Ang Pagsulbong ug Pagkahapay sa Komersiyo sa Kalibotan

Bahin 4​—Ang Kausaban sa Industriya​—Unsay Gisangpotan Niini?

ANG kausaban sa industriya misugod sa ika-18ng siglo ug nagbag-o sa kalibotan sama sa pipila ka butang nga nahimo kaniadto. Ang teknikal nga kahibalo, igong puhonan, pagkamabatonan sa hilaw nga mga materyales, ang posibilidad sa paghatod niini ug ang paggama sa mga produkto nga barato​—kini ug ang ubang unang mga kinahanglanon alang sa industriyal nga kauswagan karon natingob sa Inglaterra. Kini maoy nagpasugod sa talagsaon ug kusog nga pag-uswag sa produksiyon sa mga produkto.

Ang nangandam alang niana, hinunoa, mao ang mga hitabong nahitabo nga sayosayo pa. Ang karbon, nga daling mabatonan sa Britania, gipailaila ingong sugnod. Usab, samtang ang mga nasod sa Kontinente sa Uropa gigusbat sa relihiyosong mga gubat, ang Inglaterra nagpahimulos sa igong kalinaw. Ang nasod may superyor nga sistema sa pamangko. Bisan ang pagbulag niini sa Romano Katolikong Iglesya maoy hinungdanon, kay ang Protestantismo nagpasiugda man ug dihadihang kauswagan sa ekonomiya, naningkamot sa paghimo, pagaingnon pa, ug usa ka langit sa yuta.

Sa sinugdanan sa mga tuig 1740, misulbong ang populasyon sa Britania. Ang industriya nangitag bag-ong mga paagi sa pagsagubang sa nag-uswag nga panginahanglan. Ang kiling sa kadaghanan sa umaabot dayag maoy dugang ug mas maayong mga makina. Samtang ang sistema sa pamangko nagataganag mga pundo sa pagtukod ug bag-ong mga negosyo, panonpanon sa mga trabahante ang mihugop ngadto sa punog-makinang mga pabrika. Ang mga unyon sa trabahante nga sa miagi gidili, gihimong legal. Ang Britanikong mga trabahante wala kaayo kutohi sa mga regulasyon sa unyon kay sa mga trabahante sa mga nasod sa Kontinente sa Uropa, gisuweldohan sa matag produkto nga mahimo. Kini nakahatag kanila ug dugang panukmod sa pagpangitag mas maayong mga paagi nga makagamag mga produkto nga mas kusog pa.

Ang Britania usab dunay maayong pagkabansay nga mga trabahante. Si Propesor Shepard B. Clough miingon nga “ang mga unibersidad sa Glasgow ug Edinburgh walay-katupong sa mga panukiduki ug mga eksperimento sa siyensiya sa hinapos sa ikanapulog-walong siglo.” Busa, uban sa pagpanguna sa Britania, ang kausaban sa industriya mikaylap sa tibuok Uropa ug sa Tinipong Bansa. Diha sa nagakaugmad nga kanasoran kini nagpadayon hangtod karong adlawa.

Ang mga Disbentaha

Tungod niini nga kaugmaran, miingon ang The Columbia History of the World, “ang talagsaong kauswagan miabot sa Ingles nga mga kalungsoran, nga makita diha sa nagauswag nga mga sukdanan sa kinabuhi, mausbawon nga kultura sa probinsiya, ug usa ka nagatubong garbo ug pagsalig.” Ang Britania gani “nanghawod sa militar, ilabina sa mga sakayang iggugubat, nga sa ingon naghatag niini ug dakong ‘diplomatikanhong’ gahom.” Ang kahawod sa pipila ka paagi sa industriya mihatag sa nasod ug ekonomikanhong bentaha kay sa mga kakompetensiya. Ang sekreto sa industriya niini bililhon kaayo nga ang mga balaod gihimo aron dili mahibaloan sa kadaghanan.

Pananglitan, sa dihang si Samuel Slater mibiya sa Britania niadtong 1789, siya wala magpaila tungod kay ang mga trabahante sa panapton wala tugoting molalin. Iyang nalupig ang mga balaod nga nagdili sa pag-eksportar sa mga plano sa paghablon pinaagi sa pagsag-ulo sa tibuok plano sa pabrika sa panapton sa Britania. Kini nakahimo kaniya sa pagtukod sa kinaunahang pabrika sa tingkal sa Tinipong Bansa.

Ang polisa sa pagpanalipod sa mga sekreto sa negosyo naglungtad gihapon. Ang magasing Time mikomento nga ang “mga kompaniya ug mga nasod naningkamot sa pagtuki sa mga sekreto samag mga iho nga nagkabuang sa panahon sa pagpakaon.” Ang pagpangawat sa kahibalo sa lain makadaginot sa katuigang panukiduki ug sa dako nga gasto. Busa “medisina man o mga sopas ang produkto, ang mga kompaniya okupado kaayo sukad masukad sa pagpangitag mga paagi sa pagpanalipod sa ilang mga sekreto sa negosyo.” Usa ka rekruter sa industriya sa elektroniks miangkon: “Grabe ang kadalo diha sa negosyo sa kalibotan. Kon mahimutang ka sa hustong situwasyon, mamilyonaryo ka dayon.”

Ang industriya sa panapton nag-alagad sa pag-ilustrar sa laing disbentaha sa pag-uswag sa ekonomiya. Sa dihang ang bag-ong mga paagi sa paghabol nagpaposible sa paggamag mga produkto sa gapas pinaagi ug makina, ang panginahanglan sa gapas mikusog. Apan daghang panahon ang gikinahanglan sa pagproseso niini nga kinamot nga ang suplay dili makaapas sa panginahanglan. Unya, niadtong 1793, si Ely Whitney nakaimbento ug galingan sa gapas. Sulod sa 20 ka tuig ang abot sa gapas sa U.S. misaka ngadto sa 57 ka beses kay sa miagi! Apan ingon sa gipunting ni Propesor Clough, ang imbensiyon ni Whitney maoy nakaingon usab “sa pagpadako sa sistema sa plantasyon ug sa paghimo sa mga Negro nga ulipon.” Busa bisag mapuslanon, miingon si Clough, ang galingan sa gapas “nakaamot ug dako sa mga tensiyon nga miugmad sa Amihanan ug Habagatang mga estado, nga mitultol sa kataposan sa Gubat tali sa mga Estado.”

Ang kausaban sa industriya nakatabang sa paghimog usa ka sistema sa dagkong mga pabrika diha sa mga kamot sa mga sapian. Ang mga sapian lamang ang makapalit ug mahalon nga mga makina, kansang gidak-on ug gibug-aton nagkinahanglan nga kini itaod sa permanente, malig-ong mga tinukod. Kini gitukod diin ang sugnod daling mabatonan ug ang hilaw nga materyales nga gamiton mahatod sa kubos nga bili. Busa ang mga negosyo nagdugok diha sa dagkong mga sentro sa industriya.

Ang madaginotong paggamit sa sugnod​—sa sinugdan tubig ug sa ulahi alisngaw​—nga gikinahanglan sa pagpaandar sa mga makina nagkinahanglan nga daghan niini aron mapaandar sa usa ka panahon. Busa ang mga pabrika gipadagko. Ug kon mas dako kini, dugang nga kini nahimong ditawhanon. Ang mga empliyado nanarbaho dili na alang sa mga tawo; sila nanarbaho alang sa kompaniya.

Kon dako ang negosyo, dako usab ang suliran sa pagpamuhonan. Ang pagbaton ug kasosyo sa negosyo dugang midaghan, ug ang joint-stock o panagtipon sa aksyones nga mga kompaniya, nga unang naugmad sa ika-17ng siglo, nakakita sa bili niini. (Tan-awa ang kahon.) Apan kini nakatabang sa paghatag ug dugang gahom diha sa mga kamot sa pipila lamang, sanglit ang mga tigpamuhonan, o ang may mga aksyon, dili man makakontrolar sa tagdumala. Ang mga negosyante nga sa samang panahon nag-alagad ingong mga direktor sa ubay-ubayng mga kompaniya o mga bangko may dakong gahom. Si Clough naghisgot bahin sa “pag-abinay sa mga direktor” diin ang “gamayng pundok makadesisyon sa labing dako nga mautang sa mga negosyo, makadumili sa pagpautang sa mga kakompetensiya, ug dunay dako kaayong gahom nga kini maoy modiktar sa mga polisa sa mga kagamhanan ug makapukan pa ug mga rehimen nga mokontra niini.”​—Italiko amoa.

Busa, ang kausaban sa industriya naghatag sa kalibotan sa komersiyo ug dugang gahom. Gamiton ba kaha kini sa maayong paagi?

Libreng Pamatigayon o Usa ka Kontroladong Ekonomiya?

Ang kapitalismo bug-os nga mibuswak sa Inglaterra. Nailhan usab ingong sistema sa libreng pamatigayon o ekonomiyang palitanan, ang kapitalismo nakapatunghag daghang mga milyonaryo ug hataas nga mga sukdanan sa pagkinabuhi sa kasaysayan.

Ugaling, bisan ang labing hugot nga mga tigpaluyo sa kapitalismo miangkon nga kini dunay mga kahuyangan. Pananglitan, ang pag-uswag sa ekonomiya ubos sa kapitalismo dili-kasaligan. Ang kahuyang niini sa matag karon ug unya nagpahinabo sa pagtaas ug pag-us-os sa ekonomiya, paglambo o pagkunhod sa negosyo. Ang pagtaas-ug-pag-us-os sa ekonomiya nga sa nangagi gipahinabo sa gawasnong mga puwersa sama sa gubat ug klima mahimong ipahinabo mismo sa sistema sa ekonomiya.

Ang ikaduhang kahuyangan mao nga samtang nagagamag maayong mga produkto, ang kapitalismo sagad nagapatunghag di-maayong mga epekto​—aso, makahilong mga biya, o di-maayong mga kahimtang sa pagtrabaho. Ang kausaban sa industriya naghimo niining dayag kaayo, nakaamot sa gitawag nga pag-init sa yuta o greenhouse effect uban sa wala kinahanglanang mga resulta niini.a

Ang ikatulong kakulian mao nga ang kapitalismo dili-makapaneguro ug igoigo nga pag-apod-apod sa bahandi o sa mga produkto. Tagda, pananglitan, ang Tinipong Bansa. Sa 1986 ang labing kabos sa bayente porsiento sa populasyon niini mokita lamang ug menos sa 5 porsiento sa total nga kita sa nasod, samtang ang sapiang bayente porsiento mokita ug halos 45 porsiento.

Samtang ang kapitalismo bug-os nga naugmad sa panahon sa kausaban sa industriya, ang mga kahuyangan niini namatikdan. Gisaway kini sa mga tawo sama ni Karl Marx, nga naningkamot nga pulihan kini ug usa ka kontrolado o palakaw sa gobyerno nga ekonomiya. Ilang gipasiugda nga ang kagamhanan lamang mao ang motakda sa gidaghanong magama nga produkto, sa pagkontrolar sa mga prisyo, ug sa pagpalakaw sa negosyo sa katibuk-an. Apan karon, human sa mga dekada sa pagsulay didto sa Unyon Sobyet ug sa Silangang Uropa, kining sistemaha nawad-an sa iyang kamadanihon. Ang sentral nga pagpalakaw mosaler lamang kon gikinahanglan ang dihadihang mga plano, sama sa pagpakiggubat o kon mag-ugmad ug mga programa sa wanang. Diha sa adlaw-adlaw, sa taboanan sa pangunang mga panginahanglan, kini dili kaayo epektibo.

Ang mga tigpaluyo sa kapitalismo miangkon, hinunoa, sama kang Adam Smith, diin diha sa iyang mga pagtulon-an kini gipasukad, nga ang pakiglangkit sa gobyerno sa ekonomiya dili gayod bug-os malikayan. Kon ang mga suliran sama sa implasyon ug kawalay-trabaho pagadumalahon nga malamposon, kini kinahanglang dumalahon sa kagamhanan. Busa, ang kadaghanan sa mga nasod nga may libreng sistema sa pamatigayon mipahilayo gikan sa lunsay nga kapitalismo ngadto sa sagol o bag-o nga sistema.

Mahitungod niini nga dagan ang 1990 Britannica Book of the Year mitagna: “May posibilidad . . . [nga] ang mga sistema sa ekonomiya mawad-an sa pipila ka tino nga mga kalainan nga nagtimaan kanila sa miagi ug gisugyot hinunoa ang continuum nga niini ang mga elemento sa tiyanggihan ug pagplano nag-agaray sa nagkalahi nga sukod. Ang mga katilingban uban sa continuum mahimong magpadayon sa pagtawag sa ilang kaugalingon nga kapitalista ug sosyalista, apan sila malagmit mopadayag sa daghang magkaparehong bahin sa mga solusyon sa ilang mga suliran sa ekonomiya samtang ginapakita pa nila ang dagkong mga kalainan.”

Nakadugang sa mga Suliran

Sa 1914, misugod ang Gubat Kalibotan I. Sa nahitabo kadto, ang dalo nga komersiyo andam sa pagtagana sa mga pusil, mga tangke-de-giyera, ug mga ayroplano nga gikinahanglan sa naggubatay nga mga nasod ug kana gipaposible sa kausaban sa industriya.

Ang The Columbia History of the World miingon nga samtang ang “industriyalisasyon nakatabang sa pagsulbad sa daghang pisikal nga mga suliran sa tawo,” kini usab “nakadugang sa suliran sa katilingban nga may igong kabug-at ug kakomplikado.”

Karon, 78 ka tuig human sa 1914, kita dunay dugang mga rason sukad masukad sa pag-uyon niining mga pulonga. Sa tukma, ang sunod nga isyu niini nga seryal maoy “Dagkong Negosyo Nangupot Pag-ayo.”

[Footnote]

[Kahon sa panid 18]

Ang Baligyaanan sa Aksyon​—Gikan sa Sinugdanan Ngadto sa Kataposan

Sa ika-17ng siglo, nabatasan na ang paglusad ug bag-ong negosyo pinaagi sa pag-ipon sa puhonan sa daghang tigpamuhonan. Ang mga bahin sa aksyones gitanyag sa usa ka tino nga prisyo. Kining kahikayana sa pag-ipon-sa-aksyon gitawag nga usa sa labing dagkong mga imbensiyon nga nahimo sukad sa organisasyon sa negosyo. Misulod ang mga Ingles ug daghang samang mga negosyo sa tunga-tunga sa 1500, apan kini mikaylap human sa pagkatukod sa English East India Company sa 1600.

Samtang midaghan ang joint-stock nga mga kompaniya, midaghan usab ang panginahanglan alang sa mga tigbaligyag-aksyones. Sa sinugdan sila makigtagbo sa mga kliyente sa nagkalainlaing dapit, usahay sa mga painitan. Sa ulahi, diha sa mga sentro nga gitukod sa pagtaganag usa ka dapit sa pagnegosyo sa aksyon. Ang Stock Exchange sa London gitukod niadtong 1773. Apan ang labing karaan sa kalibotan hayan mao ang usa nga atua sa Amsterdam, nga giingon sa pipila nga gibuksan niadtong 1642, o posible ang usa nga atua sa Antwerp, nga giingon sa uban nga gibuksan niadto pang 1531.

Ang mga kompaniya sa aksyones dunay mga bintaha sama sa mosunod: nagatagana ug igong puhonan aron makapadagan ug dagkong negosyo; naghatag sa publiko ug higayon sa pagpadagan ug negosyo nga gamay ug puhonan; gamayng kantidad lamang ang mapildi kang bisan kinsang tigpamuhonan kon maalkansi; nagtugot sa mga aksyonista nga makuha dayon ang kuwarta pinaagi sa pagbaligya sa tanan o sa pipila sa ilang mga aksyones; ug nagatugot sa aksyon nga ikapasa ingong irihinsiya.

Ang dili-madahom nga pagtaas-ug-pag-us-os sa mga prisyo sa aksyones, hinunoa, mopatim-aw nga nagkahulogan ug kapildihan. Usab, sumala sa gipadayag sa bag-o pang iskandalo sa Wall Street, ang palitanan mahimong ilegal nga maniobrahon, tingali pinaagi sa ilegal nga pagbaligya sa aksyon pinaagi sa tago nga impormasyon, usa ka batasan nga nag-uswag. Ang mga indibiduwal nagagamit ug nagabaligyag hinungdanon abanteng impormasyon​—tingali nahibalo sa umaabot nga pag-usa sa duha ka kompaniya​—sa ingon makaganansiya sa paglihok sa mga aksyones sa maong mga kompaniya. Gipasangil sa higala sa usa ka tawo nga giakusar niining batasana niadtong 1989 ang kadalo. Bisag dihay lakang diha sa daghang nasod sa pagdili sa ilegal nga pagbaligyag aksyon, ang magasing Time mikomento: “Ang mga balaod lamang dili pa igo sa pagsulbad sa suliran.”

Sa kusog nga nagsingabot nga adlaw sa paghukom ni Jehova, ang suliran masulbad unya sa kataposan. Ang salapi ug bulawan wala na unyay kapuslanan, ug ang mga aksyones ug mga bono mawalay-bili samag papel na lamang nga niini sila gipatik. Ang Ezekiel 7:​19 nag-ingon: “Ilabay nila ang ilang salapi diha sa kadalanan, ug ang ilang bulawan mahimong dulumtanan.” Ang Sofonias 1:​18 dugang miingon: “Ang ilang salapi ug ang ilang bulawan dili makaluwas kanila sa adlaw sa kaligutgot ni Jehova.”

[Hulagway sa panid 17]

Ang imbensiyon sa galingan sa gapas mitultol sa pagpadako sa pamuo sa mga ulipon

[Credit Line]

The Old Print Shop/Kenneth M. Newman