa bahandi. Ang tighimo bag mapa tugotan sa pagyagyag niining impormasyona ngadto sa kalibotan? Dili ba nga itago niya kini gikan sa mga malagmit kakompetensiya? . . . Sa ikanapulog-pitong siglo, ang Dutch East India Company wala magluwat sa mga dokumento nga makahatag sa ilang mga kompetensiya ug impormasyon.”

Ang komersiyo nakahimo pag labawng kadaotan. Gikan sa ika-17 hangtod sa ika-19 nga siglo, kini nakanegosyo gumikan sa pagbaligyag gibanabanang napulo ka milyong mga Aprikano ngadto sa pagkaulipon, nga linibo kanila nangamatay sa biyahe padulong sa mga kayutaang Amerika. Ang librong Roots, ni Alex Haley, ug ang iyang 1977 nga pagpasundayag sa telebisyon, nagpadayag ug usa ka tin-awng hulagway niining maot nga trahedya.

Mga Bloke sa Pagpanukod​—Sa Unsang Paagi Sila Magamit?

Sukad sa sinugdanan sa tawhanong kasaysayan, dili hingpit nga mga tawo nakakat-on pinaagig pagsulay niini ug niana hangtod molampos. Dili pinaagig langitnong pagpadayag, apan pinaagi sa walay-hunong nga panukiduki o hayan pinaagig sulagma, sila nakadiskobre sa paninugdang siyentipikanhong mga kamatuoran, nga gigamit sa bag-ong mga imbensiyon. Sa pagka 1750, samtang ang Gran Britanya nagsugod pagbalhin gikan sa agrikulturang ekonomiya ngadto sa usa nga gidominahan sa industriya ug paggamit sa mga makina, pila niining mga imbensiyona​—kokaamgid sa mga blokeng igtutukod​—diha na aron gamiton sa pagtukod ug usa ka bag-ong kalibotan.

Ang windmill o acromotor, nga nailhan sa Iran ug Afghanistan ingon kasayo sa ikaunom o ikapitong siglo K.P., nag-andam sa dalan alang sa pagdiskobre ug pag-ugmad sa laing mga tinubdan sa enerhiya. Apan ang hakog bang komersiyo andam sa pagdumili ug dagkong mga ganansiya aron sa pagsiguro nga kining mga tinubdan mahimong luwas, libre sa hugaw, ug kasaligan? O kini ba magpahimulos sa kanihit sa enerhiya​—lagmit ngani sa pagmugna nila​—alang sa personal nga ganansiya?

Ang polbora sa pusil, nga naimbento sa Tsina sa ikanapulo nga siglo, maoy tabang alang sa pagmina ug pagpanukod nga buluhaton. Apan ang hakog bang komersiyo dunay moral nga kaisog sa pagdumili gikan sa pagpahimulos niini sa paghimo ug mga hinagiban sa pagpadato sa mga negosyante sa armas sa kapildihan sa tawhanong kinabuhi?

Ang hinulmang puthaw, tingali diha na sa Tsina ingon ka sayo sa ikaunom ka siglo K.P., maoy gisundan sa asero nga ibabaw niana ang usa ka modernong kalibotan pagatukoron. Apan ang hakog bang komersiyo andam sa pagpakunhod sa ilang ganansiya aron masanta ang paghugaw, ang mga aksidente, ug ang kaguot nga pagadalhon sa industriyal nga katuigan?

Panahon ang makatug-an. Sa bisan unsang paagi, kini ug ubang mga bloke sa igtutukod natakda sa pagtabang sa pagpatunghag rebolusyon sa kalibotan nga, sa baylo, motabang sa pagtultol ngadto sa usa ka butang nga wala pa makita sa kalibotan sa nangagi. Basaha sa among sunod nga isyu: “Ang Industriyal nga Rebolusyon​—Sa Unsa Kini Mitultol?”

[Footnote]

[Kahon sa panid 23]

Ang Negosyo sa Bangko

W.K.P.: Ang karaang Babilonyanhon ug Gregong mga templo nagatago ug mga kuwartang metal sa mga tigdeposito alang sa luwas nga pagtago; sanglit dili tanan ang mosukot sa ilang mga kuwartang metal sa samang panahon, pila kanila puwedeng mahulaman sa uban.

Edad Media: Ang modernong pagbangko nagsugod, nga naugmad sa Italyanong mga negosyante kinsa nagagamit sa nagbiyaheng mga klerigo ingong mga ahente alang sa pagpadalag mga sulat sa kredito gikan sa usa ka nasod ngadto sa lain; sa Inglaterra ang mga platero nagsugod sa pagpahulam nga may tubo sa mga kantidad nga gideposito kanila alang sa luwas nga pagtago.

1408: Usa ka tinukod nga gitawag sa pipila nga sinugdanan sa modernong mga bangko gitukod sa Genoa, Italya, nga gisundan sa susama diha sa Venice (1587) ug Amsterdam (1609). Usa ka historyano nag-ingon nga “ang mabungahong serbisyo nga ginahatag sa Bangko sa Amsterdam nakaamot sa ilang bahin ngadto sa paghimo sa Amsterdam nga sentro sa pinansiyal sa kalibotan.”

1661: Ang Bangko sa Stockholm, sanga sa Bangko sa Amsterdam, nagsugod sa pag-isyu ug mga nota sa bangko (mga saad sa bangko nga kabayran ang nagadala), usa ka batasan nga sa ulahi gihingpit sa Inglis.

1670: Ang unang clearinghouse, nga gibuksan sa Londres, maoy establismento sa pagbangko alang sa paghusay sa mutuwal nga mga singlonon ug balayranan; ang pagkahimugso sa modernong tseke, usab nianang tuiga, nagtugot sa kustomer sa bangko sa pagdeposito sa mga resibo ngadto sa ubang mga bangko o bahin sa iyang balanse sa kredito ngadto sa laing indibiduwal.

1694: Ang pagtukod sa Bangko sa Inglaterra, nga nahimong inilang nagaisyug-nota nga bangko (tigmugna ug papel nga kuwarta).

1944: Ang pagmugna sa International Bank for Reconstruction and Development, usab gitawag World Bank, usa ka linaing ahensiya nga suod nalambiggit sa Hiniusang Kanasoran ug gidesinyo sa paghatag ug hinabang ngadto sa sakop nga mga nasod alang sa pagpanukod pag-usab ug mga proyekto sa kauswagan.

1946: Gitukod ang International Monetary Fund sa “pagtuboy sa panalapi nga pagtimbayayongay, pag-establisar sa kuwarta, pagpadako sa patigayon; pagsulbad sa mga suliran sa balanse sa balayranan.”​—The Concise Columbia Encyclopedia.

1989: Ang Delors Plan nagsugyot nga ang Uropanhong Komunidad mosagop sa usa ka komon nga kuwarta ug motukod ug usa ka Uropanhong Bangko Sentral sa mga 1990.

1991: Ang pagbukas sa European Bank for Reconstruction and Development, usa ka ahensiya giporma sa 1990 sa kapig 40 ka mga nasod sa pagtagana ug pinansiyal nga tabang sa pagpasig-uli sa nahuyang nga mga ekonomiya sa Sidlakang Uropa.

[Hulagway sa panid 21]

Ang mga Indian, subsob gibayran ug alak, maoy mga biktima sa komersiyo uban sa puting tawo

[Credit Line]

Harper’s Encyclopædia of United States History